Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 29 grudnia 2015 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach V Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 16 grudnia 2015 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa Syndyka Masy Upadłości (...)Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w upadłości likwidacyjnej w S.

przeciwko (...) I. J., H. J. Spółce jawnej w D.

przy udziale interwenienta ubocznego E. O.

o zapłatę i uznanie za bezskuteczną czynności prawnej

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 12 stycznia 2015 r., sygn. akt XIV GC 167/14

oddala apelację i zasądza od powoda na rzecz pozwanej i interwenienta ubocznego po 2.700 (dwa tysiące siedemset) złotych tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt V ACa 411/15

UZASADNIENIE

Powód Syndyk masy upadłości(...)Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w upadłości likwidacyjnej w S. domagał się zasądzenia od pozwanego kwoty 122.000 złotych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 11 września 2013 r. do dnia zapłaty na podstawie art. 127 ust. 1 Ustawy prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. z 2012 r. poz. 1112) oraz zasądzenia od pozwanego na rzecz powoda kosztów sądowych, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

Powód wskazał, że w dniu 13 stycznia 2012 r. pomiędzy upadłym, a E. O. doszło do zawarcia umowy nazwanej „Inwestycyjną” nr (...), na mocy której E. O. wpłaciła na rzecz powoda kwotę 30 500 złotych na okres 6 miesięcy. Zgodnie z postanowieniami umowy, w dniu 19 styczna 2012 r. powód dokonał na rzecz pozwanego wpłaty zaliczki w wysokości 3.000 złotych na poczet zamówionego przez E. O. pojazdu. Resztę ceny pojazdu tj. 119 000 złotych powód wpłacił na rzecz pozwanego po upływie sześciu miesięcy, tj. w dniu 19 lipca 2012 r.

Postanowieniem z dnia 3 lipca 2013 r. Sąd Rejonowy Szczecin - (...) w Szczecinie ogłosił upadłość(...)Spółki z o.o. w S. obejmującą likwidację majątku dłużnika. Wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony w dniu 22 grudnia 2012 r. Dokonana czynność jest bezskuteczna na podstawie art. 127 ust. 1 ustawy.

Pozwana (...) I. J., H.J. Spółka Jawna w D. w odpowiedzi na pozew wniosła o oddalenie powództwa w całości i zasadzenie od powoda kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego, zarzucając, że nie łączyła ją żadna umowa z powodem jako (...) Spółką z o.o. w S.. Nie była jej znana umowa z dnia 13 stycznia 2012 r. pomiędzy E. O. i (...) Spółka z o.o., którą otrzymała dopiero wraz z pozwem, jak również nie był jej znany fakt zawarcia umowy. Zapłata na jej rzecz nastąpiła w drodze czynności faktycznej, co wyłącza stosowanie art. 127 ust. 1 p.u.n.

W sprawie po stronie pozwanego interwencję uboczną zgłosiła E. O., wnosząc o oddalenie powództwa.

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy oddalił powództwo.

Rozstrzygnięcie zostało oparte na następujących ustaleniach i wnioskach:

Dnia 13 stycznia 2012 r. E. O. (interwenient uboczny) zawarła z (...) Spółką z o.o. w S. umowę inwestycyjną. Na podstawie tej umowy E. O. wpłaciła na rzecz powoda kwotę 30.500 złotych na okres 6 miesięcy. W dniu 19 styczna 2012 r. powód dokonał na rzecz pozwanej wpłaty zaliczki w wysokości 3.000 złotych na poczet zamówionego przez E. O. pojazdu. Resztę ceny pojazdu tj. 119.000 złotych powód wpłacił na rzecz pozwanego po upływie sześciu miesięcy, tj. w dniu 19 lipca 2012 r.

E. O. zakupiła od pozwanego na podstawie umowy sprzedaży z dnia 13 lipca 2012 r. pojazd za cenę 122 000 złotych.

W dniu 20 sierpnia 2012 r. powód wezwał pozwaną do zapłaty kwoty 122.000 złotych wskazując, iż zgodnie z treścią art. 127 Ustawy prawo upadłościowe i naprawcze dokonane wpłaty są bezskuteczne w stosunku do masy upadłości.

Odwołując się do treści art. 127 ust. 1 ustawy prawo upadłościowe i naprawcze Sąd Okręgowy wskazał na przesłanki bezskuteczności czynności prawnej.

Powód dokonując wpłaty, każdorazowo wskazywał treść zobowiązania, którego spłaty dokonuje. Uzewnętrzniał tym samym zamiar wykonania określonego zobowiązania, zobowiązania osoby trzeciej.

Pozwana nie była stroną jakiejkolwiek czynności prawnej, w której drugą stroną byłby powód. Dokonanie przez powoda przelewu kwoty na rzecz pozwanej nie jest realizacją istniejącego wcześniej zobowiązania, bowiem obie te strony nie łączyło żadne zobowiązanie, którego realizacją byłoby wykonanie przelewu. W tej sytuacji czynność dokonana przez powoda była jedynie czynnością faktyczną, spełnienia świadczenia na rzecz osoby trzeciej. Brak w tej sytuacji jakichkolwiek podstaw do zastosowania art. 127 Prawa upadłościowego i naprawczego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2005 r., II CK 592/04, OSP 2006, nr 3, poz. 36). Przyjęcie przez pozwaną świadczenia nastąpiło w oparciu o art. 356 § 2 k.c.

O kosztach Sąd orzekł zgodnie z art. 98 § 1 i § 3 k.p.c. w związku z art. 99 k.p.c.

Wyrok ten zaskarżył apelacją powód wnosząc o jego zmianę przez zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda 1.220 zł z ustawowymi odsetkami od 11 września 2013 r. oraz kosztów postępowania za obie instancje, w tym za pierwszą instancję w wysokości podwójnej stawki minimalnej. Rozstrzygnięciu powód zarzucił: naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art. 127 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego poprzez jego niezastosowanie wobec wadliwego wskazania, że stron nie łączył stosunek prawny, zapłata na rzecz pozwanej była czynnością faktyczną wpłata pochodziła ze środków E. O.; art. 134 ust. 1 p.u.n., art. 393 i 359 § 2 ² k.c. przez ich niezastosowanie.

Pozwana i interwenientka uboczna wnosiły o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja w swych wnioskach nie jest zasadna.

Powód dochodzone roszczenie zasadzał na podstawie art. 127 ust. 1 i 134 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. z 2012 r., poz. 1112 – dalej p.u.n.), łącząc je z bezskutecznością z mocy przepisu art. 127 ust. 1 w/w ustawy czynności prawnej upadłego zdziałanej w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Czynnością tą było dokonanie na rzecz pozwanej Spółki wypłaty kwoty 122.000 zł jako czynności rozporządzającej majątkiem upadłego, a to spełnienia świadczenia pieniężnego z umowy zawartej przez upadłego 13 stycznia 2012 r. z E. O. nazwaną umową „Inwestycyjną”, a której wykonanie stanowiło to świadczenie.

Stan faktyczny sprawy ustalony przez Sąd Okręgowy, a to dotyczący zawarcia przedmiotowej umowy z 13 stycznia 2012 r., jej treści, umowy sprzedaży pojazdu łączącej E. O. z pozwanym, zapłaty przez upadłego kwoty 122.000 zł na rzecz pozwanej w imieniu E. O. za sprzedany jej pojazd, jest niesporny. Niesporny był również fakt, że czynności te zostały zdziałane w ciągu roku przed złożeniem przez upadłego wniosku o ogłoszenie upadłości, gdy wniosek taki został złożony 22 grudnia 2012 r. Spór zaś łączył się z oceną prawną tego stanu faktycznego, a to czy wyczerpał on przesłanki art. 127 ust. 1 p.u.n., a mianowicie, czy dokonana na rzecz pozwanej wpłata miała charakter czynności prawnej rozporządzającej, czy pozwana jest biernie legitymowana w tym procesie jako podmiot, który odniósł korzyść z tej transakcji.

Kodeks cywilny nie zawiera definicji czynności prawnej, gdy to ustawodawca pozostawił nauce prawa. Na ogół przyjmuje się, że pod pojęciem czynności prawnej rozumie się zdarzenie, w skład którego wchodzi przynajmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego, a więc świadome zachowanie określonej osoby zmierzające do osiągnięcia jednego z tych skutków cywilnoprawnych. Znalazło to również odzwierciedlenie w judykaturze, czego przykładem mogą być wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2009 r., sygn. I CSK 154/09 i z dnia 24 maja 2012 r. w sprawie II CSK 546/11. Kwalifikacja danego zachowania jako oświadczenia woli (czynności prawnej) niejednokrotnie rodzi wątpliwości, a czego wyrazem jest spór co do charakteru wykonania zobowiązania – spełnienia świadczenia, a mianowicie czy stanowi ono czynność prawną, czy też tylko czynność faktyczną. Sąd Apelacyjny podziela pogląd, że wykonanie zobowiązania jest czynnością prawną, jest to bowiem działanie podjęte w celu wywołania skutku prawnego w postaci całkowitego lub częściowego umorzenia zobowiązania. Funkcją oświadczenia woli będącego koniecznym składnikiem każdej czynności prawnej jest wywołanie określonego skutku prawnego, o tym zaś czy dana czynność prawna odniesie zamierzony skutek zgodny z wolą tego, kto złożył oświadczenie, decyduje jednak tylko treść normy prawnej w zależności od tego czy wiąże ona taki skutek z treścią tego oświadczenia. Pogląd ten znajduje odzwierciedlenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1992 r., I PZP 19/92, wyrok Sądu Najwyższego z 5 czerwca 1997 r., II CKN 195/97, z 9 listopada 2000 r., II CKN 340/00, z 7 kwietnia 2005 r., II CK 592/04, z 6 listopada 2006 r., I CSK 154/09, z 4 maja 2012 r., II CSK 546/11, z 14 listopada 2013 r., IV CSK 157/13), w którym wskazuje się, że o spełnieniu świadczenia (jako czynności prawnej) można mówić dopiero wtedy, gdy zostanie ono zaoferowane przez dłużnika i przyjęte przez wierzyciela. Niezależnie od tego w jakiej formie następuje spełnienie świadczenia pieniężnego czy to przelewu na konto wierzyciela, czy wręczenia określonej sumy pieniężnej ze strony dłużnika, ma ono na celu wykonanie zobowiązania i zwolnienia się z długu. Wierzyciel przyjmując świadczenie na zaspokojenie określonej wierzytelności powoduje, że wierzytelność ta gaśnie. Działania obu stron są zatem celowe – nakierowane na wykonanie zobowiązania i zniesienie łączącego je stosunku prawnego, zawierają więc oświadczenia woli, które mogą być wyrażone przez każde zachowanie ujawniające wolę w sposób dostateczny.

Przepis art. 127 p.u.n. posługuje się pojęciem „czynności prawnej”, stąd też nie ma uzasadnienia odmienna wykładnia pojęcia „czynności prawnej” na gruncie tego przepisu. Uzasadnione jest zatem stanowisko, że pojęcie to obejmuje wszelkie czynności prawne rozporządzające majątkiem upadłego, a które powodują zmniejszenie się tego majątku, mają charakter nieodpłatny bądź odpłatny, ale nie mają charakteru ekwiwalentnego, gdy wartość świadczenia upadłego w rażącym stopniu przewyższa wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej.

Niewątpliwe jest, że upadły świadczył na rzecz pozwanej na podstawie umowy łączącej go z E. O. zawartej 13 stycznia 2012 r. nazwanej umową inwestycyjną. W oparciu o tę umowę E. O. wpłaciła na rzecz upadłego kwotę 30.500 zł na okres 6-ciu miesięcy (§ 2 umowy k. 21), a które to środki upadły miał zainwestować (§ 5), a następnie po upływie 6-ciu miesięcy przeznaczyć na zapłatę za samochód o wartości 122.000 zł, zakupiony przez E. O. u pozwanego (§ 1). W § 6 umowy postanowiono, że upadły zobowiązuje się dokonać na rzecz salonu samochodowego najpierw uzgodnionej kwoty zaliczki, a po upływie sześciu miesięcy, licząc od zaksięgowania środków wpłaconych przez E. O., wpłacić pozostałą część ceny pojazdu. Na podstawie tego uregulowania umownego upadły wpłacił na rzecz pozwanej łącznie 122.000 zł (najpierw jak wskazał Sąd Okręgowy po otrzymaniu wpłaty od E. O. zaliczki w kwocie 3.000 zł, a następnie 119.000 zł, 19 lipca 2012 r. tj. po 6-ciu miesiącach) w imieniu E. O. wypełniając przyjęte zobowiązanie w celu zwolnienia się z niego.

Prawidłowo powód podnosi, że analiza postanowień umowy inwestycyjnej, a w szczególności jej § 1, 2 i 6, pozwala na przyjęcie, że mamy tutaj do czynienia z konstrukcją prawną, o której mowa w art. 393 § 1 k.c., a mianowicie z właściwą umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Umowa ta stanowi szczególny rodzaj zobowiązania, w którym dłużnik ma spełnić świadczenie nie wobec wierzyciela, lecz wobec osoby niebędącej stroną tej umowy i nie biorącej w niej udziału. Umowa taka nie ma charakteru samodzielnego kontraktu, lecz stanowi element innej umowy jak stosunku prawnego – podstawowego (głównego). Przybiera ona postać zastrzeżenia umownego, za pomocą którego strony podstawowego stosunku prawnego zmieniają kierunek spełnienia świadczenia dłużnika, mianowicie zamiast świadczyć na rzecz swego wierzyciela ma on obowiązek spełnić świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Włączenie osoby trzeciej do struktury podmiotowej stosunku zobowiązaniowego, w którego ustanowieniu nie brała udziału, stanowi odstępstwo od klasycznej zasady prawa umów, w myśl której skutki umowy mogą się odnosić wyłącznie do sfery prawnej, jej stosunek skutkuje inter partes. Osoba trzecia nie stając się stroną umowy podstawowej, uczestniczy w stosunku zobowiązaniowym wykreowanym przez tę umowę. W wyniku włączenia osoby trzeciej do zobowiązania powstaje układ trójpodmiotowy. W grę bowiem wchodzi tzw. stosunek pokrycia między zastrzegającym wierzycielem a przyrzekającym dłużnikiem, u podstaw którego leży główny, podstawowy stosunek obligacyjny; stosunek zapłaty zachodzący między przyrzekającym dłużnikiem a osobą trzecią, na rzecz której jest zastrzeżenie; stosunek waluty między zastrzegającym wierzycielem a osobą trzecią stanowiący podstawę gospodarczą, przyczynę dla której doszło do zastrzeżenia świadczenia na rzecz osoby trzeciej. Zastrzeżenie świadczenia na rzecz osoby trzeciej (in favorem tertii) rodzi obowiązek dłużnika ze stosunku prawnego – stosunku pokrycia spełnienia świadczenia wyłącznie na rzecz osoby trzeciej – nie zaś swego bezpośredniego kontrahenta, gdy korelatem tego obowiązku jest uprawnienie osoby trzeciej do domagania się wprost od dłużnika, by spełnił świadczenie na jej rzecz. Staje się ona także wierzycielem dłużnika z tzw. stosunku zapłaty. Spełniając świadczenie na rzecz osoby trzeciej dłużnik wykonuje obowiązek z umowy podstawowej, który ciąży na nim względem wierzyciela (zastrzegającego) doprowadzając tym samym do wygaśnięcia swego zobowiązania względem wierzyciela, czyni zadość roszczeniom osoby trzeciej względem niego, a wynikającym z zastrzeżenia, a jednocześnie umarza dług (wykonuje zobowiązanie) zastrzegającego względem osoby trzeciej (ze stosunku waluty). Najczęściej ta instytucja stosowana jest celem skrócenia drogi świadczenia, uproszczenia obrotu. Spełnienie świadczenia wobec osoby trzeciej następuje na rachunek wierzyciela (zastrzegającego). Skutkiem umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, osoba ta uzyskuje status wierzyciela w ramach stosunku powstałego wskutek zawarcia umowy głównej. Nabycie z takiego stosunku – uprawnienia domagania się spełnienia świadczenia bezpośrednio od dłużnika, wymaga, aby ważne było nie tylko samo zastrzeżenie – pactum in favorem tertii, ale także umowa podstawowa (stosunek pokrycia), oraz aby zastrzeżenie świadczenia nie zostało odwołane. Osoba trzecia nabywa zastrzeżone na jej korzyść prawo wprost z umowy zawartej przez zastrzegającego i przyrzekającego. Do powstania tego prawa nie są potrzebne żadne dodatkowe czynności ze strony osoby trzeciej np. jej akceptacja, wystarczy spełnienie się stanu faktycznego określonego w umowie. Uzyskuje ona to prawo automatycznie. Osoba ta może jednakże odrzucić przyznaną jej korzyść czy to wyraźnie, czy przez odmowę przyjęcia zaoferowanego świadczenia przez dłużnika, staje się ona dysponentem tego uprawnienia, a co za tym idzie winna być o nim powiadomiona (art. 354 k.c.), albowiem osoba trzecia, aby mieć szansę uczynienia użytku z uprawnień, musi mieć świadomość zastrzeżenia korzyści na jej rzecz. Oświadczenie o zamiarze skorzystania z zaoferowanego świadczenia może być złożone w dowolnej formie, w tym przez fakty konkludentne ­– przyjęcie świadczenia zaoferowanego przez dłużnika. Dochodzi wówczas do ukonstytuowania stosunku zapłaty, ze wszystkimi tego konsekwencjami.

Przenosząc powyższe rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy stwierdzić należy, że pomiędzy upadłym a E. O. istniał podstawowy stosunek obligacyjny wykreowany umową z 13 stycznia 2012 r., elementem której było zastrzeżenie, że wynikające z tej umowy świadczenie należne E. O. upadły ma spełnić na rzecz pozwanej (osoby trzeciej w tym stosunku) w ramach tzw. stosunku zapłaty. Przyczyną zaś takiego rozwiązania był stosunek waluty łączący E. O. i pozwaną, a mianowicie umowa sprzedaży samochodu zawarta na podstawie zamówienia z dnia 9 stycznia 2012 r. (k. 25), a stanowiąca podstawę przekierowania świadczenia wynikającego z umowy inwestycyjnej na rzecz pozwanej, a które to świadczenie zostało spełnione przez upadłego w imieniu E. O.. Pozwana nie była informowana o umowie łączącej upadłego z E. O., jak i uczynionym w niej zastrzeżeniu do świadczenia, gdy w poleceniach przelewu upadły wskazywał tylko, że płaci w imieniu w/w (k. 63, 64), bez odwołania się do podstawy swego świadczenia.

Jak podnosi skarżący pomiędzy upadłym a pozwaną doszło do czynności prawnej, rozporządzającej, w wyniku której pozwana otrzymała korzyść w ramach art. 127 ust. 1 p.u.n. z uszczerbkiem dla masy upadłości.

Bezskuteczność z mocy prawa wynikająca z art. 127 ust. 1 p.u.n., do którego odwołuje się skarżący, ma charakter bezskuteczności względnej, odnosi się do czynności, które są bezskuteczne tylko względem masy upadłości, gdy bezskuteczność ta związana jest z wymienionym w ustawie prawo upadłościowe i naprawcze cechami konkretnej czynności prawnej. Generalnie taka czynność jest ważna i skuteczna względem upadłego.

Zawarta przez upadłego z E. O. umowa, a która stanowiła podstawę uczynionego zastrzeżenia o świadczenie na rzecz pozwanej z pozoru tylko miała charakter inwestycyjny, na co wskazuje nie tylko ogólny charakter działalności upadłego, mający w istocie charakter piramidy finansowej – a co wynika z ustaleń Komisji Nadzoru Finansowego (k. 125), jak i prowadzonego postępowania karnego (k. 111 i 216), ale i samej treści umowy, która nie zawierała żadnych konkretów co do sposobu inwestowania, czy „realizowania inwestycji na terenie kraju”, wypracowania wysokich zysków w stosunku do przekazanych pieniędzy w krótkim, sześciomiesięcznym okresie czasu. Upadły prowadził bez zezwolenia działalność polegającą na gromadzeniu, przyjmowaniu od osób środków pieniężnych pod tytułem zwrotnym, a które to środki obciążone były ryzykiem.

Dokonując kwalifikacji zawartej przez upadłego z E. O. umowy stwierdzić należy, że nosi ona w istocie cechy pożyczki (art. 720 k.c.), bądź depozytu nieprawidłowego (art. 845 k.c.), do którego stosuje się odpowiednio przepisy o pożyczce. W istocie przedmiotem tej umowy było przeniesienie przez E. O. na rzecz upadłego środków pieniężnych w kwocie 30.500 zł z możliwością rozporządzania nimi przez upadłego i obowiązkiem zwrotu tej kwoty po sześciu miesiącach powiększonej o kwotę 91.500 zł (łącznie 122.000 zł), stanowiącą w istocie wynagrodzenie za korzystanie z tych pieniędzy przez upadłego, ustalone z góry kwotowo. Tak ustalone wynagrodzenie stanowiące trzykrotność powierzonej upadłemu kwoty stanowi niewątpliwie obejście regulacji ustawowej o odsetkach maksymalnych – art. 359 § 2 ¹ k.c. Zgodnie zaś z utrwalonym, tak w piśmiennictwie, jak i orzecznictwie, rozumieniem przez pojęcie „odsetek” rozumie się wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy lub obracanie własnymi pieniędzmi w cudzym interesie. Taki zaś niewątpliwie charakter nosiło zastrzeżone świadczenie kwoty 122.000 zł obejmujące zwrot przelanego upadłemu kapitału powiększonego o wynagrodzenie za korzystanie z tego kapitału (określone jako zysk kapitałowy § 6 pkt 4). E. O. przekazała środki na 6 miesięcy, w którym to okresie upadły mógł nimi swobodnie rozporządzać, zaś po upływie tego czasu zobowiązany był do zwrotu uzgodnionej kwoty, która stanowiła powiększenie kapitału o 300%. Podkreślić należy, że choć wynagrodzenie za korzystanie z kapitału, udzielonej pożyczki pieniężnej może być wskazane bądź kwotowo, bądź przez wskazanie stopy procentowej od kapitału, to tak w jednym, jak i drugim przypadku nie może ono być sprzeczne z regulacją art. 359 § 2 ¹ k.c. zważywszy na jego charakter jako wynagrodzenia za korzystanie z cudzych środków pieniężnych.

Dlatego też przy ocenie postanowień umowy głównej, jak i poczynionego w niej zastrzeżenia co do świadczenia na rzecz osoby trzeciej jakie zobowiązany był spełnić upadły, wysokości należnej wierzycielowi kwoty z tytułu przekazanej przez niego kwoty na rzecz upadłego, którą ten uprawniony był rozporządzać, a ściślej biorąc wynagrodzenie za korzystanie z otrzymanych pieniędzy, ich zgodności z prawem, nie można pomijać regulacji art. 359 § 2 ¹ k.c., jak trafnie podnosił powód.

Zgodnie zaś z treścią art. 359 § 2 ¹ k.c. maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego (odsetki maksymalne). Natomiast zgodnie z art. 359 § 2 ² k.c. jeżeli wysokość odsetek maksymalnych z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne. W świetle powyższego ustalone w umowie wynagrodzenie nie mogło przekraczać odsetek maksymalnych od przekazanych upadłemu środków, a które w okresie, na który powierzone zostały upadłemu środki bazowały na poziomie 24% i 25% w skali roku, a co za tym idzie na przestrzeni 6 miesięcy należała się połowa tak ustalonego poziomu, gdy w istocie umówiona i wypłacona kwota stanowiła blisko 25-krotnie wyższe odsetki niż dopuszczalne prawem.

Postanowienie w zakresie zastrzegającym odsetki (wynagrodzenie za korzystanie z pieniędzy) wyższe niż maksymalne należy uznać za nieważne, gdy zgodnie z art. 353 ¹ k.c. zasada swobody umów doznaje ograniczeń wynikających z przepisów ustawy, gdy w świetle tego przepisu stosunek prawny nie może się m.in. sprzeciwiać ustawie. Nie mamy tutaj jednak do czynienia z nieważnością całej czynności prawnej, gdyż zgodnie z art. 58 § 1 k.c. czynność prawna jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Taka zaś sytuacja zachodzi w przypadku postanowienia zastrzegającego odsetki wyższe niż maksymalne, a co jest sprzeczne z ustawą. Postanowienie w części zastrzegającej takie odsetki jest nieważne, a w jego miejsce wchodzi regulacja art. 359 § 2 ² k.c., a który to przepis przewiduje „inny skutek” w rozumieniu art. 58 § 1 k.c., a co za tym idzie regulacja o odsetkach maksymalnych, które tylko należą się uprawnionemu. Przepis art. 359 § 2 ² k.c., jak podkreśla się w doktrynie, ma charakter lex specialis do art. 58 § 3 k.c. Nie mamy zatem w takiej sytuacji do czynienia z nieważnością całej umowy, a tylko jednego z jej postanowień, które zostaje zastąpione przepisem ustawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 24 lipca 2009 r., II CNP 16/09).

W konsekwencji powyższego zastrzeżone wynagrodzenie ponad kwotę odsetek maksymalnych było nieważne, a zatem postanowienie umowy z 13 stycznia 2012 r. w tym przedmiocie, jak i zastrzeżenie spełnienia świadczenia na rzecz pozwanej ponad kwotę kapitału wraz z maksymalnymi odsetkami z art. 359 § 2 ² k.c. pozbawione było ważnej podstawy prawnej i skuteczności w ogólności. Świadczenie zaś spełnione bez ważnej podstawy prawnej jest świadczeniem nienależnym w rozumieniu art. 410 § 2 k.c.

Wskazana wyżej nieważność i nieskuteczność postanowień umowy „inwestycyjnej” z dnia 13 stycznia 2012 r. w zakresie zastrzegającym wynagrodzenie za korzystanie ze środków pieniężnych, a co za tym idzie wysokość świadczenia jakie zobowiązany był spełnić upadły a przekierowanego na rzecz pozwanej, ponad kwotę wyższą od kapitału plus odsetki maksymalne powoduje, że dochodzone pozwem roszczenie nie znajduje podstawy w przepisie art. 127 ust. 1 p.u.n., na którym to przepisie powód zasadzał powództwo. Sankcja nieważności, nieskuteczności bezwzględnej wyprzedza i zarazem konsumuje sankcje względnej bezskuteczności, gdy takiej tylko dotyczy regulacja art. 127 ust. 2 p.u.n. podobnie jak i art. 527 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z 28 marca 2007 r., II CSK 530/06). Jeżeli dana czynność prawna, postanowienie umowne jest bezskuteczna erga omnes (bezwzględnie), to nie można kreować jego bezskuteczności względnej. W ramach zaś zakreślonych przepisem art. 127 ust. 1 p.u.n. przesłanek, umowę należy kwalifikować przy uwzględnieniu jedynie jej ważnych i skutecznych w ogólności erga omnes postanowień (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 4 grudnia 2013 r., I ACa 1088/13). W zakresie zaś, w jakim umowa była ważna zwrot uiszczonej przez E. O. na rzecz upadłego kwoty kapitału z odsetkami w wysokości maksymalnej, nie można mówić o czynności rozporządzającej, która rażąco przekraczałaby wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego, a które to świadczenie zamiast wierzycielowi E. O. upadły winien był spełnić na rzecz pozwanej, dla wykonania jej zobowiązania względem pozwanej z tytułu umowy sprzedaży pojazdu określonego w umowie. Niesporne jest, że upadły otrzymał kwotę 30.500 zł z możliwością dysponowania nią przez okres 6 miesięcy za wynagrodzeniem z obowiązkiem jej zwrotu. Spłata długu jest zaś czynnością odpłatną. Nie można zatem mówić tutaj o nieodpłatnym świadczeniu na rzecz pozwanej, na którą przeszło uprawnienie E. O. drogą uczynionego zastrzeżenia w umowie co do świadczenia na rzecz pozwanej. Upadły spełniając to świadczenie, nie wskazywał, że czyni to we własnym imieniu, ale w imieniu E. O. w celu wykonania zobowiązania E. O. zapłaty za pojazd spełniając jednocześnie swe zobowiązanie z umowy łączącej go z E. O..

Niewątpliwie zaś świadczenie na rzecz pozwanej ponad kwotę 30.500 zł powiększonej o odsetki maksymalne było świadczeniem nienależnym, dokonanym bez ważnej podstawy prawnej, a co za tym idzie powód może domagać się zwrotu tego świadczenia na zasadach ogólnych. Jednakże nie można uznać, że adresatem tego roszczenia, zobowiązanym do zapłaty jest pozwana. Podzielić należy prezentowany w literaturze przedmiotu jednolity pogląd, że jeżeli dłużnik spełnił świadczenie, które w świetle stosunku pokrycia okazało się nienależne, przysługuje mu roszczenie o zwrot wobec tego kto świadczeniem tym został wzbogacony, gdy w zależności od sytuacji osobą tą może być wierzyciel ze stosunku pokrycia lub osoba trzecia. Jak podkreśla się, obowiązek ten nie obciąża w zasadzie osoby trzeciej, dla której świadczenie to nie jest nienależne ze względu na stosunek waluty, który daje mu uprawnienie do określonego świadczenia w określonej wysokości, a które to świadczenie tylko za dłużnika ze stosunku waluty (wierzyciela ze stosunku pokrycia) spełnia jego dłużnik ze stosunku pokrycia. Obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia z reguły obciąża wierzyciela ze stosunku pokrycia, ze względu na wadliwość podstawy świadczenia z tego stosunku. Dopiero gdyby nie istniał stosunek waluty, bądź w świetle tego stosunku (waluty) byłoby ono nienależne osobie trzeciej, bądź gdyby osoba trzecia uzyskałaby świadczenie w ramach nieodpłatnego przysporzenia w ramach stosunku waluty lub gdyby umowa na rzecz osoby trzeciej miała na względzie przede wszystkim interes tej osoby (brak stosunku waluty) osoba trzecia mogłaby zostać obciążona obowiązkiem zwrotu świadczenia jako jej nienależnego.

W świetle powyższego zaskarżony wyrok, aczkolwiek z innych przyczyn aniżeli przyjęte przez Sąd Okręgowy był prawidłowy, a co za tym idzie apelacja nie mogła odnieść rezultatu i jako w konsekwencji pozbawiona uzasadnionych podstaw podlegała oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c. To zaś determinowało rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego, o których orzeczono stosownie do wyniku tego postępowania na podstawie art. 98 § 1 i 3 i 99 k.p.c. w stosunku do pozwanej oraz na podstawie art. 107 zd. ostatnie w zw. z art. 98 § 1 i 3 k.p.c. na rzecz interwenientki ubocznej. Zasądzone koszty obejmują koszty zastępstwa procesowego pozwanej i interwenientki ubocznej z uwzględnieniem wartości przedmiotu zaskarżenia (§ 6 pkt 6 i § 12 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. z 2013 roku, poz. 461) i w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (tekst jednolity: Dz. U. z 2013 r., poz. 490).