Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 maja 2019 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach w II Wydziale Karnym w składzie:

przy udziale Prokuratora Prokuratury Okręgowej w Gliwicach Wandy Ostrowskiej

po rozpoznaniu w dniu 16 maja 2019 r. sprawy

skazanego M. B. s. M. i J., ur. (...) w Ż.

o wydanie wyroku łącznego

na skutek apelacji obrońcy

od wyroku Sądu Okręgowego w Gliwicach V Wydziału Karnego

z dnia 6 listopada 2018 roku, sygn. akt V K 92/18

1.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że w punkcie 4 jako podstawę prawną przyjmuje art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.;

2.  w pozostałym zakresie zaskarżony wyrok utrzymuje w mocy;

3.  zasądza od Skarbu Państwa (Sądu Okręgowego w Gliwicach) na rzecz adwokata P. M. – Kancelaria Adwokacka w R. kwotę 147,60 zł (sto czterdzieści siedem złotych i sześćdziesiąt groszy), w tym 23% podatku VAT, tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej obrony z urzędu udzielonej skazanemu w postępowaniu odwoławczym;

4.  zwalnia skazanego od ponoszenia wydatków sądowych za postępowanie odwoławcze, obciążając nimi Skarb Państwa.

SSA Alicja Bochenek SSA Wojciech Kopczyński SSO (del.) Marcin Ciepiela

Sygn. akt: II AKa 52/19

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Gliwicach w sprawie o sygn. akt V K 92/18 ustalił, że M. B. został skazany prawomocnie:

1.  wyrokiem Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 8 marca 2005 r., sygn. akt II K 910/04: za ciąg przestępstw z art. 278 § 1 k.k. popełnionych w okresie od dnia 3 sierpnia 2004 r. do dnia 9 sierpnia 2004 r. – na karę 6 miesięcy pozbawienia wolności; za ciąg przestępstw z art. 279 § 1 k.k. popełnionych w sierpniu 2004 r. – na karę 1 roku pozbawienia wolności; za przestępstwo z art. 280 § 1 k.k. i art. 275 § 1 k.k. i art. 276 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. popełnione w dniu 3 września 2004 r. – na karę 2 lat pozbawienia wolności i za przestępstwo z art. 280 § 1 k.k. popełnione w dniu 9 września 2004 r. – na karę 2 lat pozbawienia wolności; którym to wyrokiem skazanemu wymierzona została kara łączna 2 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności;

2.  wyrokiem Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 9 października 2007 r., sygn. akt II K 426/07, za przestępstwo z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnione w listopadzie 2006 r. – na karę 1 roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby wynoszący 5 lat i na karę 40 stawek dziennych grzywny po 10 zł stawka;

3.  wyrokiem Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 16 listopada 2007 r., sygn. akt II K 420/07, za przestępstwo z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnione w dniu 13 grudnia 2006 r. – na karę 1 roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby wynoszący 4 lata i na karę grzywny w liczbie 40 stawek dziennych grzywny po 20 zł stawka;

4.  wyrokiem Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 3 czerwca 2008 r., sygn. akt II K 636/07: za przestępstwo z art. 280 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnione w dniu 20 marca 2007 r. – na karę 2 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności; za przestępstwo z art. 279 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnione w nocy z 17 na 18 kwietnia 2007 r. – na karę 1 roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności oraz za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k. i art. 275 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnione w dniu 16 kwietnia 2007 r. – na karę 8 miesięcy pozbawienia wolności, którym to wyrokiem skazanemu wymierzono karę łączną 3 lat pozbawienia wolności;

a następnie wyrokiem łącznym Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 29 sierpnia 2008 r., sygn. akt II K 172/08, połączono jednostkowe kary pozbawienia wolności orzeczone wobec skazanego wyrokami Sądu Rejonowego w Żorach w sprawach II K 426/07, II K 420/07 i II K 636/07, wymierzając mu karę łączną 3 lat pozbawienia wolności, a także połączono jednostkowe kary grzywien orzeczone wobec skazanego wyrokami Sądu Rejonowego w Żorach w sprawach II K 426/07 i II K 420/07, wymierzając mu karę łączną grzywny w liczbie 40 stawek dziennych grzywny przy przyjęciu, iż wysokość jednej stawki dziennej tej grzywny wynosi 20 zł;

5.  wyrokiem Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 12 października 2009 r., sygn. akt II K 410/09, za ciąg przestępstw z art. 278 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnionych w okresie od 14 października 2008 r. do 8 czerwca 2009 r. – na karę 1 roku i 10 miesięcy pozbawienia wolności;

6.  wyrokiem Sądu Rejonowego w Jastrzębiu-Zdroju z dnia 16 listopada 2009 r., sygn. akt VI K 320/09, za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnione 18 grudnia 2008 r. – na karę 2 lat pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby wynoszący 5 lat, którą to karę zarządzono skazanemu do wykonania na mocy postanowienia Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 8 stycznia 2013 r., sygn. akt II 1Ko 1460/12;

7.  wyrokiem Sądu Rejonowego w Rybniku z dnia 18 listopada 2010 r., sygn. akt IX K 1401/10, za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnione w dniu 29 października 2009 r. – na karę 2 lat pozbawienia wolności;

8.  wyrokiem Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 10 lutego 2011 r., sygn. akt II K 8/10: za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnione w dniu 26 lipca 2008 r. – na karę 1 roku pozbawienia wolności; za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnione w okresie od lutego 2009 roku do marca 2009 roku – na karę 6 miesięcy pozbawienia wolności, która to kara na mocy postanowienia Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 9 listopada 2013 r. została zamieniona na karę 30 dni aresztu; za przestępstwo z art. 279 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 2 k.k. popełnione w sierpniu 2009 roku – na karę 1 roku i 2 miesięcy pozbawienia wolności i za ciąg przestępstw z art. 278 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnionych w okresie od sierpnia 2009 roku do 1 września 2009 roku – na karę 1 roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności, którym to wyrokiem skazanemu wymierzono karę łączną 3 lat pozbawienia wolności, co do której to kary postanowieniem Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 9 listopada 2013 r. stwierdzono, iż nie podlega ona wykonaniu;

9.  wyrokiem Sądu Rejonowego w Rybniku z dnia 16 czerwca 2011 r., sygn. akt III K 951/10 za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnione w dniu 2 października 2009 r. – na karę 1 roku pozbawienia wolności i na karę grzywny 50 stawek dziennych grzywny po 10 zł stawka;

10.  wyrokiem Sądu Rejonowego w Zabrzu z dnia 21 października 2011 r., sygn. akt II K 853/11, za przestępstwo z art. 242 § 4 k.k. popełnione w dniu 14 grudnia 2010 r. – na karę 7 miesięcy pozbawienia wolności;

11.  wyrokiem Sądu Rejonowego w Jastrzębiu-Zdroju z dnia 22 listopada 2011 r., sygn. akt II K 939/11, za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnione w dniu 5 sierpnia 2009 r. – na karę 5 miesięcy pozbawienia wolności, która to kara na mocy postanowienia Sądu Rejonowego w Jastrzębiu-Zdroju z dnia 21 stycznia 2014 r. została zamieniona na karę 30 dni aresztu;

12.  wyrokiem Sądu Rejonowego w Jastrzębiu-Zdroju z dnia 15 lutego 2012 r., sygn. akt II K 1466/11, za przestępstwo z art. 56 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii w zw. z art. 12 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k. popełnione w okresie od 15 czerwca 2010 r. do 26 września 2010 r. – na karę 11 miesięcy pozbawienia wolności oraz na karę grzywny w liczbie 40 stawek dziennych grzywny po 20 zł stawka;

13.  wyrokiem Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 15 czerwca 2012 r., sygn. akt V K 44/12, za przestępstwo z art. 280 § 2 k.k. w zw. z art. 275 § 1 k.k. i art. 276 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. w zw. z art. 64 § 2 k.k. popełnione w dniu 19 stycznia 2011 r. – na karę 4 lat i 8 miesięcy pozbawienia wolności;

14.  wyrokiem łącznym Sądu Okręgowego w Gliwicach Ośrodka Zamiejscowego w Rybniku Wydziału V Karnego z dnia 11 czerwca 2014 r., sygn. akt V K 129/13, na kare łączną 4 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności, którym objęto wyroki: Sądu Rejonowego w Żorach sygn. akt II K 410/09, Sądu Rejonowego w Jastrzębiu-Zdroju sygn. akt VI K 320/09, Sądu Rejonowego w Żorach sygn. akt II K 8/10 oraz Sądu Rejonowego w Rybniku sygn. akt III K 951/10;

15.  wyrokiem łącznym Sądu Okręgowego w Gliwicach Ośrodka Zamiejscowego w Rybniku Wydziału V Karnego z dnia 13 lipca 2015 r., sygn. akt V K 27/15, na karę łączną 5 lat pozbawienia wolności, którym objęto wyroki Sądu Rejonowego w Rybniku sygn. akt IX K 1401/10, Sądu Rejonowego w Jastrzębiu-Zdroju sygn. akt II K 1466/11 oraz Sądu Rejonowego w Żorach sygn. akt II K 226/11.

W sprawie tej, wyrokiem z dnia 6 listopada 2018 r. Sąd Okręgowy w Gliwicach orzekł:

1.  na mocy art. 85 § 1 i 2 k.k. i art. 86 § 1 k.k. w zw. z art. 19 ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw połączył skazanemu M. B. kary jednostkowe:

-

4 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności orzeczoną wyrokiem łącznym Sądu Okręgowego w Gliwicach Ośrodka Zamiejscowego w Rybniku Wydziału V Karnego z dnia 11 czerwca 2014 r., sygn. akt V K 129/13,

-

5 lat pozbawienia wolności orzeczoną wyrokiem łącznym Sądu Okręgowego w Gliwicach Ośrodka Zamiejscowego w Rybniku Wydziału V Karnego z dnia 13 lipca 2015 r., sygn. akt V K 27/15

i orzekł karę łączną 9 lat i 3 miesiące pozbawienia wolności;

2.  na mocy art. 577 k.p.k. na poczet orzeczonej w punkcie 1 kary łącznej pozbawienia wolności zaliczył skazanemu okres dotychczas odbytej kary w sprawie o sygn. V K 129/13 od 08.04.2009-09.04.2009, od 03.09.2009 r. do 04.09.2009 r., od 10.09.2018 r. do 6 listopada 2018 r. oraz w sprawie V K 27/17 od 29.10.2009 r. do 30.10.2009 r.;

3.  na mocy art. 576 § 1 k.p.k. ustalił, iż pozostałe rozstrzygnięcia zawarte w wyrokach objętych wyrokiem łącznym podlegają odrębnemu wykonaniu;

4.  na mocy art. 572 k.p.k. w pozostałym zakresie postępowanie o wydanie wyroku łącznego umarzył;

5.  na mocy art. 624 § 1 k.p.k. zwolnił skazanego w całości od zapłaty na rzecz Skarbu Państwa kosztów sądowych.

Od powołanego wyroku łącznego apelację wniósł obrońca z urzędu, który zaskarżył go w całości na korzyść skazanego, zarzucając na podstawie art. 438 pkt 4 k.p.k. rażącą niewspółmierność kary łącznej wymierzonej skazanemu, polegająca na niedostatecznym rozważeniu dyrektyw jej wymiaru z art. 86 § 1 k.k. i wymierzenie kary łącznej w jej górnych granicach, z zastosowaniem zasady kumulacji.

Podnosząc ten zarzut, obrońca wniósł:

1.  o zmianę zaskarżonego wyroku i wymierzenie skazanemu kary łącznej w dolnych granicach zakreślonych w art. 86 § 1 k.k., zgodnie z zasadą absorpcji,

względnie

2.  uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania;

3.  przyznanie od Skarbu Państwa na rzecz adwokata P. M. kosztów obrony udzielonej skazanemu z urzędu, oświadczając, iż koszty te nie zostały pokryte w całości, ani w części.

Na rozprawie apelacyjnej prokurator, podnosząc wystąpienie bezwzględnej przyczyny odwoławczej, wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku na podstawie art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k. i umorzenie postępowania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja obrońcy skazanego doprowadziła do częściowej zmiany zaskarżonego wyroku, aczkolwiek nie nastąpiło to wskutek uwzględnienia stawianego zarzutu, który okazał się całkowicie chybiony, ale było spowodowane potrzebą poprawienia błędnej podstawy prawnej niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów (art. 455 k.p.k.).

Punktem wyjścia wszelkich rozważań w niniejszej sprawie jest fakt, że wyrok Sądu I instancji został zaskarżony wyłącznie przez obrońcę skazanego. Pamiętać zaś należy, że interpretowany z art. 434 § 1 pkt 1 k.p.k. a contrario zakaz reformationis in peius oznacza (z wyjątkiem opisanym w art. 434 § 4 k.p.k.) zakaz orzekania na niekorzyść oskarżonego (skazanego), gdy wniesiono środek odwoławczy wyłącznie na jego korzyść (D. Świecki, Komentarz do art. 434 k.p.k., teza 1 [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz aktualizowany, pod red. D. Świeckiego, LEX/el., 2019; wyrok SN z 27.02.2019 r., V KK 78/18, OSNKW 2019/4/23, Legalis nr 1885779). W efekcie, w realiach sprawy, niemożliwe było orzeczenie przez Sąd odwoławczy na niekorzyść skazanego M. B..

Tylko z tego powodu Sąd Apelacyjny nie zmienił zaskarżonego wyroku w punkcie 1, mimo dopuszczenia się w nim obrazy art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2015.396), zwanej dalej nowelą lutową. Zauważyć należy, że Sąd I instancji, zarówno w wyroku, jak i w jego uzasadnieniu, powołał się na art. 19 ww. ustawy, bez wskazania numeracji jego ustępu. Jednak pisemne motywy zaskarżonego wyroku (str. 5) wskazują, że chodziło o art. 19 ust. 1 noweli lutowej, skoro w ślad za nim przytoczono, że przepisów rozdziału IX Kodeksu karnego w brzmieniu nadanym wymienioną ustawą nie stosuje się do kar prawomocnie orzeczonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, chyba że zachodzi potrzeba orzeczenia kary łącznej w związku z prawomocnym skazaniem po dniu wejścia w życie niniejszej ustawy. Argumentując oparcie się na wspomnianym przepisie, Sąd I instancji wskazał, że „ostatnia z kar orzeczonych wobec skazanego została orzeczona wyrokiem z dnia 13 lipca 2015 roku, a zatem już po wejściu w życie ww. nowelizacji, kiedy to Sąd Okręgowy w Gliwicach Ośrodek Zamiejscowy w Rybniku Wydział V Karny wydał wyrok łączny w sprawie o sygn. akt V K 27/15”. Stanowisko to jest błędne.

Art. 19 ust. 1 in fine noweli lutowej przewiduje wszak jedną sytuację, gdy do łączenia kar orzeczonych przed dniem wejścia w życie tej ustawy (tj. 1 lipca 2015 r.) zastosowanie znajdą przepisy rozdziału IX Kodeksu karnego w brzmieniu nadanym wymienioną ustawą. Ma ona miejsce, gdy zachodzi potrzeba orzeczenia kary łącznej w związku z prawomocnym skazaniem po dniu wejścia w życie owej ustawy. W przepisie tym mowa jest o „skazaniu”, które oznacza rozstrzygnięcie w przedmiocie odpowiedzialności karnej oskarżonego w zakresie czynu zarzuconego mu w akcie oskarżenia, a nie jedynie wymierzenie kary łącznej w wyroku łącznym. Stąd, tylko wówczas, gdy oprócz wyroków jednostkowych orzekających kary podlegające łączeniu wydanych przed 1 lipca 2015 r., co najmniej jeden z wyroków orzekających takie kary został wydany po tej dacie, możliwe jest stosowanie przepisów o karze łącznej w brzmieniu nadanym nowelą lutową. Zastosowanie tych przepisów jest natomiast wykluczone, gdy wszystkie wyroki jednostkowe orzekające kary podlegające łączeniu zapadły przed 1 lipca 2015 r., a po tej dacie wydano jedynie wyroki łączne.

Tymczasem, ta ostatnia sytuacja zaistniała w niniejszej sprawie. Zauważyć bowiem trzeba, że jedynym wyrokiem, który wobec M. B. zapadł po 1 lipca 2015 r., był wyrok łączny Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 13 lipca 2015 r. (sygn. akt V K 27/15). Wyrokiem tym M. B. nie został skazany, lecz tylko połączono nim kary orzeczone w skazujących go wyrokach: Sądu Rejonowego w Rybniku z dnia 18 listopada 2010 r. (sygn. akt IX K 1401/10), Sądu Rejonowego w Jastrzębiu-Zdroju z dnia 15 lutego 2012 r. (sygn. akt II K 1466/11) oraz Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 31 maja 2013 r. (sygn. akt II K 226/11). Zatem, nie było podstaw do wymierzenia skazanemu kary łącznej w oparciu o przepisy rozdziału IX Kodeksu karnego w brzmieniu nadanym nowelą lutową lub o przepisy późniejsze.

Nie było również podstaw do orzeczenia przez Sąd Okręgowy kary łącznej na podstawie przepisów obowiązujących przed 1 lipca 2015 r. Stwierdzić bowiem należy, co umknęło Sądowi I instancji, a także prokuratorowi obecnemu na rozprawie, na której wydano wyrok łączny, że w czasie złożenia wniosku o wydanie wyroku łącznego sytuacja prawna M. B. była uregulowania wyrokiem łącznym Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 13 lipca 2015 r. (sygn. akt V K 27/15). Wszak, zawierał on orzeczenie nie tylko o karze łącznej, ale również o umorzeniu postępowania w zakresie wyroków wydanych w sprawach o sygn. akt: II K 426/07, II K 420/07 i II K 636/07 Sądu Rejonowego w Żorach (czyli z pkt 2, 3 i 4, objętych wyrokiem łącznym z pkt 4 części wstępnej zaskarżonego wyroku), II K 410/09 Sądu Rejonowego w Żorach, VI K 320/09 Sądu Rejonowego w Jastrzębiu-Zdroju, II K 8/10 Sądu Rejonowego w Żorach oraz III K 951/10 Sądu Rejonowego w Rybniku (tj. z pkt 5, 6, 8 i 9, objętych wyrokiem łącznym z pkt 14), II K 939/11 Sądu Rejonowego w Jastrzębiu-Zdroju (tj. z pkt 11) i V K 44/12 Sądu Okręgowego w Gliwicach (z pkt 13). W efekcie, w zestawieniu z wyrokami łącznymi: Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 29 sierpnia 2008 r. (sygn. akt II K 172/08) oraz Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 11 czerwca 2014 r. (sygn. akt V K 129/13), wyrok łączny Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 13 lipca 2015 r. (sygn. akt V K 27/15) zawierał rozstrzygnięcia w przedmiocie wszystkich kar jednostkowych orzeczonych wobec M. B., które zostały objęte karami łącznymi lub stwierdzono brak podstaw do ich połączenia.

W myśl art. 575 § 1 k.p.k. o potrzebie wydania nowego wyroku łącznego decyduje fakt ujawnienia się takiego skazania tej samej osoby, nieobjętego dotychczasowym wyrokiem łącznym, który spełnia przesłanki z art. 85 k.k. i w związku z tym nadaje się do połączenia, bądź to ze wszystkimi, bądź co najmniej z jednym ze skazań objętych istniejącym wyrokiem łącznym (por. wyrok SN z 15.11.2017 r., IV KK 344/17, Legalis nr 1706599). Skoro sytuacja taka nie miała miejsca w rozpatrywanej sprawie, to Sąd I instancji nie powinien wydać wyroku łącznego na podstawie przepisów o karze łącznej obowiązujących przed 1 lipca 2015 r. Postępując poprawnie, Sąd Okręgowy winien umorzyć postępowanie.

Chociaż tak się nie stało, zakaz reformationis in peius uniemożliwiał zmianę punktu 1 zaskarżonego wyroku. Jak powszechnie przyjmuje się w piśmiennictwie oraz judykaturze, zakaz ten należy do kategorii gwarancji procesowych oskarżonego. Chroni on oskarżonego przed możliwością pogorszenia jego sytuacji w przypadku zaskarżenia orzeczenia na jego korzyść. Gwarantuje, że w wyniku zaskarżenia na korzyść oskarżonego nie zostaną zwiększone wobec niego „dolegliwości” zawarte w zaskarżonym orzeczeniu. Zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego, jeżeli wniesiono odwołanie na korzyść, dotyczy każdej zmiany wyroku mogącej spowodować negatywne konsekwencje orzeczenia w postaci zwiększenia realnych dolegliwości dla oskarżonego. Kontrola przestrzegania zakazu reformationis in peius wymaga w konkretnej sytuacji sporządzenia swego rodzaju bilansu zmian wynikających z orzeczenia sądu odwoławczego. Kryterium podstawowym oceny będzie porównanie realnej dolegliwości kar ukształtowanych rozstrzygnięciami sądów obu instancji, traktowanych jako suma represji ponoszonej przez oskarżonego (D. Świecki, Komentarz do art. 434 k.p.k., teza 1 [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz aktualizowany, pod red. D. Świeckiego, LEX/el., 2019; Tenże, Komentarz do art. 434 k.p.k., teza 2 [w:] J. Skorupka (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Legalis 2019; K.T. Boratyńska, P. Czarnecki, Komentarz do art. 434 k.p.k. [w:] A. Sakowicz (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Legalis 2019; postanowienie SN z 17.12.2001 r., IV KKN 547/97, LEX nr 51599; wyrok SN z 22.6.2005 r., III KK 283/04, OSNwSK 2005/1/1253). Wszystkie te uwagi zachowują aktualność w stosunku do skazanego.

W realiach niniejszej sprawy ocena z punktu widzenia zakaz reformationis in peius przedstawia się klarownie. Wszak, Sąd I instancji, połączywszy kary łączne (błędnie nazwane w punkcie 1 zaskarżonego wyroku jednostkowymi): 4 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności orzeczoną wyrokiem łącznym Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 11 czerwca 2014 r. (sygn. akt V K 129/13) oraz 5 lat pozbawienia wolności orzeczoną wyrokiem łącznym Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 13 lipca 2015 r. (sygn. akt V K 27/15), orzekł karę łączną 9 lat i 3 miesięcy pozbawienia wolności. Gdyby zaś Sąd II instancji zmienił zaskarżony wyrok i umorzył postępowanie, skazany miałby do odbycia w sumie 9 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności. Pomijając kwestię zaliczeń okresów dotychczas odbytych kar pozbawienia wolności, które w obydwóch analizowanych przypadkach przedstawiały się identycznie, opisana potencjalna zmiana zaskarżonego wyroku niewątpliwie doprowadziłaby do pogorszenia sytuacji skazanego, gdyż musiałby przebywać w izolacji o 3 miesiące dłużej. Taka zmiana była więc dokonaną na niekorzyść skazanego, czego zabrania art. 434 § 1 pkt 1 k.p.k. Dlatego też Sąd Apelacyjny, mimo dostrzeżenia wadliwości orzeczenia Sądu Okręgowego o karze łącznej, nie mógł go zmienić.

Zakaz reformationis in peius nie stał natomiast na przeszkodzie poprawieniu przez Sąd odwoławczy na podstawie art. 455 k.p.k. stosowanego per analogiam błędnej podstawy prawnej przyjętej w punkcie 4 zaskarżonego wyroku. Użyte w nim sformułowanie „w pozostałym zakresie” wskazywało, że umorzenie postępowania dotyczyło tych wszystkich kar, które nie zostały objęte rozstrzygnięciem zapadłym w punkcie 1 zaskarżonego wyroku. W odniesieniu do nich zaś uprzednio zapadły prawomocne orzeczenia zawarte w wyrokach łącznych opisanych w części wstępnej zaskarżonego wyroku. Skoro więc przyczyną umorzenia postępowania w owym „pozostałym zakresie” nie był art. 572 k.p.k., który dotyczy braku warunków do wydania wyroku łącznego, lecz art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. wskazujący na powagę rzeczy osądzonej, wynikającą z uprzedniego prawomocnego orzeczenia w tym przedmiocie innymi wyrokami łącznymi, konieczna była zmiana wyroku, o czym Sąd Apelacyjny orzekł w punkcie 1 wyroku.

Powyższe rozważania jednoznacznie wskazują, że zarzut sformułowany w apelacji obrońcy skazanego nie mógł zostać uwzględniony. Kary łącznej wymierzonej przez Sąd I instancji nie sposób było uznać za rażąco niewspółmiernie surową, skoro, choć w ogóle nie powinna ona być orzeczona, prowadziła do polepszenia sytuacji prawnej i faktycznej skazanego.

Chociaż prokurator nie wywiódł apelacji, szerszego komentarza wymaga jego stanowisko zajęte na rozprawie apelacyjnej.

Przede wszystkim, zdaniem Sądu Apelacyjnego, brak podstaw do przyjęcia, że zaskarżony wyrok dotknięty jest bezwzględną przyczyną odwoławczą przewidzianą w art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k. Przypomnieć należy, że wedle przywołanego przepisu, takowa zachodzi, jeżeli zaskarżone orzeczenie zostało wydane pomimo to, że postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało już prawomocnie zakończone. Nie budzi wątpliwości, że przesłanka określana jako res iudicata znajduje zastosowanie również w odniesieniu do wyroków łącznych, choć wymaga pewnych modyfikacji, skoro te dotyczą łączenia kar, a nie rozstrzygnięcia o odpowiedzialności karnej za popełniony czyn. W orzecznictwie wskazuje się, że uchybieniem stanowiącym bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, wymienioną w art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k., jest wydanie wyroku łącznego, pomimo że postępowanie karne co do tego samego przedmiotu dotyczącego tej samej osoby zostało już prawomocnie zakończone (wyrok SN z 16.03.2018, V KK 120/18, LEX nr 2490339). Inaczej mówiąc, powaga rzeczy osądzonej zachodzi, jeżeli wobec skazanego zapadły dwa prawomocne wyroki łączne, w których węzłem kary łącznej objęto tylko te same skazania (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z 25.05.2016 r., IV KO 29/16, LEX nr 2044496; z 3.12.2014 r., II KK 246/14, LEX nr 1583222; z 30.11.2011 r., II KK 149/11, LEX nr 1099359; z 30.01.2018 r., IV KK 481/17, LEX nr 2435660).

Porównując przedmiot orzekania przez Sąd I instancji, a ściślej kary, które objął węzłem kary łącznej, rzuca się w oczy, że nie są one tożsame z karami objętymi innymi wyrokami, a w szczególności ostatnim wyrokiem łącznym go poprzedzającym. Sąd I instancji wydał wszak wyrok łączny i orzekł karę łączną, biorąc za podstawę (błędnie) kary łączne orzeczone wyrokami łącznymi: Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 11 czerwca 2014 r. (sygn. akt V K 129/13) oraz Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 13 lipca 2015 r. (sygn. akt V K 27/15), który to był ostatnim normującym sytuację prawną skazanego. Tym samym, podstawą wydania wyroku łącznego przez Sąd I instancji były inne kary niż te, które stanowiły podstawę wydania wyroku łącznego przez Sąd Okręgowy w Gliwicach z dnia 13 lipca 2015 r. (sygn. akt V K 27/15), a tym bardziej któregokolwiek poprzedniego. Różnica w porównaniu z ostatnim wyrokiem łącznym normującym sytuację prawną skazanego sprowadzała się do tego, że Sąd I instancji za podstawę wydania wyroku łącznego dodatkowo przyjął karę łączną orzeczoną właśnie wspomnianym ostatnim wyrokiem łącznym. Skoro w tym zakresie zachodziła różnica między przedmiotem rozpoznania (zakresem orzekania) Sądu I instancji, a innych postępowań, w których zapadły prawomocne orzeczenia rozstrzygające kwestie kary łącznej, to zaskarżony wyrok łączny nie był dotknięty bezwzględną przyczyną odwoławczą przewidzianą w art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k.

Na marginesie tych wywodów Sąd Apelacyjny zauważa, że nawet gdyby stwierdzono przesłankę w postaci powagi rzeczy osądzonej – w przypadku zaskarżenia wyłącznie przez obrońcę wyroku łącznego obniżającego de facto karę pozbawienia wolności, którą skazany miał do odbycia – obowiązujące przepisy nie pozwalałoby na uchylenie zaskarżonego wyroku i umorzenie postępowania. W takim układzie procesowym umorzenie postępowania byłoby bowiem rozstrzygnięciem na niekorzyść skazanego, czego zabrania art. 434 § 1 pkt 1 k.p.k. a contrario. Pogląd ten opiera się na dostrzeżeniu, że art. 439 k.p.k. nie stanowi lex specialis w stosunku do art. 434 § 1 pkt 1 k.p.k. i art. 443 k.p.k. (co do tej ostatniej kwestii: D. Świecki, Komentarz do art. 439 k.p.k., teza 16 [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz aktualizowany, pod red. D. Świeckiego, LEX/el., 2019).

Sąd Apelacyjny ma na uwadze, że orzekanie niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów nie odnosi się w ogóle do kierunku środka odwoławczego. Sąd odwoławczy, uchylając zaskarżone orzeczenie, co do zasady (podkr. SA) nie działa ani na korzyść, ani na niekorzyść oskarżonego. Jeżeli środek odwoławczy pochodzi od oskarżonego lub jego obrońcy i postawiono w nim zarzut zaistnienia jednej z bezwzględnych przyczyn odwoławczych albo taką przyczynę sąd odwoławczy stwierdził z urzędu, to przy ponownym rozpoznaniu sprawy działa zakaz reformationis in peius, gdyż orzeczenie nie było zaskarżone na niekorzyść oskarżonego (D. Świecki, Komentarz do art. 439 k.p.k., tezy 16 i 17 [w:] Kodeks postępowania karnego…). Zauważyć jednak należy, że w przypadku zaistnienia bezwzględnej przyczyny odwoławczej w postaci powagi rzeczy osądzonej, wobec treści art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., konieczne jest umorzenie postępowania. Zresztą, przekazywanie sprawy do ponownego rozpoznania byłoby nieuzasadnione również w świetle art. 443 k.p.k., skoro w wyniku przeprowadzenia takiego postępowania nie mogłoby zapaść orzeczenie surowsze niż uchylone, a wydaniu łagodniejszego stałaby na przeszkodzie właśnie res iudicata.

Sąd odwoławczy zauważa, że w zaskarżonym wyroku dopuszczono się szeregu pomniejszych uchybień, które jednak – wobec ostatecznego rozstrzygnięcia i niemożliwości jego zmiany – nie miały wpływu na treść wyroku. W efekcie, nie zaowocowały zmianą zaskarżonego wyroku. I tak, w punkcie 11 części wstępnej zaskarżonego wyroku wadliwie wskazano wyrok Sądu Rejonowego w Jastrzębiu-Zdroju z dnia 22 listopada 2011 r., sygn. akt II K 939/11, jako skazujący za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k., gdy tymczasem w wyniku kontrawencjonalizacji, postanowieniem Sądu Rejonowego w Jastrzębiu-Zdroju z dnia 21 stycznia 2014 r. czyn ten został uznany za wykroczenie z art. 119 § 1 k.w., kara uprzednio wymierzona – zamieniona na karę 30 dni aresztu, a ukaranie nie figurowało w karcie karnej M. B. (k. 62). W części wstępnej całkowicie pominięto wyrok łączny Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 18 marca 2012 r., sygn. akt V K 101/12, choć nie utracił on mocy i figurował w danych o karalności skazanego (k. 63). Nadto, w części wstępnej zaskarżonego wyroku nie wyodrębniono wyroku Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 31 maja 2013 r., sygn. akt II K 226/11, choć został on wspomniany (bez podania szczegółów) jako objęty wyrokiem łącznym Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 13 lipca 2015 r., sygn. akt V K 27/15 (z pkt 15). Wreszcie, niejasne było, dlaczego nie został ujęty w odrębnym punkcie – analogicznie jak inne mu podobne – wyrok łączny Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 29 sierpnia 2008 r., sygn. akt II K 172/08, który opisano w punkcie 4 części wstępnej, bezpośrednio po wyroku Sądu Rejonowego w Żorach z dnia 3 czerwca 2008 r., sygn. akt II K 636/07.

Na koniec, dostrzec trzeba, że w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nie wspomniano o kwestii łączenia kar zastępczych pozbawienia wolności, a przecież tylko tego domagał się skazany we wniosku o wydanie wyroku łącznego (k. 3). Zważywszy, że zagadnienie to wydaje się być dla skazanego ważne, podkreślić należy, że Kodeks karny nie przewiduje możliwości orzekania kary łącznej co do kar zastępczych, określonych w miejsce zasadniczych kar ograniczenia wolności lub grzywny (wyrok SN z 20.02.2006 r., IV KK 1/06, OSNwSK 2006/1/385, Prok.i Pr.-wkł. 2006/6/9, LEX nr 181042) oraz niemożliwe jest połączenie kar zasadniczych i kar zastępczych pozbawienia wolności (wyrok SN z 1.04.2011 r., III KK 268/10, KZS 2011/11/2, LEX nr 860616).

Mając powyższe na uwadze, wobec braku bezwzględnych przyczyn odwoławczych, na podstawie art. 437 § 1 k.p.k. zmieniono zaskarżony wyrok w opisany sposób, utrzymując go w mocy w pozostałym zakresie.

Na mocy art. 618 § 1 pkt 11 k.p.k. w zw. § 17 ust. 5 w zw. z § 4 ust. 1 i 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz.U.2016.1714) zasądzono od Skarbu Państwa na rzecz adw. P. M. kwotę 147,60 zł (w tym 23% VAT) tytułem nieopłaconych kosztów obrony z urzędu udzielonej skazanemu w postępowaniu odwoławczym.

O wydatkach za postępowanie odwoławcze rozstrzygnięto na podstawie art. 624 § 1 k.p.k., z uwagi na sytuację osobistą i majątkową skazanego, który nie posiada majątku i jest pozbawiony wolności, zwalniając go od ich uiszczenia i obciążając nimi Skarb Państwa.

SSO del. Marcin Ciepiela SSA Wojciech Kopczyński SSA Alicja Bochenek