Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 lutego 2019 r.

Sąd Apelacyjny w Lublinie, I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 14 lutego 2019 r. w Lublinie na rozprawie

sprawy z powództwa Banku (...) Spółki Akcyjnej w W.

przeciwko D. C.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego w Radomiu z dnia
28 sierpnia 2017 r., sygn. akt I C 402/17

I.  zmienia w całości zaskarżony wyrok w ten sposób, że:

a)  w pkt I uznaje za bezskuteczną w stosunku do Banku (...) Spółki Akcyjnej w W. umowę z dnia 22 lipca 2011 roku zawartą przed notariuszem w G. A. F. za nr Rep (...), na mocy której T. R. darowała D. C. własność nieruchomości położonej
w J., działka nr (...) o powierzchni 4000 m ^{( 2 )}, dla której Sąd Rejonowy w Grójcu prowadzi księgę wieczystą
nr (...) do wysokości wierzytelności przysługującej Bankowi (...) Spółce Akcyjnej w W.
w stosunku do J. R. na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego nr (...) z dnia 16 grudnia 2011 roku opatrzonego klauzulą wykonalności nadaną postanowieniem Sądu Rejonowego w Grójcu z dnia 4 stycznia 2012 roku sygn. (...);

b)  w pkt II zasądza od D. C. na rzecz Banku (...) Spółki Akcyjnej w W. kwotę 9.089 (dziewięć tysięcy osiemdziesiąt dziewięć) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu;

II.  zasądza od D. C. na rzecz Banku (...) Spółki Akcyjnej w W. kwotę 15.028 (piętnaście tysięcy dwadzieścia osiem) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania odwoławczego.

Sygn. akt I ACa 234/18

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 28 sierpnia 2017 roku Sąd Okręgowy w Radomiu oddalił powództwo Banku (...) S.A. w W. przeciwko D. C. o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną oraz zasadził od powoda na rzecz pozwanego kwotę 5.417 złotych tytułem kosztów procesu.

Podstawę powyższego rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne:

Pozwem z 9 września 2014 roku skierowanym przeciwko (...) Bank (...) S.A. z siedzibą w W. wniósł o uznanie za bezskuteczną w stosunku do powoda umowy z 22 lipca 2011 roku, mocą której T. R. darowała pozwanemu D. C. prawo własności nieruchomości położonej w J., obejmującej działkę nr (...) o powierzchni 4000 m ², dla której Sąd Rejonowy w Radomiu prowadzi księgę wieczystą nr (...) do wysokości wierzytelności przysługującej powodowi w stosunku do J. R. na podstawie Bankowego Tytułu Egzekucyjnego z dnia 16 grudnia 2011 roku nr (...), opatrzonego klauzulą wykonalności nadaną postanowieniem Sądu Rejonowego w Grójcu I Wydział Cywilny z dnia 4 stycznia 2012 roku w sprawie (...). Pozwany wnosił o oddalenie powództwa i zasądzenie na jego rzecz od powoda kosztów procesu. Wyrokiem z dnia 25 maja 2015 roku Sąd Okręgowy w Radomiu oddalił powództwo. Wyrok ten na skutek apelacji powoda został uchylony przez Sąd Apelacyjny w Lublinie wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2016 roku z uwagi na nierozpoznanie istoty sprawy polegające na wadliwym przyjęciu, że powodowi nie przysługuje prawo wystąpienia z roszczeniem ze skargi pauliańskiej bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz osoba trzecia rozporządziła uzyskaną od dłużnika korzyścią, obejmującym żądanie uznania za bezskuteczną czynności dokonanej przez osobę trzecią, bez jednoczesnego lub wcześniejszego zaskarżenia czynności samego dłużnika. Taki pogląd spowodował, iż sąd pierwszej instancji nie poczynił żadnych ustaleń oraz ocen prawnych dotyczących przesłanek materialnoprawnych skargi pauliańskiej. Sąd Apelacyjny wskazał, że przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy oceniając zasadność zgłoszonego na podstawie art. 531 § 2 kc żądania uznania za bezskuteczną czynności dokonanej z pozwanym ustali przesłankowo czy istnieją podstawy do uznania za bezskuteczną czynności prawnej w postaci umowy darowizny przedmiotowej działki pomiędzy dłużnikiem a T. R., przewidziane w art. 527 § 1 kc przy uwzględnieniu także domniemań wynikających z przepisów art. 528 i 529 kc. Jedynie pozytywne przesądzenie tej kwestii będzie dawało podstawy do uwzględnienia powództwa. Sąd Apelacyjny zarzucił Sądowi pierwszej instancji pominiecie w swoich rozważaniach powołanych przez powoda okoliczności wskazujących na działanie dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela przy dokonywaniu czynności z T. R..

W wyniku ponownego rozpoznania sprawy Sąd I instancji ustalił, że T. R. będąca właścicielką opisanej w pozwie nieruchomości umową darowizny z dnia 30 listopada 2009 roku przekazała tę nieruchomość swojemu synowi J. R.. J. R. w dniu 14 czerwca 2010 roku sprzedał część przedmiotowej nieruchomości M. W. i G. W. za kwotę 90.000 złotych. W dniu 27 kwietnia 2011 roku J. R. zawarł z Bankiem (...) S.A. w W. umowę pożyczki na kwotę 101.178,56 złotych z przeznaczeniem na cele konsumpcyjne oraz spłatę innych kredytów zaciągniętych w tym i innym banku. Na poczet spłaty pożyczki J. R. dokonał trzech wpłat: 6 lipca 2011 roku kwoty 500 złotych, 14 lipca 2011 roku kwoty 1.500 złotych oraz 17 września 2011 roku kwoty 500 złotych. Jego sytuacja majątkowa pogorszyła się gdy w maju 2011 roku utracił pracę, a następnie zachorował. Od 31 października 2012 roku miał orzeczoną całkowitą niezdolność do pracy, która datowana jest od października 2011 roku. W dniu 22 lipca 2011 roku J. R. kolejną część nieruchomości obejmującą działki nr (...) darował swojej matce T. R., która następnie w tym samym akcie darowała działkę nr (...) wnukowi D. C., a działkę (...) wnukowi R. C.. W tej samej dacie zawarta została pomiędzy J. R. a D. C. i jego żoną K. C. umowa sprzedaży działki (...) i ustanowienia służebności na rzecz J. R.. W dniu 17 sierpnia 2011 roku Bank (...) S.A. w W., w związku z brakiem spłaty zadłużenia, rozwiązał umowę pożyczki z zachowaniem 30 dniowego okresu wypowiedzenia, a następnie w dniu 16 grudnia 2011 roku wystawił bankowy tytuł egzekucyjny, któremu Sąd Rejonowy w Grójcu nadał klauzulę wykonalności w dniu 04 stycznia 2012 roku. W dniu 16 marca 2012 roku Bank złożył do komornika wniosek o wszczęcie egzekucji, kierując w nim egzekucję do majątku J. R.. Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w Grójcu na wniosek Banku skierował egzekucję do nieruchomości położonej miejscowości J., dla której prowadzona jest księga wieczysta (...). Postanowieniem z dnia 28 października 2014 roku postępowanie egzekucyjne (...) zostało umorzone wobec jego bezskuteczności. W ocenie Sądu Okręgowego zeznania pozwanego w większości nie wnosiły nic do sprawy. Zeznania świadka J. R. Sąd uznał za mało wiarygodne w części, w jakiej świadek zeznał, że nieruchomość nie była mu potrzebna i dlatego darował ją ponownie swojej matce. Dał wiarę zeznaniom świadka T. R., która podała, że obawiała się, że syn sprzeda działkę, gdyż częścią działki już rozporządził. Uznał, że istotne znacznie ma ustalenie, że w dacie 22 lipca 2011 roku doszło do sprzedaży przez J. R. na rzecz pozwanego i jego żony działki (...). Dłużnik w zamian za sprzedaną nieruchomość otrzymał określoną cenę, co czyni prawdopodobnym twierdzenia pozwanego o tym, że w dacie darowizny z dnia 20 lipca 2011 roku dłużnik nie był osobą niewypłacalną. Jak zeznał pozwany, a powód tego nie zakwestionował, za działkę (...) przekazał J. R. 50.000 złotych. Nadto Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że w sprawie (...) Sądu Okręgowego w Radomiu, na skutek apelacji pozwanego R. C. Sąd Apelacyjny w Lublinie wyrokiem z dnia 7 czerwca 2017 roku zmienił wyrok Sądu I instancji i oddalił powództwo.

W oparciu o powyższe ustalenia Sąd Okręgowy ocenił, że powód wykazał, że umowa pożyczki zawarta została w dniu 27 kwietnia 2011 roku, a jej wypowiedzenie miało miejsce w dniu 17 sierpnia 2011 roku. W dacie zawarcia umowy dłużnik J. R. posiadał zobowiązania w (...), S. Bank i Banku Spółdzielczym na kwotę ponad 60.000 złotych. Już więc w dacie udzielenia mu przez powoda pożyczki istniały obiektywne okoliczności nakazujące poddanie jego sytuacji szczególnej uwadze pod ketem jego wypłacalności, rozumianej jako zdolność do spłaty zaciągniętego zobowiązania. Tymczasem w umowie brak zapisu co do ewentualnego zabezpieczenia spłaty pożyczki. Po skutecznym wypowiedzeniu umowy, w grudniu 2011 roku Bank wystawił bankowy tytuł egzekucyjny, zaś dłużnik już w dniu 22 lipca 2011 darował swojej matce T. R. działki nr (...), które uprzednio otrzymał od niej w 2009 roku, a nadto sprzedał za kwotę 50.000 złotych D. C. i K. C. działkę (...), którą również otrzymał od T. R. w 2007 roku. W czerwcu 2010 roku sprzedał inną działkę za 90.000 złotych. Zatem, w okresie od czerwca 2010 roku do lipca 2011 roku dłużnik zbył nieruchomości za łączną cenę 140.000 złotych. Twierdzenia pozwanego o tym, że nie miał żadnej wiedzy o długach J. R., jak też zeznania T. R., że powrotne przeniesienie na nią działek było podyktowane obawą o ich sprzedaż przez dłużnika są więc w dużej mierze uzasadnione, a wobec tego także i domniemania wynikające z faktu dokonania czynności pod tytułem darmym zostały skutecznie wzruszone. Nie może ujść uwagi także i to, że w dacie zawierania umów w lipcu 2011 roku J. R. pozostawał stroną umowy łączącej go z powodowym Bankiem. Ani T. R., ani pozwany nie mieli żadnej wiedzy o jego zobowiązaniach. W lipcu 2011 roku J. R. dokonał dwóch wpłat na poczet spłaty pożyczki w wysokości 2.000 złotych, prowadził przy tym działalność gospodarczą. Wszczęcie egzekucji miało miejsce w 2012 roku, a jej umorzenie z powodu bezskuteczności dopiero w 2014 roku. Zawiadomienie pozwanego o odmowie wpisu w księdze wieczystej nastąpiło w lutym 2013 roku. Kolejność tych zdarzeń pozwala uznać stanowisko pozwanego za uzasadnione.

Sąd Okręgowy wskazał, że pozwany podnosił, że powództwo nie znajduje uzasadnienia wobec jego sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. W piśmie z dnia 5 czerwca 2017 roku nie wskazał naruszenia jakiej konkretnej zasady ujętej w art. 5 kc klauzuli generalnej dopuścił się powód formułując pozew w niniejszej sprawie. Podnosił jedynie, że nieruchomość objęta darowizną z 22 lipca 2011roku stanowiła już w przeszłości własność T. R. i w wyniku umowy z 22 lipca 2011 roku w rzeczywistości nastąpił jedynie powrót tej nieruchomości do jej majątku. Twierdzeniom tym nie sposób odmówić słuszności. Mamy bowiem do czynienia z sytuacją, w której kontrahentem dłużnika jest wiodący Bank, który mając pełną wiedzę o wysokości zobowiązań swojego kontrahenta i bez weryfikacji jego stanu majątkowego decyduje się na postawienie do dyspozycji w ramach pożyczki konsumenckiej wysoką obiektywnie oceniając kwotę. Już niespełna cztery miesiące później okazuje się, że kontrahent nie realizuje swojego zobowiązania i dopiero rok od wypowiedzenia umowy Bank kieruje egzekucję do nieruchomości. W tej dacie nieruchomość ta stanowi już własność pozwanego. Pozwany opisując tę sytuację eksponuje więc to, że za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego uznać należy próbę uzyskania prawa do egzekucji z nieruchomości dłużnika, która została mu darowana przez matkę i po kilkunastu miesiącach zwrócona matce. Celem instytucji przewidzianej w art. 527 i nast. kc, a więc i art. 531 § 2 kc, jest ochrona wierzycieli i ich uzasadnionego interesu, gdy dłużnik zachowuje się nielojalnie oraz kiedy sprzecznie z zasadami rzetelności postępują także podmioty uczestniczące w ciągu czynności oddalających drogą kolejnych rozporządzeń nadającą się do egzekucji korzyść od majątku dłużnika. Jednak zachowanie pozwanego jako następcy dłużnika, nie może podlegać tak krytycznej ocenie. W ocenie Sądu Okręgowego zasługuje ono na ochronę, zważywszy, że wejście przedmiotowej nieruchomości do majątku dłużnika w najmniejszym nawet stopniu nie było sfinansowane ze środków uzyskanych przez niego z tytułu pożyczki udzielonej przez powoda. Pozwany przystępując do nieodpłatnej umowy ze swoją babką nie mógł przewidywać możliwość skorzystania przez Bank z ochrony paulińskiej, a zarówno jego działania, jak i T. R. zmierzały do zachowania majątku rodzinnego, gromadzonego jeszcze przez rodziców męża T. R.. W tych okolicznościach może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego domaganie się ochrony prawnej przez powoda w niniejszej sprawie. Z tych względów oddalił powództwo. O kosztach orzekł na podstawie art. 98 §1 kpc, zasądzając na rzecz pozwanego wynagrodzenie pełnomocnika w kwocie 5.400 złotych powiększone o opłatę skarbową 17 złotych.

Apelację od powyższego rozstrzygnięcia złożył powód.

Zaskarżając wyrok w całości zarzucił naruszenie prawa materialnego poprzez przyjęcie, że oddalenie powództwa jest uzasadnione w oparciu o art.5 kc; naruszenie prawa materialnego poprzez przyjęcie, że zapis art. 531 § 2kc wyłączający przesłankę wiedzy o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności za bezskuteczną w przypadku nieodpłatnego rozporządzania jest domniemaniem.

Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o zmianę wyroku i uznanie za bezskuteczną w stosunku do powoda umowę z dnia 22 lipca 2011 roku, na mocy której T. R. darowała pozwanemu D. C. prawo własności nieruchomości położonej w J.-działka (...) o powierzchni 4000 kw, dla której Sąd Rejonowy w Radomiu prowadzi księgę wieczystą nr (...) (...) do wysokości wierzytelności przysługującej powodowi w stosunku do J. R. na podstawie Bankowego Tytułu Egzekucyjnego z dnia 16 grudnia 2011 roku nr (...) opatrzonego klauzulą wykonalności nadaną postanowieniem Sądu Rejonowego w Grójcu I Wydział Cywilny w dniu 4 stycznia 2012 roku w sprawie (...), ewentualnie o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz zasądzenie na rzecz strony powodowej kosztów postępowania w tym kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja jest zasadna.

Z motywów zaskarżonego rozstrzygnięcia wynika, że przyczyną oddalenia powództwa było zarówno „uznanie za uzasadnione stanowiska pozwanego, że nie miał żadnej wiedzy o długach J. R.”, jak również „uznanie domagania się ochrony prawnej przez powoda w niniejszej sprawie za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego”. Ponadto Sąd Okręgowy przywołał rozstrzygnięcie wydane w sprawie (...) Sądu Okręgowego w Radomiu, w której na skutek apelacji pozwanego R. C. Sąd Apelacyjny w Lublinie wyrokiem z dnia 7 czerwca 2017 roku zmienił wyrok Sądu I instancji i oddalił powództwo.

Jakkolwiek ustalenia faktyczne dotyczące okoliczności zawarcia zaskarżonej umowy z dnia 22 lipca 2011 roku, oparte na dowodach z dokumentów były bezsporne i w tym zakresie należy uznać je za prawidłowe, to jednak ocena prawna tych ustaleń w aspekcie przesłanek wynikających z art. 527 kc, art. 528 kc i art. 531§2 kc dokonana została przez Sąd Okręgowy z naruszeniem tych przepisów, jak również z naruszeniem art. 5 kc i dlatego nie zasługuje na uwzględnienie.

W pierwszej kolejności należy stwierdzić, że stan faktyczny ustalony w sprawie (...) Sądu Okręgowego w Radomiu w żadnym wypadku nie mógł służyć za podstawę rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, skoro dotyczył on żądania uznania za bezskuteczną umowy, która w rzeczywistości nie miała miejsca. Powództwo w tamtej sprawie dotyczyło bowiem uznania za bezskuteczną umowy, na mocy której, zdaniem powoda, J. R., darował pozwanemu w tamtej sprawie R. C. nieruchomość, a Sąd I instancji rozpoznając tak sprecyzowane żądanie orzekł o bezskuteczności innej czynności prawnej niż wskazana przez powoda. Uznał mianowicie za bezskuteczną umowę „na podstawie której R. C. nabył prawo własności nieruchomości”, a więc umowę zawartą z T. R., która po nabyciu nieruchomości od swojego syna J. R., przekazała ją wnukowi R. C.. R. C. nie zawarł na mocy zaskarżonej w tamtej sprawie umowy z dnia 22 lipca 2011 roku żadnej czynności ze stryjem J. R., a tym samym nie „nabył od niego prawa własności nieruchomości”. Własność nieruchomości nabył natomiast od babki T. R., która to czynność nie została jednakże objęta żądaniem powoda o uznanie jej za bezskuteczną. Mimo to Sąd I instancji w tamtej sprawie orzekł właśnie o ubezskutecznieniu umowy darowizny zawartej pomiędzy T. R. i R. C., czego nie dotyczyło roszczenie dochodzone pozwem. Te względy zadecydowały o zmianie zaskarżonego wyroku i oddaleniu powództwa przez Sąd II instancji rozpoznający apelację w sprawie (...) (akta sprawy (...)).

W niniejszej sprawie żądanie pozwu zostało sprecyzowane w inny sposób, a mianowicie dotyczyło uznania za bezskuteczną umowy zawartej przez pozwanego D. C. (brata R. C.) właśnie z T. R. (babką), nie zaś z J. R., z którym żaden z siostrzeńców nie zawierał umów objętych aktem notarialnym z dnia 22 lipca 2011 roku. Z J. R. umowę darowizny zawarła natomiast T. R., która po nabyciu nieruchomości od syna, przekazała następnie ich własność na wnuków: R. C. i D. C.. Obowiązkiem Sądu I instancji rozpoznającego tak sprecyzowane żądanie było wyjaśnienie zarówno przesłanek ubezskutecznienia czynności prawnej zawartej pomiędzy J. R. (dłużnikiem) a jego matką T. R. (art. 527 §1 kc), jak i przesłanek bezskuteczności czynności prawnej zawartej przez T. R. (osobę trzecią) z dalszą osobą, którą jest pozwany w niniejszej sprawie D. C. (art. 531 §2 kc). Na tę potrzebę wskazał już Sąd Apelacyjny w motywach wyroku z dnia 28 kwietnia 2016 roku, uchylającego wyrok Sądu I instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania z uwagi na nierozpoznanie jej istoty (k.141v).

Sąd Okręgowy rozpoznając sprawę ponownie wadliwie uznał, że w odniesieniu do umowy darowizny zawartej pomiędzy dłużnikiem Banku (J. R.) a osobą trzecią (T. C., będącą matką dłużnika), „wzruszone zostały domniemania wynikające z faktu dokonania czynności pod tytułem darmym”. Podstawę wzruszenia rzeczonego domniemania miało stanowić uznanie za wiarygodne twierdzenia D. C., że nie miał żadnej wiedzy o długach J. R. oraz twierdzenie T. R., że przeniesienie na jej rzecz przez syna J. R. własności działek było spowodowane obawą, że „syn sprzeda te działki, tak jak uczynił to z innymi nieruchomościami”.

Przytoczone motywy są całkowicie bezzasadne z uwagi na to, że zarówno przepis art. 528 kc w odniesieniu do osoby trzeciej, jak i przepis art. 531§2 kc w odniesieniu do dalszej osoby, na rzecz której nastąpiło rozporządzenie korzyścią uzyskaną od dłużnika przez osobę trzecią, wskazują kryterium bezpłatności czynności prawnej, jako przesłankę uzasadniającą żądanie stwierdzenia jej bezskuteczności, nie zaś, jak przyjął to Sąd I instancji, jako jedynie domniemanie, które mogłoby zostać wzruszone. Wskazane przepisy zawierają regulację polegającą na tym, że w przypadku gdy uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią lub dalszą osobę następuje nieodpłatnie, wówczas jest to okoliczność pozwalająca na stwierdzenie bezskuteczności czynności prawnej, na podstawie której nastąpiło nabycie korzyści, z tym, że w odniesieniu do czynności, na podstawie której osoba trzecia rozporządziła korzyścią uzyskaną od wierzyciela na rzecz dalszej osoby warunkiem stwierdzenia jej bezskuteczności jest ponadto uznanie za bezskuteczną czynności dokonanej przez dłużnika z osobą trzecią. W przypadku spełnienia powyższych przesłanek jedynym dodatkowym warunkiem, od którego zaistnienia uzależnione jest stwierdzenie bezskuteczności czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z osobą trzecią, jest dokonanie tej czynności z pokrzywdzeniem wierzyciela. Wbrew stanowisku Sądu Okręgowego, to w odniesieniu do przesłanki działania ze świadomością pokrzywdzenia (a nie bezpłatności czynności) przepis art. 527§3 kc przewiduje domniemanie polegające na tym, że jeśli korzyść majątkową uzyskała osoba będąca w biskim stosunku z dłużnikiem, to na skutek właśnie tego domniemania, jest to równoznaczne z uznaniem, że wiedziała ona, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. W takiej sytuacji stan świadomości tej osoby co do pokrzywdzenia wierzyciela poprzez dokonaną czynność prawną jest prawnie obojętny. Osoba trzecia nie może bronić się przed roszczeniem wierzyciela, wykazując, że nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła wiedzieć, że dokonując czynności prawnej, dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Ponadto w sytuacji gdy osoba trzecia uzyskała od dłużnika korzyść majątkową bezpłatnie (art. 528kc), jak również, gdy dalsza osoba uzyskała od osoby trzeciej korzyść majątkową nieodpłatnie (art.531§2kc), w ogóle nie ma potrzeby stosowania domniemania z art. 527 § 3 kc (skutek tego domniemania nie jest przesłanką skargi), a jakiekolwiek czynności dowodowe zmierzające do obalenia tych domniemań są bezprzedmiotowe, gdyż dotyczą faktów niemających znaczenia dla rozstrzygnięcia.

Zważywszy, że T. R. (osoba trzecia) jest osobą będącą w bliskim stosunku z J. R. (dłużnikiem) - jest jego matką, jak i czynności prawne dokonane pomiędzy dłużnikiem i osobą trzecią oraz pomiędzy osobą trzecią i dalszą osobą (D. C.) były czynnościami nieodpłatnymi, stwierdzić należy, że spełnione zostały przesłanki bezskuteczności zarówno pierwszej czynności (umowy darowizny nieruchomości dokonanej przez J. R. na rzecz matki - T. R.), jak i drugiej czynności (darowizny dokonanej przez T. R. na rzecz wnuka - D. C.).

Jakkolwiek żądanie powoda dotyczyło uznania za bezskuteczną jedynie drugiej ze wskazanych wyżej czynności (pomiędzy osobą trzecią a dalszą osobą), to jednak, jak przyjmuje się w judykaturze, takie sformułowanie powództwa jest wystarczające również z punktu widzenia ubezskutecznienia pierwszej czynności, zdziałanej z pokrzywdzeniem wierzyciela pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią. W świetle stanowiska Sądu Najwyższego, żądanie pozwu może bowiem obejmować tylko drugie rozporządzenie, dokonane przez osobę trzecią i nie jest konieczne (choć dopuszczalne) zaskarżenie także pierwszej czynności, dokonanej przez dłużnika. W uzasadnieniu pozwu należy jednak w takim przypadku wykazać (i udowodnić) okoliczności uzasadniające bezskuteczność względną zarówno pierwszego, jak i drugiego rozporządzenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2013 roku, sygn. akt IV CSK 222/13, Legalis).

Mając na uwadze treść sformułowanego przez powoda żądania, należało zatem rozważyć zarówno okoliczności dotyczące przesłanek bezskuteczności umowy darowizny dokonanej przez T. R. na rzecz wnuka D. C., jak i przesłankowo odnieść się do podniesionych przez powoda zarzutów wskazujących na działanie dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela przy dokonywaniu przez niego czynności z T. R..

Sąd Okręgowy prawidłowo wskazał, że przesłankami bezskuteczności czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z osobą trzecią jest dokonanie tej czynności przez dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, uzyskanie w następstwie tej czynności korzyści majątkowej przez osobę trzecią nieodpłatnie (niezależnie od posiadania przez nią wiedzy o tym, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela) a w przypadku odpłatności czynności, wiedza osoby trzeciej, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela bądź pozostawanie przez osobę trzecią w bliskim stosunku z dłużnikiem, które na zasadzie domniemania traktowane jest jako posiadanie przez tę osobę wiedzy, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Podstawową regułą jest w każdym przypadku działanie dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, czyli fakt, że zdaje on sobie sprawę z tego, że jego czynność prawna może spowodować niemożliwość uzyskania zaspokojenia przez jego wierzycieli. Nie chodzi przy tym o zamiar pokrzywdzenia, a tylko o świadomość możliwości jego wystąpienia. Za równoznaczne z dowiedzeniem, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela jest wykazanie, że w chwili dokonania darowizny dłużnik był niewypłacalny (domniemanie z art. 529kc). Niezależnie od powyższych przesłanek, istotą skargi pauliańskiej jest doprowadzenie przez zaskarżoną czynność do pokrzywdzenia wierzyciela, które polega na tym, że jego wierzytelność nie może być zrealizowana i zrealizowanie jej w przyszłości jest również wątpliwe. Dla wykazania pokrzywdzenia wystarczające jest wykazanie niewypłacalności dłużnika, przez którą rozumie się aktualny brak możliwości wywiązania się przez dłużnika z zobowiązań finansowych. Niewypłacalność dłużnika musi istnieć w chwili zamknięcia rozprawy, niekoniecznie natomiast w chwili dokonywania zaskarżonej czynności (por. wyr. SN z 5 marca 2008 roku, V CSK 471/07, Legalis, oraz z 26 marca 2015 roku, V CSK 320/14, Legalis).

W odniesieniu do czynności polegającej na rozporządzeniu przez osobę trzecią na rzecz dalszej osoby korzyścią majątkową uzyskaną od dłużnika, przesłanką uznania tej czynności za bezskuteczną jest natomiast wiedza tej osoby o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną, bądź traktowana na równi z tą wiedzą nieodpłatność dokonanego rozporządzenia.

W niniejszej sprawie bezsporną jest okoliczność, że czynność prawna dokonana pomiędzy dłużnikiem (J. R.) i osobą trzecią (T. R.), jak również czynność zawarta przez osobę trzecią (T. R.) i osobę czwartą (D. C.), były nieodpłatne, a nadto, że osoby dokonujące pierwszej czynności pozostawały ze sobą w bliskim stosunku wynikającym z więzów pokrewieństwa (syn i matka). Okoliczność ta pozwalała na ustalenie posiadania przez osobę trzecią (matkę) wiedzy odnośnie do tego, że dłużnik (syn) dokonując na jej rzecz darowizny nieruchomości działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, jak również na ustalenie, że osoba czwarta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną. Przedmiotem ustalenia pozostało zatem jedynie wykazanie, że dłużnik zawierając pierwszą z czynności działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.

W okolicznościach niniejszej sprawy, fakt wystąpienia pokrzywdzenia wierzyciela nie może budzić wątpliwości. Nie zostało bowiem podważone twierdzenie pozwu, że w następstwie dokonanej darowizny powodowy Bank, będący wierzycielem J. R. z tytułu udzielonego mu i niespłaconego kredytu, nie ma możliwości uzyskania zaspokojenia wobec braku majątku dłużnika. Dowodem na tę okoliczność jest fakt umorzenia postępowania egzekucyjnego prowadzonego na wniosek Banku (...) S.A. w W. przeciwko J. R. przez Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Grójcu R. S. w sprawie (...), postanowieniem z dnia 28 października 2014 roku z powodu bezskuteczności egzekucji (akta (...)).

Wbrew ocenie Sądu Okręgowego, wskazana w zeznaniach pozwanego okoliczność, że J. R. dokonał na rzecz powoda i jego żony sprzedaży części innej nieruchomości i uzyskał z tego tytułu 50.000 złotych, nie stanowi podstawy ustalenia, że dzięki temu dłużnik był i jest nadal wypłacalny, co z kolei miałoby stanowić dowód braku pokrzywdzenia wierzyciela poprzez dokonanie zaskarżonych czynności prawnych. Uzyskanie przez dłużnika nawet znacznej sumy pieniędzy w żadnym wypadku nie jest równoznaczne z wolą przekazania jej wierzycielowi i tym samym jego zaspokojenia, co w niniejszej sprawie nie może budzić wątpliwości, skoro dłużnik, dysponując rzekomo w 2011 roku środkami pieniężnymi z tytułu sprzedaży nieruchomości, do lipca 2011 roku spłacił na rzecz Banku jedynie dwie raty pożyczki, a następnie mimo wypowiedzenia umowy pożyczki przez powodowy Bank w dniu 17 czerwca 2011 roku (k.54 akt (...)), w dalszym ciągu zaniechał spłaty wynikających z niej zobowiązań, co skutkowało wszczęciem postępowania egzekucyjnego, zakończonego jego umorzeniem z powodu bezskuteczności egzekucji, spowodowanej brakiem majątku dłużnika. Również sam pozwany na rozprawie w dniu 5 czerwca 2017 roku przyznał, że wujek nie dysponuje żadnym majątkiem (k.181v).

Należy zauważyć, że również w doktrynie wskazuje się, że prawdopodobieństwo posiadania przez dłużnika pieniędzy nie wyklucza skuteczności skargi pauliańskiej, gdyż tego rodzaju przedmiot dłużnik może łatwo usunąć spod egzekucji (Kodeks cywilny. Komentarz (art. 529 kc) red. prof. dr hab. Edward Gniewek, prof. dr hab. Piotr Machnikowski, Rok wydania: 2017, Wydawnictwo: C.H.Beck, Wydanie: 8, Legalis). Z taką sytuacją mamy do czynienia w niniejszej sprawie. Dłużnik J. R. w następstwie dokonanych darowizn, w tym darowizny działki nr (...) na rzecz swojej matki T. R., a także w wyniku sprzedaży innych nieruchomości, wyzbył się majątku umożliwiającego zaspokojenie się wierzyciela, co w sposób oczywisty potwierdza spowodowanie jego pokrzywdzenia.

Spełnienie wskazanych wyżej przesłanek w pełni uzasadniało uznanie za bezskuteczne obu czynności prawnych dotyczących działki nr (...) zawartych w dniu 22 lipca 2011 roku, a objętych aktem notarialnym Rep (...) (k. 36-38). Zważywszy jednak na treść żądania pozwu, które dotyczyło uznania za bezskuteczną jedynie umowy darowizny zawartej pomiędzy T. R. i D. C., rozstrzygnięcie zawarte w wyroku wymagało odniesienia się do tego żądania, natomiast odnośnie do czynności zawartej pomiędzy dłużnikiem i osobą trzecią, ustalenia Sądu miały jedynie charakter przesłankowy i znalazły wyraz w motywach rozstrzygnięcia, nie zaś w jego sentencji.

W odniesieniu do stwierdzonej przez Sąd Okręgowy sprzeczności żądania pozwu z zasadami współżycia społecznego, która również została przyjęta za podstawę oddalenia powództwa, stanowisko to należy uznać za chybione.

Nie sposób zgodzić się z oceną, jakoby o sprzeczności powództwa z zasadami współżycia społecznego miał świadczyć fakt, że pierwsza z czynności objętych aktem notarialnym z dnia 22 lipca 2011 roku, a mianowicie darowizna nieruchomości dokonana przez J. R. na rzecz T. R. stanowiła „w rzeczywistości jedynie powrót tej nieruchomości do jej majątku”. Jakkolwiek niekwestionowana jest okoliczność darowania w latach 2007-2009 przez T. R. na rzecz syna J. R. nieruchomości, które następnie w 2011 roku były przedmiotem rozporządzeń dokonanych m.in. zaskarżonymi czynnościami prawnymi, to jednak żądanie uznania tych ostatnich czynności za bezskuteczne, wobec spełnienia wszystkich przesłanek tego roszczenia, przewidzianych w art. 527 kc i art. 531§2 kc, nie może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego tylko dlatego, że nieruchomość stanowiła w przeszłości majątek matki dłużnika. Nie sposób zatem zaakceptować uznania przez Sąd Okręgowy „za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego próbę uzyskania prawa do egzekucji z nieruchomości dłużnika, która została mu darowana przez matkę i po kilkunastu miesiącach zwrócona matce”. Eksponowana przez Sąd Okręgowy kwestia pochodzenia majątku, którym rozporządził dłużnik na mocy pierwszej z zaskarżonych czynności pozostaje bez znaczenia dla oceny zgodności żądania wierzyciela dochodzonego pozwem w niniejszej sprawie z zasadami współżycia społecznego.

Przy ocenie tej należało natomiast mieć na uwadze, że to właśnie fakt posiadania w 2011 roku przez J. R. własności nieruchomości, niezależnie od źródeł ich nabycia, musiał mieć znaczenie przy ocenie przez Bank jego sytuacji majątkowej, istotnej przy ubieganiu się o udzielenie pożyczki. W związku z tym, nie sposób czynić zarzut powodowi, jak wskazał to Sąd I instancji, że to Bank dopuścił się zaniedbań przy ustalaniu sytuacji dłużnika i nie zabezpieczył należycie spłaty udzielonej mu pożyczki, a tym samym nie może skutecznie dochodzić roszczenia objętego pozwem, skoro w dacie ubiegania się o pożyczkę dłużnik posiadał liczne nieruchomości, o wartości znacznie przewyższającej żądaną kwotę pożyczki i jedynie jego działania doprowadziły do pokrzywdzenia Banku, gdy po udzieleniu pożyczki wyzbył się on wszystkich składników majątku i zaprzestał dokonywania spłaty należności. Bez znaczenia dla oceny zgodności powództwa z zasadami współżycia społecznego jest również wskazana przez Sąd Okręgowy okoliczność, że „wejście przedmiotowej nieruchomości do majątku dłużnika nie było nawet w najmniejszym stopniu sfinansowane ze środków uzyskanych przez niego z tytułu pożyczki udzielonej przez powoda”, ani to, że „pozwany przystępując do nieodpłatnej umowy ze swoją babką nie mógł przewidywać możliwości skorzystania przez Bank z ochrony paulińskiej”, czy wreszcie to, że „zarówno działania pozwanego, jak i T. R. zmierzały do zachowania majątku rodzinnego”. W odniesieniu do zarzucanego braku sfinansowania zaskarżonej czynności ze środków uzyskanych z pożyczki, należy uznać go za nieporozumienie choćby z tej przyczyny, że nabycie nieruchomości przez J. R. od matki miało charakter nieodpłatny. Brak również podstaw do uzależnienia dopuszczalności realizacji roszczenia o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną od tego czy zadłużenie dłużnika było spowodowane nabyciem nieruchomości będącej przedmiotem zaskarżonej czynności, ani od tego czy osoba czwarta przewidywała lub nie jakie mogą być konsekwencje przystąpienia do czynności zaskarżonej następnie skargą pauliańską.

Jakkolwiek słusznie Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że celem instytucji przewidzianej w art. 527kc i art. 531 § 2 kc, jest ochrona wierzycieli i ich uzasadnionego interesu w sytuacji, gdy dłużnik zachowuje się nielojalnie, to jednak niezrozumiałe jest nie dostrzeżenie takich właśnie cech w postawie dłużnika J. R.. Bezsporne przecież jest to, że działanie dłużnika polegało na zaciągnięciu zobowiązania w dacie posiadania znacznego majątku, a następnie po spłaceniu zaledwie niewielkiej kwoty pożyczki, zaprzestaniu uiszczania dalszych należności i wreszcie na wyzbyciu się majątku prowadzącym do niemożności zaspokojenia się wierzyciela. Wprawdzie trafnie uznał Sąd Okręgowy, że lojalność nie stanowi kryterium oceny zachowania się pozwanego jako osoby czwartej w rozumieniu art. 531§2 kc, to jednak wynika to stąd, że wystraczającym kryterium tej oceny jest nieodpłatność dokonanej czynności. Dla dopuszczalności wystąpienia przez wierzyciela z żądaniem uznania tej czynności za bezskuteczną wystarczającym jest bowiem wykazanie jej nieodpłatności.

Mając powyższe na uwadze, należało uznać zarzuty apelacji za uzasadnione, co skutkowało koniecznością zmiany zaskarżonego wyroku i orzeczeniem jak w sentencji w oparciu o przepis art. 386 §1 kpc.

O kosztach postępowania za obie instancje orzeczono zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu przewidzianą w art. 98§1 kpc w związku z art. 391 §1 kpc. Wobec uwzględnienia apelacji i ustalenia bezskuteczności umowy zgodnie z żądaniem pozwu, pozwany przegrał w całości sprawę, dlatego zobowiązany jest zwrócić powodowi poniesione przez niego z tego tytułu koszty. Koszty postępowania przed Sądem I instancji obejmują: opłatę od pozwu w wysokości 5.489 złotych (k.47) i wynagrodzenie profesjonalnego pełnomocnika powoda w wysokości 3.600 złotych, ustalone zgodnie z § 6 pkt6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu (Dz.U z 2015 roku, poz. 617). Koszty postępowania odwoławczego obejmują opłaty od apelacji w łącznej kwocie 10.978 złotych (k.117, 235) oraz wynagrodzenie pełnomocnika powoda w kwocie 4.050 złotych ustalone na podstawie § 2 pkt 6 w zawiązku z §10 ust 1 pkt2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. z 2018 roku poz. 265).

SSA Ewa Mierzejewska SSA Bogdan Radomski SSA Jolanta Terlecka.