Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 stycznia 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie - Wydział III Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 9 stycznia 2013 r. w Szczecinie

sprawy J. B.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. W..

o przyznanie emerytury

na skutek apelacji organu rentowego

od wyroku Sądu Okręgowego w Gorzowie Wlkp. VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 28 marca 2012 r. sygn. akt VI U 145/12

1.  zmienia zaskarżony wyrok i oddala odwołanie,

2.  odstępuje od obciążenia ubezpieczonego J. B. kosztami zastępstwa procesowego za II instancję.

Sygn. akt III AUa 422/12

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 27 stycznia 2012 roku znak (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. W.. odmówił J. B. prawa do emerytury w wieku obniżonym z uwagi na nie wykazanie przez ubezpieczonego okresu ubezpieczenia, wynoszącego do 1 stycznia 1999 roku co najmniej 25 lat.

J. B. wniósł odwołanie od powyższej decyzji podnosząc, że wymóg 25 lat ubezpieczenia spełnił, gdyż pracował dodatkowo na podstawie umowy zlecenia.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych wniósł o oddalenie odwołania.

Wyrokiem z dnia 28 marca 2012 roku Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał J. B. prawo do emerytury od 1 września 2011 roku. Sąd pierwszej instancji ustalił, że ubezpieczony (ur. w 1951 roku) 5 września 2011 roku złożył wniosek o przyznanie świadczenia emerytalnego. J. B. nie pozostaje w stosunku pracy i nie przystąpił do otwartego funduszu emerytalnego. Na dzień 1 stycznia 1999 roku organ rentowy uznał za udowodnione 24 lata, 10 miesięcy i 4 dni okresów składkowych i nieskładkowych oraz 16 lat, 3 miesiące i 4 dni okresów pracy w warunkach szczególnych. J. B. w okresie od czerwca do września 1996 roku (4 miesiące) pracował w Przedsiębiorstwie Rolnym spółce z o.o. Zakładzie Rolnym w T. na podstawie umowy zlecenia. W tym czasie ubezpieczony pracował w wymiarze co najmniej 8 godzin dziennie. Do jego obowiązków należało montowanie suszarni, pomaganie w warsztacie przy przygotowywaniu kombajnów do żniw i konserwacji urządzeń oraz praca przy zielonkach, zbiorach okopowych i sieczkarni.

Sąd Okręgowy przywołując treść art. 32 i 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 roku w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze uznał, że odwołanie J. B. było uzasadnione. Na podstawie zeznań ubezpieczonego i świadka Z. Z. oraz listy płac J. B. sąd pierwszej instancji ustalił fakt pracy ubezpieczonego co najmniej od czerwca do września 1996 roku w Zakładzie Rolnym w T.. Mimo braku dowodów odprowadzania przez płatnika składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu umowy zlecenia, Sąd Okręgowy zważył, że obowiązywały wówczas przepisy ustawy z dnia 19 grudnia 1975 roku o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, które stanowiły, że obowiązkowe ubezpieczenie społeczne obejmuje osoby wykonujące odpłatnie pracę na podstawie umowy zlecenia zawartej na okres co najmniej 15 dni. Zgodnie z art. 25 ustawy składkę na ubezpieczenie opłacali w odpowiednich częściach jednostka gospodarki uspołecznionej, która zawarła umowę i ubezpieczony. Regulacja ta określała jedynie podstawę źródła finansowania składki w odpowiednich częściach ze środków zawierającego umowę i ubezpieczonego, co wobec treści rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 roku w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego, nie przesądzało o tym, aby wykonujący pracę na podstawie umowy zlecenia pozostawał płatnikiem chociażby w zakresie części składki finansowanej z jego środków. Sąd pierwszej instancji podzielił przy tym stanowisko Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 26 września 2006 roku, sygn. II UK 29/06), że przepis art. 25 określał zasady finansowania składki na ubezpieczenie społeczne osoby wykonującej zlecenie, a nie płatnika tej składki. W myśl § 25 ust. 1 rozporządzenia z 1990 roku jednostka, która zawarła umowę, obowiązana była bez uprzedniego wezwania rozliczać co miesiąc składki na ubezpieczenie osób wykonujących umowę i osób współpracujących oraz wypłacone tym osobom świadczenia podlegające finansowaniu przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Rozliczenie następowało w deklaracji rozliczeniowej, w której podana była łączna liczba osób wykonujących umowę i osób współpracujących (ust. 2). Jednostka, która zawarła umowę, była obowiązana bez uprzedniego wezwania przesłać do oddziału ZUS deklarację rozliczeniową i opłacić całość należnej składki na ubezpieczenie osób wykonujących umowę i osób współpracujących, po potrąceniu świadczeń finansowanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, w terminie do 20 dnia każdego miesiąca za miesiąc ubiegły. Zdaniem sądu pierwszej instancji norma wyprowadzona z § 25 rozporządzenia z 1990 roku nakazuje przyjąć, iż płatnikiem składek w tym zakresie nie był ubezpieczony, lecz osoba zatrudniająca go w oparciu o umowę zlecenia. Stąd to ten podmiot był zobowiązany opłacać składki na ubezpieczenie społeczne, a nie sam ubezpieczony. W ocenie Sądu Okręgowego bez znaczenia dla rozstrzygnięcia była wysokość otrzymywanego przez J. B. wynagrodzenia z tytułu umowy zlecenia. Przepis art. 27 ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia utracił moc z dniem 22 lutego 1995 roku, a więc przed okresem sporu. Zgodnie z art. 5 i 6 ustawy emerytalnej przy ustalaniu prawa do świadczenia i obliczaniu jego wysokości uwzględnia się okresy składkowe, którymi są m.in. okresy pracy na obszarze Państwa Polskiego wykonywanej na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia oraz współpracy przy wykonywaniu takiej umowy objętej obowiązkiem ubezpieczenia społecznego i okresy kontynuowania tego ubezpieczenia, za które opłacono składkę na to ubezpieczenie lub w których występowało zwolnienie od opłacania składki. Mimo, że zleceniodawca nie opłacił składek w sposób umożliwiający potwierdzenie tego faktu, sąd pierwszej instancji stanął na stanowisku, że należy uwzględnić sporny okres wykonywania pracy do okresu ubezpieczenia. Pracownika nie można obciążać ujemnymi skutkami zaniedbań pracodawcy w zakresie opłacania składek. Zaliczając w brakującym wymiarze do okresu ubezpieczenia J. B. okresu pracy na podstawie umowy zlecenia w Zakładzie Rolnym w T., Sąd Okręgowy uznał, że na dzień 1 stycznia 1999 roku ubezpieczony wykazał 25-letni okres ubezpieczenia. Spełnione zatem zostały przesłanki warunkujące prawo do emerytury.

Apelację od wyroku wywiódł pełnomocnik organu rentowego, zarzucając naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 6 ust. 2 pkt 13 lit. a w zw. z art. 5 ust. 1 pkt 1 oraz art. 184 ust. 1 pkt 1 i 2 i ust. 2, art. 32 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej; § 3 rozporządzenia z 1983 roku; § 25 ust. 1 rozporządzenia z 29 stycznia 1990 roku w zw. z art. 194 i art. 195 pkt 2 ustawy emerytalnej; a także art. 233 § 1, 328 § 2 i 316 § 1 k.p.c. Apelujący wniósł o zmianę wyroku i oddalenie odwołania, ewentualnie o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy sądowi okręgowemu do ponownego jej rozpoznania. Skarżący argumentował, że zgodnie z przepisem art. 6 ust. 2 pkt 13 lit. a w zw. z art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej warunkiem uznania pracy wykonywanej na podstawie umowy zlecenia za okresy składkowe jest, aby przypadały przed 15 listopada 1991 roku. Tymczasem ubezpieczony wykonywał pracę na rzecz Zakładu Rolnego w T. na podstawie umowy zlecenia w okresie od czerwca do września 1996 roku. Ponadto bezspornie składki za wskazany okres nie zostały opłacone. Zarazem sąd pierwszej instancji nie przeprowadził ustaleń i nie zważył, czy w spornym okresie w przypadku zleceniodawcy nie było obowiązku opłacania składek oraz czy podmiot ten był jednostką gospodarki uspołecznionej. W ocenie apelującego sąd okręgowy wadliwie orzekł o przyznaniu ubezpieczonemu prawa do spornego świadczenia w wyniku bezpodstawnego uznania za okresy składkowe okresu zatrudnienia J. B. w Zakładzie Rolnym w T.. Sąd pierwszej instancji błędnie argumentował w oparciu o niewłaściwie zastosowany przepis § 25 ust. 1 rozporządzenia z 1990 roku, który według stanu na dzień wyrokowania i wydania zaskarżonego orzeczenia nie obowiązywał, o czym jednoznacznie przesądza dyspozycja przepisu art. 194 i 195 pkt 2 ustawy emerytalnej, uchylające ustawę z 1975 roku we wskazanym tam zakresie. Sąd okręgowy przyznając ubezpieczonemu prawo do emerytury naruszył także przepisy prawa procesowego, orzekł bowiem z pominięciem istotnych okoliczności stanu faktycznego, wadliwie wskazał podstawę prawną, ponadto oparł zaskarżony wyrok na nieobowiązującym przepisie § 25 ust. 1 rozporządzenia z 1990 roku.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja organu rentowego jest zasadna. Sąd drugiej instancji nie zgadza się z oceną prawną w zakresie w jakim zaliczono ubezpieczonemu do okresu ubezpieczenia okres zatrudnienia w Przedsiębiorstwie Rolnym spółce z o.o. Zakładzie Rolnym w T. na podstawie umowy zlecenia. Sąd pierwszej instancji przyjął też błędne materialnoprawne podstawy rozstrzygnięcia tej kwestii.

W szczególności, materiał dowodowy w sprawie pozwolił jednoznacznie ustalić, że od dochodów uzyskiwanych przez ubezpieczonego w ramach umowy zlecenia nie były odprowadzane składki ubezpieczeniowe, co definitywnie przesądza o braku możliwości zakwalifikowania spornego okresu do wymaganego ustawą stażu ubezpieczeniowego.

Rozważania w sprawie poprzedzić należy analizą przepisów ubezpieczeniowych regulujących kwestię objęcia ubezpieczeniem społecznym osób wykonujących prace na podstawie umowy zlecenia. W Polsce, w okresie międzywojennym istniała tendencja do realizacji powszechności ubezpieczeń w stosunku do osób pozostających jedynie w stosunku pracy. Dopiero po II wojnie światowej rozpoczęto proces upowszechniania ubezpieczeń społecznych i ich ekspansji poza pracownicze stosunki zatrudnienia. Założeniem przyświecającym ustawodawcy była okoliczność narażania osób, wykonujących zatrudnienie na podstawie stosunków prawnych innych niż pracownicze, na podobne ryzyka jak pracownicy. Stopniowo ochroną ubezpieczeniową obejmowano chałupników, członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych, nakładców, rzemieślników etc. Ustawa z dnia 29 marca 1965 roku o ubezpieczeniu społecznym rzemieślników (Dz.U. z 1965 r., nr 13, poz. 90) w art. 47 wprowadziła delegację dla Rady Ministrów do rozciągnięcia przepisów tejże ustawy także na inne osoby wykonujące działalność usługową i wytwórczą w niewielkich rozmiarach. Zaowocowało to wydaniem rozporządzeń z 6 września 1966 roku (Dz.U. z 1966 r., nr 40, poz. 237) w sprawie ubezpieczenia społecznego osób prowadzących zakłady gastronomiczne oraz stacje benzynowe na podstawie umowy zlecenia lub umowy agencyjnej oraz z 1 kwietnia 1969 roku (Dz.U. z 1969 r., nr 10, poz. 71) w sprawie ubezpieczenia społecznego osób prowadzących uspołecznione sklepy i księgarnie na podstawie umowy zlecenia lub umowy agencyjnej. Kompleksowa regulacja zagadnień ubezpieczeniowych osób wykonujących umowę zlecenia nastąpiła dopiero w ustawie z 19 grudnia 1975 roku. Do grup objętych powszechnym obowiązkiem ubezpieczeniowym włączono osoby wykonujące pracę na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia. Dzięki ustawie nowelizacyjnej z dnia 16 października 1991 roku (Dz.U. z 1991 r., nr 110, poz. 474) z dniem 29 listopada 1992 roku do ustawy dodany został art. 38 ¹, który stanowił, że przepisy ustawy stosuje się odpowiednio do osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia na rzecz innych niż uspołecznione zakłady pracy i osób fizycznych oraz do osób z nimi współpracujących. Ustawa z 1975 roku uzyskała ponadto z dniem 22 lutego 1995 roku nowy tytuł „o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących prace na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia”, co dodatkowo podkreśliło brak rozróżnienia sytuacji prawnej osób zatrudnionych w uspołecznionych i nieuspołecznionych zakładach pracy. Kolejną znaczącą zmianę zasad obejmowania ubezpieczeniem osób zatrudnionych na podstawie umowy zlecenia wprowadziły ustawa z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (ustawa systemowa) oraz ustawa z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych tj. ustawa emerytalna. Na ich podstawie doszło do ujednolicenia systemu ubezpieczeń społecznych osób posiadających różne tytuły do objęcia ubezpieczeniem. W art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawa systemowa stanowi, że obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczpospolitej Polskiej są osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy zlecenia. Natomiast art. 6 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 4 pkt 5 ustawy emerytalnej stanowi, że okresami składkowymi są okresy ubezpieczenia tj. okresy opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Na podstawie art. 6 ust. 2 pkt 13 lit a za okresy składkowe uważa się również przypadające przed dniem 15 listopada 1991 roku okresy, za które została opłacona składka na ubezpieczenie społeczne albo za które nie było obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne.

Przechodząc na grunt niniejszej sprawy zważyć należy, że ocena prawna sytuacji ubezpieczeniowej J. B. w okresie od maja do września 1996 roku dokonana być powinna w oparciu o przepisy ustawy z 19 grudnia 1975 roku, jako aktu prawnego obowiązującego w dacie zatrudnienia ubezpieczonego na podstawie umowy zlecenia. Przy czym podstawę prawną nabycia emerytury stanowią przepisy ustawy emerytalnej. Uprawnienia J. B. do nabycia świadczenia powinny być bowiem oceniane na podstawie obecnie obowiązujących przepisów ubezpieczeniowych. Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej przy ustalaniu prawa do emerytury uwzględnia się okresy składkowe. W myśl art. 6 ust. 1 pkt 1 okresami składkowymi są okresy ubezpieczenia, zaś art. 4 pkt 5 stanowi, że okresem ubezpieczenia jest okres opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Rację ma skarżący, że przywołany w orzeczeniu sądu pierwszej instancji przepis art. 6 ust. 2 pkt 13 lit. a jest dla niniejszej sprawy obojętny. Swoją dyspozycją obejmuje on bowiem „okresy składkowe (…) przypadające przez dniem 15 listopada 1991 roku”. Ponieważ J. B. świadczył na podstawie umowy zlecenia pracę na rzecz Zakładu Rolnego w T. w 1996 roku, wspomniana regulacja nie stanowi podstawy do dokonywania rozważań prawnych w niniejszej sprawie. Zarazem, wbrew stanowisku zaprezentowanemu w apelacji, ustalenia odnośnie statusu prawnego Przedsiębiorstwa Rolnego spółki z o.o. Zakładu Rolnego w T. są dla niniejszej sprawy obojętne z tego względu, że na mocy przywoływanego już art. 38 ¹ ustawy z 19 grudnia 1975 roku przepisy ustawy stosuje się odpowiednio do osób wykonujących pracę na rzecz innych niż uspołecznione zakładów pracy. Sąd pierwszej instancji jednak błędnie poprzestał na ustaleniu samego obowiązku podlegania ubezpieczeniom przez J. B. z tytułu zatrudnienia w Zakładzie Rolnym w T.. Sąd Okręgowy przywołał przy tym pogląd wyrażony w orzecznictwie Sądu Najwyższego, jednak zaprezentowane stanowisko odnosiło się do stosunku pracy, czyli pracowniczego obowiązku ubezpieczenia. Tymczasem w polskim prawie ubezpieczeń społecznych nie obowiązuje powszechna zasada, że prawo do świadczeń ubezpieczeniowych ma każda osoba należąca do kręgu osób objętych ubezpieczeniem bez względu na to, czy opłacone zostały składki na ubezpieczenie. Sąd Apelacyjny nie podziela argumentów dotyczących automatycznego powstania stosunku ubezpieczenia społecznego z tytułu nawiązania określonego stosunku prawnego, tym bardziej że sporny okres dotyczy trwania umowy zlecenia, w zakresie skutków prawnych podlega on zatem ocenie na podstawie obowiązującej w danym czasie ustawy z 19 grudnia 1975 roku. Także w obecnie obowiązujących przepisach o ubezpieczeniu społecznym obowiązek opłacenia składki występuje jako przesłanka nabycia prawa do świadczeń. Ustawa emerytalna stanowi, że za okresy składkowe uważane są okresy pracy na podstawie umowy zlecenia, za które została opłacona składka.

Z materiału dowodowego, który zgromadził dodatkowo Sąd Apelacyjny (k. 76-82) wynika, że od wynagrodzenia J. B. z tytułu umowy zlecenia nie były pobierane składki na ubezpieczenia społeczne. Widniejące w listach płac potrącenia w wysokości 16% dotyczą zaliczek na poczet należności podatkowych. Obowiązujące w spornym okresie rozporządzenie Rady Ministrów z 29 stycznia 1990 roku (t.j. Dz.U. z 1993 r., nr 68, poz. 330) w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego w § 25 w zw. z § 26a stanowiło, że jednostka gospodarki uspołecznionej lub inny zakład pracy, który zawarł umowę, obowiązany był bez uprzedniego wezwania rozliczać co miesiąc składki na ubezpieczenie osób wykonujących umowę oraz wypłacone tym osobom świadczenia podlegające finansowaniu przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Rozliczenie następowało w deklaracji rozliczeniowej, w której podana była łączna liczba osób wykonujących umowę i osób współpracujących. Płatnicy, którzy zawarli umowę, obowiązani byli bez uprzedniego wezwania przesłać do oddziału ZUS deklarację rozliczeniową i opłacić całość należnej składki na ubezpieczenie osób wykonujących umowę i osób współpracujących, po potrąceniu świadczeń finansowanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, w terminie do 20 dnia każdego miesiąca za miesiąc ubiegły. Dokonane w sprawie ustalenie, że składki ubezpieczeniowe J. B. nie były opłacane uniemożliwia zaliczenie spornego okresu do stażu ubezpieczeniowego wymaganego ustawą. W ocenie sądu apelacyjnego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, dotyczących prawa do świadczenia nie wystarcza już tylko ustalenie obowiązku odprowadzania składek. Niezbędne jest wykazanie opłacania składek od umowy cywilnoprawnej, celem zakwalifikowania okresu jej trwania do okresu składkowego lub nieskładkowego.

Mając na uwadze powyższą argumentację Sąd Apelacyjny podzielił pogląd skarżącego, że orzeczeniem swym sąd pierwszej instancji naruszył przepisy prawa materialnego w szczególności art. 184 ust. 1 pkt 2 i § 3 rozporządzenia z 1983 roku. Wobec braku możliwości doliczenia J. B. do okresu ubezpieczenia okresu pracy na podstawie umowy zlecenia w Zakładzie Rolnym w T., ubezpieczony nie spełnia wymogu legitymowania się 25 letnim okresem składowym i nieskładkowym uprawniającym do nabycia prawa do emerytury w wieku obniżonym.

Mając na uwadze dokonane ustalenia i ocenę prawną Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok i orzekając co do istoty sprawy oddalił odwołanie. Odstępując od obciążania J. B. kosztami procesu sąd drugiej instancji miał na względzie, że ubezpieczony pochodzi z małej miejscowości i nie ma stałych dochodów, co stanowi szczególnie uzasadniony wypadek w myśl art. 102 k.p.c.