Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 31 stycznia 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: Sędzia Ksenia Sobolewska-Filcek

Protokolant: Bartłomiej Sarna

po rozpoznaniu dniu 31 stycznia 2022 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa N. S.

przeciwko (...) Bank S.A. z siedzibą w W.

o zapłatę i ustalenie, unieważnienie i zapłatę

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 12 października 2020 r. sygn. akt XXV C 608/18

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w Warszawie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Ksenia Sobolewska-Filcek

Sygn. akt VI ACa 1025/20

UZASADNIENIE

N. S. w pozwie oraz w pismach procesowych z: 4 marca 2019 r., 27 września 2019 r., 25 lutego 2020 r. i 11 marca 2020 r. domagała się zasądzenia od pozwanego (...) Bank S.A. w W. kwoty 364.759,81 zł (wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od kwoty 299.545,02 zł od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty, od kwoty 30.017,14 zł od 4 marca 2019 r. do dnia zapłaty i od kwoty 35.197,65 zł od 11 marca 2020 r. do dnia zapłaty), ewentualnie kwoty 79.619,52 zł tytułem nadpłaconych kwot pobranych w związku z niewłaściwie ustalonym oprocentowanie wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty i kosztami postępowania (w tym kosztami zastępstwa procesowego wg norm przepisanych). Na kwotę 364.759,81 zł dochodzoną pozwem składały się:

a.  kwota 363.989,66 zł pobrana od powódki tytułem rat kapitałowo-odsetkowych do dnia wniesienia pozwu,

b.  kwota 729,30 zł pobrana od powódki tytułem składki z tytułu ubezpieczenia do dnia wniesienia pozwu,

c.  kwota 40,85 zł pobrana od powódki tytułem innych opłat i prowizji (...) do dnia wniesienia pozwu.

W ramach żądania ewentualnego domagała się zasądzenia:

1.  kwoty 129.541,84 zł (wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od kwoty 106.867,62 zł od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty, od kwoty 10.076,85 zł od 4 marca 2019 r. do dnia zapłaty i od kwoty 12.597,37 zł od 11 marca 2020 r. do dnia zapłaty) pobranej tytułem rat kapitałowo-odsetkowych do dnia wniesienia pozwu,

2.  kwoty 4.277,84 zł pobranej tytułem prowizji za aneks,

3.  kwoty 2.124,37 zł pobranej tytułem prowizji za aneks nr (...),

4.  kwoty 12.002,83 zł pobranej tytułem ubezpieczeń.

W uzasadnieniu swoich żądań powódka wskazała, że z poprzednikiem prawnym pozwanego Banku zawarła umowę kredytu hipotecznego, która miała zawierać niedozwolone klauzule umowne dotyczące indeksacji kredytu do (...), czyniące ją całkowicie nieważną (ewentualnie klauzule te są bezskuteczne, ewentualnie umowa powinna zostać unieważniona). Ponadto umowa miała być sprzeczna z art. 69 ustawy Prawo bankowe oraz art. 353 ¹ k.c. Wyjaśniła też, że kwoty dochodzone w ramach powództwa głównego stanowią sumę rat faktycznie wpłaconych do Banku, stanowiących świadczenie nienależne (zarówno w złotych polskich jak i we franku szwajcarskim), zaś powództwo ewentualne dotyczy nadpłaty uiszczonej przez powódkę wskutek stosowania zakwestionowanych klauzul umownych.

Pozwany (...) Bank S.A. w W. wniósł o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie kosztów postępowania (w tym kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych). Zakwestionował powództwo zarówno co do zasady, jak i co do wysokości. Zdaniem pozwanego sporne postanowienia umowne są zgodne z prawem, w tym z art. 69 ust. 1 Prawa bankowego oraz art. 353 ¹ k.c. i 385 ¹ § 1 k.c. Umowa więc nie jest nieważna w świetle art. 58 k.c., ani też nie narusza zasady walutowości. Również tzw. ustawa antyspreadowa potwierdza ważność zawartej umowy kredytowej. Odnosząc się zaś do zarzutu bezskuteczności spornych postanowień umownych wskazał, że klauzule indeksacyjne były indywidualnie uzgadniane z powódką, są zgodne z dobrymi obyczajami i nie naruszają interesów konsumenta. Podniósł też zarzut naruszenia prawa podmiotowego przez powódkę.

Wyrokiem z 12 października 2020 r. Sąd Okręgowy w Warszawie ustalił, że zawarta przez strony w dniu 13 maja 2008 r. umowa o kredyt hipoteczny indeksowany do (...), nr (...), jest nieważna i zasądził od pozwanego na rzecz powódki 890,07 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 13 października 2020 r. do dnia zapłaty (pkt 1); oddalił powództwo w pozostałej części (pkt 2); oraz zasądził od pozwanego na rzecz powódki 22.817 zł tytułem zwrotu kosztów procesu (pkt 3).

W uzasadnieniu powyższego rozstrzygnięcia sąd okręgowy wyjaśnił, że o nieważności spornej umowy orzekł z uwagi na jej sprzeczność z zasadą swobody umów (art. 353 ¹ k.c.), a także z uwagi na istnienie w umowie postanowień niedozwolonych (art. 385 ¹ k.c. i n.), których eliminacja ze stosunku prawnego łączącego powódkę z pozwanym skutkuje upadkiem umowy w całości. Dodatkowo, na skutek stwierdzenia nieważności umowy dokonał rozliczenia wzajemnych świadczeń stron, stosując tzw. teorię salda, co skutkowało zasądzeniem na rzecz powódki kwoty 890,07 zł.

Z powyższym rozstrzygnięciem nie zgodziły się obie strony procesu.

Powódka, wnosząc apelację i zaskarżając wyrok w w zakresie oddalającym powództwo o zapłatę ponad kwotę 890,07 zł, tj. co do kwoty 363.869,74 zł. zarzuciła sądowi okręgowemu naruszenie przepisów prawa materialnego w postaci art. 411 pkt 1 i 2 k.c., art. 451 § 3 k.c. (w tym również w zw. z art. 118 k.c.) i art. 5 k.c. oraz art. 409 k.c., art. 408 § 3 k.c., art. 498 k.c., art. 502 k.c., art. 117 § 2 ¹ k.c. w zw. z art. 118 k.c., wobec bezpodstawnego zastosowania tzw. teorii salda.

W oparciu o powyższe zarzuty powódka wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku w części i uwzględnienie powództwa głównego także w zakresie roszczenia o zapłatę, ponad zasądzoną kwotę 890,17 zł, dalszej kwoty 363.869,74 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od:

a) kwoty 299 545,02 zł od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty;

b) kwoty 30 017,14 zł od 4 marca 2019 r. do dnia zapłaty;

c) kwoty 35 197,65 zł od 11 marca 2020 r. do dnia zapłaty;

oraz o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów procesu za II instancję według norm przepisanych.

Pozwany (...) Bank S.A. w W., zaskarżając go w części obejmującej orzeczenie o nieważności umowy oraz zasądzającej na rzecz powódki kwotę 890,17 zł, a także co do orzeczenia o kosztach procesu, zarzucił sądowi okręgowemu:

1.  nierozpoznanie istoty sprawy, (1) wobec braku dokonania kontroli incydentalnej wzorca umownego zgodnie z wytycznymi płynącymi z przepisów prawa, lecz de facto dokonanie kontroli abstrakcyjnej, (2) wobec braku zbadania możliwości utrzymania umowy w mocy

2.  naruszenie przepisów postępowania w postaci:

a.  art. 321 § 1 k.p.c. poprzez orzeczenie co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, względnie orzeczenie ponad żądanie, poprzez ustalenie nieważności umowy, pomimo, że takie roszczenie nie zawisło pomiędzy stronami przed zakończeniem postępowania w pierwszej instancji, wobec braku doręczenia pełnomocnikowi pozwanego pisma strony powodowej, mającej rzekomo zawierać modyfikację roszczenia w tym zakresie (pismo z 27 września 2019 r.);

b.  art. 227 k.p.c. oraz art. 235 ² § 1 pkt. 2,3 i 5 k.p.c. oraz art. 205 ¹² § 2 k.p.c. przez nieuprawnione oddalenie (pominięcie) dowodów służących ustaleniu faktów pozwalających na dokonanie kontroli indywidualnej wzorca umowanego;

c.  art. 227 k.p.c. oraz art. 235 ² § 1 pkt. 2, 3 i 5 k.p.c. oraz art. 205 ¹² § 2 k.p.c. i art. 278 par. 1 k.p.c. w zw. z art. 232 zd. 2 k.p.c. przez nieuprawnione oddalenie wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego;

d.  art.233 § 1 k.p.c. poprzez dowolną, a nie wszechstronną ocenę zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego ;

e.  art. 232 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. poprzez uznanie, że strona powodowa udowodniła, iż sporną umowę zawarła jako konsument;

3.  naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.

a. art. 58 § 1 k.c. oraz art. 353 ¹ k.c. oraz art. 56 i art. 65 § 1 i 2 k.c. ewentualnie art. 58 § 3 k.c., a także art. 111 ust. 1 pkt. 4 Prawa bankowego, art. 22 ¹ k.c. w zw. z art. 385 ¹ § 1 k.c., art. 56 k.c., art. 65 § 1 i 2 k.c., art. 354 § 1 i § 2 k.c. w zw. z § 6 ust. 1, § 9 ust. 2 oraz § 10 ust. 3 umowy kredytu, art. 56 k.c., art. 65 § 1 i 2 k.c. oraz art. 354 § 1 i 2 k.c. i art. 385 ¹ § 2 k.c., art. 385 § 2 zd. 1 k.c. w zw. z art. 5 zd. 2 Dyrektywy Rady 93/13/EWG, art. 385 ² k.c. , art. 358 § 1 i 2 k.c. , art. 24 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, art. 30 ust 2 pkt 1 i 2 w zw. z art. 2 ust 1 pkt 3 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, art. 385 ¹ k.c., art. 189 k.p.c. i art. 5 k.c.

W oparciu o powyższe zarzuty pozwany wniósł o:

1.  uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonym zakresie oraz umorzenie postępowania (z uwagi na orzeczenie ponad żądanie art. 321 § 1 k.p.c.);

2.  ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa;

3.  ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonym zakresie, zniesienie postępowania w zaskarżonym zakresie oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi meriti;

4.  w każdym z przypadków o zasądzenie od strony powodowej na rzecz pozwanego zwrotu kosztów procesu , w tym kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje według norm przepisanych;

5.  rozpoznanie, w trybie art. 380 k.p.c., następujących postanowień sądu I instancji o oddaleniu (pominięciu) dowodów zgłoszonych przez stronę pozwaną:

Pozwany w odpowiedzi na apelację powódki wniósł o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania.

Powódka w odpowiedzi na apelację pozwanego wniosła o jej oddalenie w całości i zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanego okazała się uzasadniona, wobec naruszenia przez sąd okręgowy art. 321 § 1 k.p.c. i orzeczenia co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, to jest ustalenia nieważności umowy i rozliczenia wzajemnych świadczeń stron przy przyjęciu jej upadku, pomimo że takie roszczenie pomiędzy stronami nie zawisło przed zakończeniem postępowania w pierwszej instancji, wskutek zaniechania doręczenia stronie pozwanej pisma strony powodowej, zawierającego rozszerzenie powództwa. Pierwotne żądanie pozwu dotyczyło bowiem jedynie zapłaty kwoty 298.545,02 zł z uwagi na nieważność umowy kredytu (która miała być badana przesłankowo). Następnie, pismem z 4 marca 2019 r. żądanie zapłaty zostało rozszerzone o dalszą kwotę 30.017,14 zł. Powyższe pismo sąd doręczył stronie pozwanej na rozprawie, która miała miejsce 13 marca 2019 r. (k. 213).

Kolejne rozszerzenie powództwa nastąpiło pismem z 27 września 2019 r. (k. 234), w którym powódka wniosła również o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c., że sporna umowa jest nieważna. I wprawdzie zarządzeniem z 23 stycznia 2020 r. w przedmiocie wyznaczenia rozprawy przewodniczący nakazał doręczenie odpisu tego pisma pełnomocnikowi pozwanego (k. 238v.), jednak zarządzenie to nie zostało wykonane, o czym świadczy dokument zawiadomienia wysłanego do strony pozwanej (k. 240). W zawiadomieniu zawarto co prawda zobowiązanie do złożenia pisma procesowego stanowiącego odpowiedź na zmodyfikowane powództwo, jednak nie dołączono do niego odpisu pisma z 27 września 2019 r., o czym świadczy treść wezwania, a przede wszystkim to, że odpis ten znajduje się nadal w aktach sprawy (tom II). Co więcej, fakt ten potwierdzają zarzuty apelacji wniesionej przez stronę pozwaną, jak również oświadczenie pełnomocnika pozwanego, złożone w toku rozprawy apelacyjnej.

W ocenie sądu apelacyjnego niedoręczenie wskazanego pisma, zawierającego rozszerzenie powództwa o żądanie ustalenia nieważności spornej umowy, rodzi daleko idące skutki procesowe, gdyż sąd okręgowy orzekł ostatecznie o żądaniu, w zakresie którego sprawa pomiędzy stronami nie zawisła. Tymczasem, zgodnie z uchwałą 7 sędziów Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2018 r., sygn. akt III CZP 31/18, odpis pisma procesowego zawierającego rozszerzenie powództwa nie podlega doręczeniu na podstawie art. 132 § 1 k.p.c. Dopiero doręczenie pozwanemu pisma procesowego rozszerzającego powództwo powoduje - w zakresie objętym rozszerzeniem - skutek prawny powstania stanu zawisłości sprawy w zakresie rozszerzonego powództwa. Zanim to jednak nastąpi, sąd powinien dokonać kontroli wymogów formalnych pisma procesowego rozszerzającego powództwo, a w razie braków wezwać stronę do ich uzupełnienia lub poprawienia pisma (art. 130 § 1 k.p.c.). Dopiero prawidłowe doręczenie pisma procesowego rozszerzającego żądanie powoda pozwala na przyjęcie, że pozwanemu znana jest treść tego żądania, przez co posiada on możność podjęcia właściwych czynności dla wyrażenia swego stanowiska w sprawie oraz obrony przysługujących mu praw. Jak bowiem stwierdził Sąd Najwyższy, ze względu na stawiane takiemu pismu wymagania formalne, których weryfikacja należy do sądu, nie można wykluczyć, że mimo sporządzenia go przez osoby zajmujące się profesjonalnie świadczeniem pomocy prawnej, pojawią się podstawy do odmowy nadania mu dalszego biegu (por. również uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2014 r., III CZP 47/14, OSNC 2015, nr 5, poz. 59).

W niniejszej sprawie, co jest bezsporne, pisma z 27 września 2019 r. zawierającego rozszerzenie powództwa nie doręczono pełnomocnikowi pozwanego. Uchybienie to powoduje zaś pozbawienie strony pozwanej możliwości obrony jej praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.). Strona musi bowiem mieć możliwość bycia wysłuchaną co do wszystkich kwestii spornych, zarówno natury faktycznej, jak również prawnej. Sąd nie powinien też rozstrzygać o prawach i obowiązkach strony bez umożliwienia jej zajęcia stanowiska co do podstaw rozstrzygnięcia. Prawo do wysłuchania przysługuje obu stronom. Z powyższego wynika, że naruszenie prawa do wysłuchania ma miejsce w sytuacji, w której przed wydaniem orzeczenia strona nie mogła się wypowiedzieć co do okoliczności faktycznych i dowodów, na których sąd oparł swoje rozstrzygnięcie.

Sąd apelacyjny zważył też, że żądanie powoda wraz z uzasadniającymi je okolicznościami faktycznymi, wyznaczając bezpośrednio granice przedmiotu procesu, stanowi także informację dla pozwanego co do tego, w jakim zakresie i w jakim kierunku powinien podjąć obronę. W wypadku, gdy sąd wydając wyrok przekracza te granice, pozwany dopiero po wydaniu wyroku dowiedzieć się może o tym, że podstawę wyroku stanowiły okoliczności, co do których się nie wypowiedział bądź które nie były mu nawet znane. Znaczenie może tu mieć także to, że strona nie spodziewając się, że sąd rozstrzygnie ponad żądanie lub bez żądania, nie powoła twierdzeń i dowodów, które mogłaby powołać, gdyby wiedziała, że sąd przedmiotem postępowania uczyni (również) coś, co nie było objęte żądaniem. Co więcej, pozwany dopiero po wydaniu wyroku może dowiedzieć się, że sąd załatwił roszczenie, które nie było w ogóle podniesione i co do którego wobec tego nie mógł zająć stanowiska.

Powyższa sytuacja miała miejsce w niniejszej sprawie. Mimo bowiem, że powódka od początku podnosiła zarzut nieważności spornej umowy, to żądanie w trybie art. 189 k.p.c. nie zawisło między stronami. Powoduje to, że pozwany nie wypowiedział się również co do kwestii zasadności powództwa o ustalenie oraz jego przesłanek, w szczególności do kwestii istnienia interesu prawnego po stronie powódki w domaganiu się takiego rozstrzygnięcia. Następstwem powyższego jest konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Jednocześnie nie zasługuje na podzielenie stanowisko strony powodowej (zaprezentowane w toku rozprawy apelacyjnej) co do dopuszczalności uchylenia zaskarżonego wyroku tylko w części obejmującej pkt 1 (ustalenie nieważności umowy) i procedowania przez sąd apelacyjny w zakresie roszczenia o zapłatę. Taka sytuacja mogłaby bowiem doprowadzić do daleko idącej rozbieżności w zakresie wydanych rozstrzygnięć, gdyż rozpatrując kwestię zapłaty na rzecz powódki, sąd apelacyjny musiałby zbadać problem nieważności umowy w sposób przesłankowy, gdyż argumentacja powódki w tym zakresie wywodzi żądanie zapłaty przez stronę pozwaną z nieważności spornej umowy. Tym samym sąd apelacyjny przesądziłby ww. kwestię, zastępując w tym zakresie sąd I instancji, który ponadto rozpoznając samo już powództwo o ustalenie mógłby dojść do zgoła odmiennych wniosków.

Mając więc na uwadze to, że roszczenia o ustalenie i zapłatę są w niniejszej sprawie ściśle ze sobą związane, a nadto zasadność roszczenia o zapłatę, wywiedzionego w powództwie głównym, zależy od stwierdzenia nieważności umowy, zasadnym jest rozpoznanie ich w sposób łączny, tak by uniknąć potencjalnych rozbieżności pomiędzy rozstrzygnięciami zapadłymi w sądzie apelacyjnym i sądzie I instancji.

W konsekwencji, na uwzględnienie zasługuje również apelacja powódki, w zakresie w jakim prowadzi do uchylenia wyroku także w zaskarżonej przez nią części i przekazania sprawy także w tym zakresie do rozpoznania sądowi I instancji.

Ponownie rozpoznając sprawę sąd okręgowy winien w pierwszym rzędzie zbadać pod względem formalnym, a następnie doręczyć stronie pozwanej pismo z 27 września 2019 r. zawierające rozszerzenie żądania pozwu o ustalenie nieważności spornej umowy w trybie art. 189 k.p.c. i umożliwić pozwanemu wypowiedzenie się co do rozszerzonego powództwa, zgłoszenie stosownych twierdzeń i ewentualnych wniosków dowodowych. Sąd okręgowy winien także zbadać kwestię dodatkowych rozszerzeń powództwa, dokonanych przez powódkę (k. 242 -243 oraz k. 244- 246) oraz to, czy i w jakim trybie zostały one doręczone pozwanemu. Dopiero po wyjaśnieniu kwestii związanych z tym, co jest przedmiotem sporu pomiędzy stronami i po należytym ustosunkowaniu się przez pozwanego do wszystkich kwestii objętych sporem, sąd okręgowy będzie mógł przystąpić do merytorycznej oceny roszczenia.

Z uwagi na zasadność zarzutu naruszenia art. 321 § 1 k.p.c., bezprzedmiotowym jest odnoszenie się do pozostałych zarzutów apelacji pozwanego i powódki.

Mając powyższe na uwadze sąd apelacyjny orzekł , jak w sentencji na podstawie art. 386 § 2 k.p.c., zaś o kosztach postępowania orzekł zgodnie z art. 108 § 2 k.p.c.