Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 29 czerwca 2021 r. Sąd Rejonowy
w P. w sprawie z wniosku (...) sp. z o.o. w likwidacji
z udziałem Z. C. o stwierdzenie nabycia spadku:

1.  stwierdził, iż spadek po M. C. (1), córce J. i L., zmarłej
1 czerwca 2018 roku w P., ostatnio stale zamieszkałej w K., na podstawie ustawy nabył z dobrodziejstwem inwentarza syn Z. C., syn A. i M. w całości,

2.  nakazał pobranie od (...) Sp. z o.o. w likwidacji na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Pabianicach kwoty 514,76 złotych tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych.

Swoje rozstrzygnięcie Sąd I instancji oparł na ustaleniach faktycznych
i rozważaniach prawnych, które przedstawiają się następująco:

Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi wydał w dniu
21 października 2008 r. nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym w sprawie sygn. XIII GNc 3353/08 z powództwa Przedsiębiorstwa Produkcyjno – Handlowego (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą
w Ł. przeciwko Z. C.. W dniu 30 grudnia 2008 r. Sąd opatrzył ten nakaz zapłaty klauzulą wykonalności.

Postanowieniem z dnia 29 sierpnia 2019 r. wydanym przez Sąd Rejonowy w Pabianicach spadek po A. C. zmarłym w dniu 23 lutego 2015 r., ojcu Z. C. i mężu M. C. (1) na podstawie testamentu nabyła w całości jego żona M. C. (1).

M. C. (1), córka J. i L., zmarła w dniu 1 czerwca 2018 r. w P.. W chwili śmierci była wdową. M. C. (1) pozostawiła syna Z. C..

Z. C. nie składał oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku po M. C. (1).

Postanowieniem z dnia 17 września 2020 r. Sąd dokonał ogłoszeń
w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, siedzibie Sądu Rejonowego
w P., siedzibie Urzędu Miasta P. o następującej treści ,,Przed Sądem Rejonowym w Pabianicach pod sygn. I Ns 187/20 z wniosku (...) Sp. z o.o. w likwidacji toczy się sprawa o stwierdzenie nabycia spadku po M. C. (2) z domu L., córce J. i L., zmarłej 1 czerwca 2018 r. w P., ostatnio stale zamieszkałej z K. przy Placu (...). Ktokolwiek rościłby prawa do spadku po w/w zmarłej winien zgłosić je w terminie 3 miesięcy od ukazania się ogłoszenia w Sądzie Rejonowym w Pabianicach pod rygorem pominięcia w postanowieniu
o stwierdzeniu nabycia spadku.”.

W toku postępowania nie zgłosiła się żadna osoba, która rościłaby prawa do spadku po zmarłej M. C. (1).

Sąd Rejonowy dokonał ustaleń faktycznych w oparciu o powołane dowody z dokumentów oraz ogłoszenia spadkowe, które nie budzą wątpliwości co do prawdziwości.

W ocenie Sądu I instancji, wobec bezspornego i niekwestionowanego przez nikogo z zainteresowanych ustalenia, że spadkodawczyni M. C. (1) nie pozostawiła testamentów, porządek dziedziczenia po tej spadkodawczyni określają przepisy Kodeksu cywilnego. W myśl art. 931 § 1 k.c. w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawczyni oraz jej małżonek. Spadkodawczyni w chwili śmierci była wdową, miała jedno dziecko - syna Z. C..

Sąd niższej instancji dokonał ogłoszeń spadkowych o wezwaniu spadkobierców po zmarłej M. C. (1). Zgodnie z art. 676 k.p.c. jeżeli
w ciągu trzech miesięcy od dnia ogłoszenia o wezwaniu spadkobierców nikt nie zgłosił nabycia spadku, sąd wyda postanowienie stwierdzające nabycie spadku przez spadkobierców, których prawa zostały ustalone.

W związku z powyższy cały spadek po M. C. (1) przypadł Z. C..

Sąd Rejonowy wskazał, że z treści art. 1012 k.c. wynika, że spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Zgodnie
z art. 1015 § 1 k.c. oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Rezultatem zachowania biernego może być jedynie przyjęcie spadku (art. 1015 § 2 k.c.) z dobrodziejstwem inwentarza.

Zdaniem Sądu Rejonowego, w toku postępowania nie wykazano, by syn spadkodawczyni Z. C. jako spadkobierca M. C. (1) zmarłej w dniu 1 czerwca 2018 r. złożył w terminie oświadczenie o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku, wniosku o uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Z powyższych względów Sąd
I instancji przyjął, że do spadku po M. C. (1) z mocy ustawy powołany został Z. C.. Nabył on spadek po ww. spadkodawczyni w całości
z dobrodziejstwem inwentarza.

Sąd wskazał, że w sytuacji, gdy nie doszło do złożenia zapewnienia spadkowego, zgodnie z art. 671 k.p.c. (a tak było w przedmiotowej sprawie), to zarządzenie przez sąd ogłoszenia wzywającego spadkobierców jest obligatoryjne, o czym stanowi przepis art. 672 k.p.c. W takiej sytuacji sąd jest ustawowo zobligowany do działania z urzędu i dokonywania czynności połączonej z wydatkami, zgodnie z art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (j.t.: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, z zm.). Sfinansowanie takiego wydatku przez Skarb Państwa jest tymczasowe i podlega rozliczeniu w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji (art. 83 ust. 2 w zw. z art. 113 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). W związku z powyższym w punkcie 2 postanowienia Sąd Rejonowy nakazał pobrać od wnioskodawczyni kwotę 514,76 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych.

Apelację od powyższego postanowienia wniósł uczestnik Z. C., zaskarżając rozstrzygnięcie w części, tj. w zakresie pkt 1 w całości.

Zaskarżonemu orzeczeniu apelujący zarzucił naruszenie:

a)  naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na treść orzeczenia, tj.:

-

art. 232 w zw. z art. 244 oraz art. 233 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez brak zasięgnięcia przez Sąd I instancji informacji z akt stanu cywilnego o zstępnych M. C. (1) i oparcie się na niepełnym materiale dowodowym, a w konsekwencji błędne ustalenie kręgu jej spadkobierców ustawowych i uznanie, iż spadkodawczyni pozostawiła po sobie wyłącznie jednego syna - Z. C., podczas gdy pozostawiła ona jeszcze dwóch synów - E. C. (1) oraz S. C.,

-

art. 233 § 1 w zw. z art. 230 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez błędne ustalenie, iż spadkodawczyni nie pozostawiła testamentów oraz uznanie tej okoliczności za bezsporną i niekwestionowaną przez nikogo
z zainteresowanych, podczas gdy uczestnik postępowania w piśmie
z dnia 6 czerwca 2020 r. poinformował, iż wedle jego wiedzy jego rodzice rozporządzili swoimi majątkami spadkowymi na rzecz innych członków rodziny w drodze testamentów notarialnych,

-

art. 677 § 1 i 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez brak stwierdzenia przez Sąd nabycia spadku przez wszystkich spadkobierców ustawowych zmarłej M. C. (1) oraz brak stwierdzenia nabycia przedmiotów zapisów windykacyjnych,

b) naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 1025 § 1 w zw. z art. 931 § 1 k.c. oraz art. 1025 § 1 w zw. z art. 1029 ¹ k.c. poprzez brak stwierdzenia przez Sąd nabycia spadku przez wszystkich spadkobierców ustawowych zmarłej M. C. (1) oraz brak stwierdzenia nabycia przedmiotów zapisów windykacyjnych.

Wobec podniesionych zarzutów apelujący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji oraz rozstrzygnięcie o kosztach postępowania według norm przepisanych.

A. jednocześnie wniósł o dopuszczenie dowodu z dokumentów
w postaci:

a)  odpisu skróconego aktu zgonu A. C.,

b)  odpisu skróconego aktu urodzenia Z. C.,

c)  odpisu skróconego aktu urodzenia E. C. (1),

d)  odpisu skróconego aktu urodzenia S. C.

na okoliczność rzeczywistego kręgu spadkobierców ustawowych po zmarłej M. C. (1),

e)  testamentu M. C. (1) z dnia 11 maja 2004 r. sporządzonego w formie aktu n-otarialnego (Repertorium A Nr 2238/2004),

f)  testamentów M. C. (1) z dnia 11 grudnia 2014 r. sporządzonych
w formie aktu notarialnego (Repertorium A nr 4897/2014 oraz (...)),

g)  odpisu skróconego aktu urodzenia I. C.,

h)  odpisu skróconego aktu małżeństwa E. C. (2) (z d. P.),

i)  odpisu skróconego aktu małżeństwa Ż. J. (z d. C.)

na okoliczność odwołania przez M. C. (1) wszystkich swoich testamentów, które sporządziła przed dniem 11 grudnia 2014 r.,
a w szczególności testamentu z dnia 11 maja 2004 r., sporządzonego przed notariuszem M. S. (Repertorium A nr 2238/2004), uczynienia przez spadkodawczynię zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem był przysługujący jej udział w prawie własności nieruchomości położonej przy ul. (...) w Ł., dla której Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia XVI Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr (...), wraz z podstawieniem, uczynienia przez spadkodawczynię zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem był udział przysługujący spadkodawczyni w prawie własności nieruchomości położonej przy Pl. (...) w K. , dla której Sąd Rejonowy w Pabianicach
V Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi zbiór dokumentów ZD nr (...), jak również na okoliczność kręgu zapisobierców windykacyjnych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja uczestnika jest o tyle zasadna, że skutkowała uchyleniem postanowienia i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania w pierwszej instancji.

W ocenie Sądu Okręgowego zaskarżone orzeczenie nie może się ostać w obrocie prawnym, dlatego że Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy. Pojęcie „istoty sprawy”, o którym mowa w art. 386 § 4 k.p.c., dotyczy jej aspektu materialno-prawnego. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się jednolicie, że do nie rozpoznania istoty sprawy dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie Sądu I instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy. W szczególności chodzi zaś tutaj o różnego rodzaju zaniedbania, które w ogólnym rozrachunku polegają na zaniechaniu zbadania materialnej podstawy żądania albo pominięciu merytorycznych zarzutów stron przy jednoczesnym bezpodstawnym przyjęciu, że istnieje przesłanka materialno-prawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie (por. wyrok SN z dnia
9 stycznia 1936 r., C 1839/36, Zb. Orz. 1936, poz. 315; postanowienia SN z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97, opubl. OSNC Nr 1/1999 poz. 22; z dnia
15 lipca 1998 r., II CKN 838/97, opubl. baza prawna LEX Nr 50750; z dnia
3 lutego 1999 r., III CKN 151/98, opubl. baza prawna LEX Nr 519260 oraz wyroki SN z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, opubl. OSP Nr 3/2003 poz. 36;
z dnia 21 października 2005 r., III CK 161/05, opubl. baza prawna LEX Nr 178635.; z dnia 12 listopada 2007 r., I PK 140/07, opubl. OSNP Nr 1-2/2009 poz. 2 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 grudnia 2007 r.,
I ACa 209/06, opubl. baza prawna LEX nr 516551 i wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 8 listopada 2012 r. sygn. I ACa 486/12). Inaczej mówiąc „nierozpoznanie istoty sprawy” oznacza uchybienie procesowe sądu I instancji polegające na całkowitym zaniechaniu wyjaśnienia istoty lub treści spornego stosunku prawnego, przez co rozumie się nie wniknięcie w podstawę merytoryczną dochodzonego roszczenia, a w konsekwencji pominięcie tej podstawy przy rozstrzyganiu sprawy. Proces stosowania prawa przez sąd polega na ustaleniu faktów relewantnych dla rozstrzygnięcia, opisanych hipotezami norm prawa cywilnego materialnego, które znajdują zastosowanie dla zgłoszonych roszczeń. Brak rozważań w tym zakresie prowadzić musi do niewyjaśnienia istoty sprawy (wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 2 kwietnia 2019 r., I ACa 959/18, Lex nr 2668188).Oceny, czy sąd I instancji rozpoznał istotę sprawy, dokonuje się zaś na podstawie analizy żądań wniosku, stanowisk stron i przepisów prawa materialnego stanowiących podstawę rozstrzygnięcia.

W niniejszej sprawie stwierdzić należy, że Sąd Rejonowy, choć nie ze swej winy, nie rozpoznał istoty sprawy i błędnie ustalił okoliczności faktyczne. Zgodnie z art. 670 § 1 k.p.c. zdanie pierwsze, sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W niniejszej sprawie Sąd Rejonowy co prawda dokonał ogłoszeń w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, siedzibie Sądu Rejonowego w Pabianicach i siedzibie Urzędu Miasta w P., jednakże po wydaniu zaskarżonego orzeczenia okazało się, że pominięto spadkobierców ustawowych. Sąd odwoławczy, jako sąd rozpoznający meritum sprawy, nie mógł pominąć ujawnienia pełnego kręgu spadkobierców ustawowych. Niestety uzupełnienie kręgu uczestników i ewentualna zmiana orzeczenia w ramach ustawowego porządku dziedziczenia nie była możliwa. Okazało się bowiem, zmarła M. C. (1) pozostawiła po sobie testamenty, które również nie zostały przez Sąd Rejonowy zbadane. Tymczasem testamenty mogą zmienić porządek dziedziczenia, a więc dotyczą kwestii badanych przez sąd z urzędu. Pominięcie tych okoliczności oznacza, że istota sprawy nie została zbadana.

Uczestnik w apelacji wniósł o dopuszczenie i przeprowadzenie szeregu istotnych z punktu widzenia rozstrzygnięcia dokumentów w postaci aktów skróconych zgonu, aktów urodzenia i aktów małżeństwa, a także testamentów sporządzonych w formie aktów notarialnych. Wskazać należy, że z uwagi na istotę postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, dowodów tych nie można było pominąć, uznać ich są spóźnione.

W ocenie Sądu odwoławczego w przedmiotowej sprawie zachodzi konieczność uzupełnienia kręgu uczestników, przeprowadzenia kompleksowej oceny dowodów, zbudowania prawidłowej podstawy faktycznej, dokonania ponownej oceny żądania wniosku i rozstrzygnięcia o istocie sprawy. Pomimo tego, że zgodnie z treścią art. 382 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. postępowanie apelacyjne ma charakter merytoryczny i w tym znaczeniu jest przedłużeniem postępowania przeprowadzonego przed sądem pierwszej instancji, jednakże
z pola widzenia nie może schodzić wymóg zachowania instancyjności, o której stanowi art. 176 ust. 1 Konstytucji RP. Jak zasadnie wskazał Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 26 lutego 2021 r. (I CZ 88/20, L.) ocenę, czy sprawa wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, należy odnieść do tych dowodów, które dla rozpoznania istoty sprawy miałyby zasadnicze znaczenie, zaś przeprowadzone przez sąd pierwszej instancji dowody nie były istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Przeprowadzenie przez sąd drugiej instancji takich dowodów i poczynienie na ich podstawie niezbędnych ustaleń faktycznych, a następnie dokonanie ich koniecznej, pełnej oceny prawnej, pozbawiłoby uczestników możliwości kwestionowania ustalonej podstawy faktycznej z powodu zakazu oparcia skargi kasacyjnej na zarzutach dotyczących ustalenia faktów i oceny dowodów (art. 398 ³ § 3 k.p.c.) oraz ze względu na związanie Sądu Najwyższego ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia (art. 398 ¹³ § 2 k.p.c.).
Rozpoznanie niniejszej sprawy wymagałoby czynienia kluczowych ustaleń po raz pierwszy w instancji odwoławczej. Z tego też powodu, zasadnym jest respektowanie uprawnień uczestników postępowania wynikających z zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego, które uzasadnia w takich wypadkach uchylenie orzeczenia.

Z tych wszystkich względów, na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., zaskarżone postanowienie podlegało uchyleniu, a żądanie stwierdzenia nabycia spadku po zmarłej M. C. (1) musi być przedmiotem ponownego rozpoznania w pierwszej instancji.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy, po uzupełnieniu kręgu uczestników postępowania, Sąd Rejonowy winien pochylić się nad całokształtem materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie, w tym dowodami przedstawionymi przez uczestnika w apelacji. Prawidłowo przeprowadzona ocena dowodów powinna doprowadzić do właściwego zbudowania podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, co umożliwi prawidłową analizę okoliczności sprawy pod kątem prawa materialnego.

Mając na uwadze, że w przedmiotowej sprawie doszło do nierozpoznania istoty sprawy, co w konsekwencji skutkowało uchyleniem zaskarżonego postanowienia i jej przekazaniem do ponownego rozpoznania, ocena przez Sąd odwoławczy podniesionych w apelacji pozostałych zarzutów stała się tym samym zbędna.

Rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego pozostawiono Sądowi niższej instancji, jak wymaga tego art. 108 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.