Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 21 września 2012 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku – Wydział V Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 21 września 2012 r. w Gdańsku na rozprawie

sprawy z powództwa E. S.

przeciwko S. T. (1)

o zapłatę

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy

z dnia 27 kwietnia 2012 r. sygn. akt I C 217/10

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w Bydgoszczy do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt VACa 672/12

UZASADNIENIE

Powódka E. S. domagała się zasądzenia od pozwanej S. T. (1) tytułem zachowku kwoty 172.545,83 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 25 marca 2010r. oraz kosztów procesu według norm przepisanych . W uzasadnieniu żądania wskazała, że jest córką spadkodawców J. S. (1) i J. S. (2), którzy nie pozostawili testamentu a przed śmiercią, począwszy od 2001r. dokonali darowizn wyczerpujących masę spadkową, na rzecz wszystkich dzieci wraz ze współmałżonkami, oprócz powódki, której darowali 10.000 zł w gotówce. Rodzeństwo powódki otrzymało w aktach darowizny nieruchomości, przy czym pozwana aktem notarialnym z dnia 12 kwietnia 2005r. otrzymała dwie darowizny nieruchomości położonej w G. gmina K. działki nr (...) o pow. 3,0060 ha oraz nieruchomości położonej w S. gmina K. działki nr (...) o pow. 2,4088 ha.

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa i o zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania. W uzasadnieniu wskazała, iż żądanie powódki jest bezzasadne albowiem umowa zawarta w dniu 12 kwietnia 2005r. nie jest umową darowizny w rozumieniu przepisu art. 888 § 1 k.c. lecz umową zawartą w trybie rozporządzenia z dnia 30 kwietnia 2004r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na uzyskanie rent strukturalnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U nr 114 poz. 1191 ze zmianami) czyli w związku z ubieganiem się małżonków S. o rentę strukturalną. Zarzuciła, że skoro przekazanie gospodarstwa rolnego nastąpiło w związku z ubieganiem się o przyznanie renty strukturalnej, to umowa nie była umową darowizny. Zakwestionowała podaną wartość gospodarstwa oraz obciążanie pozwanej całością kwoty uzupełnienia zachowku skoro na rzecz pozwanej przekazano jedynie dwie z czterech nieruchomości.

Wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2012 r. Sąd Okręgowy w Bydgoszczy oddalił powództwo , w pkt 2 zasądził od powódki na rzecz pozwanej kwotę 3.617 zł tytułem kosztów procesu a w punkcie 3 nakazał ściągnąć od powódki na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Bydgoszczy kwotę 6.288,33 zł tytułem kosztów sądowych wyłożonych tymczasowo przez Skarb Państwa .

Podstawą rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego były następujące ustalenia faktyczne:

Małżonkowie J. i J. S. (3) posiadali szóstkę dzieci : E. S., M. S., Ż. S., B. P., S. T. (1) i P. S.. Małżonkowie posiadali następujące nieruchomości: działkę nr (...) położoną w S. gmina K. o pow. 1,6186 ha Kw (...), działkę nr (...) położoną w S. gmina K. o pow. 0,2351 ha Kw (...), działkę nr (...) położoną w G. gmina K. o pow. 3,0060 ha Kw (...) i działkę nr (...) położoną w S. gmina K. o pow. 2,4088 ha Kw (...). W dniu 22 października 2001r. małżonkowie S. darowali synowi M. S. i jego żonie A. działkę nr (...) położoną w S. gmina K. o pow. 1,6186 ha Kw (...). W dniu 15 lipca 2004r. małżonkowie S. darowali córce B. P. i jej mężowi działkę nr (...) położoną w S. gmina K. o pow. 0,2351 ha Kw (...). W dniu 12 kwietnia 2005r. przed notariuszem E. H. została zawarta umowa pomiędzy J. i J. S. (1) a pozwaną S. T. (1) i jej mężem S. T. (2). Ustalił Sąd pierwszej instancji , że umowa została nazwana umową darowizny gospodarstwa rolnego i obejmowała dwie nieruchomości: działkę nr (...) położoną w G. gmina K. o pow. 3,0060 ha Kw (...) i działkę nr (...) położoną w S. gmina K. o pow. 2,4088 ha Kw (...). Wskazał, że w paragrafie 1 przedmiotowej umowy opisano szczegółowo obie nieruchomości między innymi w ten sposób, iż w punkcie 8 tego paragrafu wskazano, iż przeniesienia własności gospodarstwa rolnego małżonkowie S. dokonują na rzecz następcy, o którym mowa w § 2 punkt 3 rozporządzenia a wniosek o przyznanie renty strukturalnej złożyli po dniu 31 grudnia 2003r. W akcie notarialnym wskazano, iż strony umowy oświadczają, że umowę zawierają w trybie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2004r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na uzyskiwanie rent strukturalnych objętych planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U z 19.05.2004r. nr 114 poz. 1191) oraz że Kierownik Biura Powiatowego Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa postanowieniem z dnia 17 grudnia 2004r. orzekł o spełnieniu warunków do uzyskania renty strukturalnej.

Sąd Okręgowy ustalił nadto, że w dniu 23 października 2007r. zmarła J. S. (1) a spadek po niej nabyli mąż J. S. (2) w 1/4 części oraz dzieci każde w 1/8 części. W dniu 23 stycznia 2009r. zmarł J. S. (2). Po którym spadek na podstawie ustawy nabyły dzieci E. S., M. S., Ż. S., B. P., S. T. (1) i P. S. – każde w 1/6 części.

Ustalił Sąd pierwszej instancji , że tytuł umowy z dnia 12 kwietnia 2005 r. został przyjęty niefortunnie i nie oddawał trybu zawarcia umowy a miał jedynie stanowić podkreślenie nieodpłatnej formy przekazania gospodarstwa rolnego w zamian za to, że rodzice pozwanej otrzymają świadczenia wynikającej z rozporządzenia w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na uzyskiwanie rent strukturalnych objętych planem rozwoju obszarów wiejskich.

Dokonał nadto ustalenia, że wartość rynkowa nieruchomości położonych w S. i G. wynosi odpowiednio: dla działki nr (...) położonej w S. gmina K. o pow. 1,6186 ha Kw (...) kwotę 123.700 zł, dla działki nr (...) położonej w S. gmina K. o pow. 0,2351 ha Kw (...) kwotę 44.300 zł dla działki nr (...) położonej w G. gmina K. o pow. 3,0060 ha Kw (...) kwotę 130.000 zł i dla działki nr (...) położonej w S. gmina K. o pow. 2,4088 ha Kw (...) kwotę 366.800 zł.

W oparciu o tak ustalony stan faktyczny zważył Sąd Okręgowy, że zasadniczą, wymagająca odpowiedzi kwestią była kwalifikacja prawna umowy z dnia 12 kwietnia 2005r. zawarta pomiędzy J. i J. S. (1) a S. i S. T. (2), szczególnie ustalenie czy powołana umowa jest umową darowizny bowiem zaliczenie lub też nie wartości nieruchomości na schedę spadkową uzależnione jest ustalenia czy przedmiotowa umowa była umową darowizny. Dokonując analizy treści umowy z dnia 12 kwietnia 2005r. oraz zeznań świadka E. H. Sąd pierwszej instancji doszedł do przekonania, że jednoznacznie wskazują one , iż umowa z dnia 12 kwietnia 2005 nie była umową darowizny i nie mogą mieć do niej zastosowania przepisy o zaliczaniu darowizn na schedę spadkową. Podkreślił, że już sama treść przedmiotowej umowy w paragrafie 1 punkt 8 robi odniesienie do aktu prawnego będącego podstawą zawarcia tej umowy. Wskazał , że celu wyjaśnienia rozbieżności co do charakteru umowy Sąd dopuścił dowód z zeznań świadka E. H., która była notariuszem sporządzającym umowę i która przyznała, iż tytuł umowy jako „darowizna gospodarstwa rolnego” użyty został niefortunnie i nieodpowiednio, gdyż stronom umowy chodziło o to, aby nieodpłatnie przenieść nieruchomość w zamian za uzyskanie renty strukturalnej. W tych okolicznościach nie budziło zdaniem Sądu Okręgowego wątpliwości, że umowa zawarta została w trybie o jakim mówi rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2004r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na uzyskiwanie rent strukturalnych objętych planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U z 19.05.2004r. nr 114 poz. 1191). Podkreślił, że treść i nazwa tego rozporządzenie powołana jest wprost w treści aktu notarialnego. Ocenił Sąd pierwszej instancji, że nie zasługują na uwzględnienie zarzuty powódki, iż przedmiotowa umowa, choć zawarta w odrębnym trybie, nadal jest umową darowizny w myśl przepisu art. 888 §1 k.c. Wskazał, że gdyby bowiem tak było, to notariusz sporządzający umowę miałby obowiązek poinformować o jej konsekwencjach, gdy tymczasem notariusz zeznający w sprawie oświadczył dokładnie odwrotnie – iż nie jest to umowa darowizny w rozumieniu przepisu art. 888 § 1 k.c. Ocenił, że wola stron przy zawieraniu umowy była zgodna i jasna a sprowadzała się do chęci nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego tak, aby spełnić warunki dla uzyskania renty strukturalnej a takie przekazanie nie może stanowić przysporzenia do majątku o jakim mowa w przepisie art. 993 k.c. oraz skutecznie konstruować roszczenia powódki odnośnie strony tej umowy lub też w stosunku do wartości nieruchomości będącej przedmiotem tej umowy. Uznając, że umowa zawarta w dniu 12 kwietnia 2005r. nie jest umową darowizny Sąd oddalił roszczenie powódki jako nieuzasadnione.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 § 1 i 2 k.p.c., i zasądził od powódki na rzecz pozwanej koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony, do których zaliczył wynagrodzenie pełnomocnika pozwanej w kwocie 3.600 zł (§ 6 pkt 6 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu – Dz. U. Nr 163, poz. 1348) oraz opłatę skarbową od pełnomocnictwa w kwocie 17 zł (punkt 3 wyroku). Nadto na podstawie art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.) nakazał ściągnąć od powódki na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Bydgoszczy kwotę 6.288,33 zł stanowiącą koszty sądowe wynagrodzenia biegłego.

Apelację od wyroku wniosła powódka, która zaskarżyła wyrok w całości zarzucając:

naruszenie przepisów prawa materialnego, a mianowicie art. 65 § 2 k.c. w zw. z art. 888 § 1 k.c., poprzez całkowicie błędną wykładnię treści umowy z dnia 12 kwietnia 2005 r, zawartej przed Notariuszem E. H., nr rep. A 1072/2005 i przyjęcie, iż nie była to umowa darowizny w rozumieniu przepisu art. 888 § 1 k.c.;

naruszenie przepisów prawa materialnego art. 993 k.c. oraz art. 994 k.c., poprzez błędną wykładnię i niezaliczenie przedmiotu umowy z dnia 12 kwietnia 2005 r. , zawartej przed Notariuszem E. H. rep. A nr 1072/2005, na substrat zachowku, pomimo, iż była to umowa darowizny, a z ostrożności procesowej, w razie przyjęcia poglądu odmiennego, niezaliczenie przedmiotu w/w umowy, pomimo, iż była to czynność nieodpłatna, zbliżona swoim charakterem do darowizny.

Wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i orzeczenie zgodnie z żądaniem pozwu, zasądzenie od pozwanej na rzecz powódki kosztów postępowania odwoławczego, w tym kosztów zastępstwa radcowskiego, według norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Bydgoszczy do ponownego rozpoznania.

Rozwijając zarzuty wskazała, że w literaturze wyrażony został pogląd , że zawarte w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2004 r. w sprawie warunków trybu udzielania pomocy finansowej na uzyskiwanie rent strukturalnych, objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. z 2004 r, Nr 114, poz. 1191 z późn. Zm.) pojęcie „umowa o przekazaniu gospodarstwa rolnego” użyte zostało (…)w celach techniczno - redakcyjnych i nie oznacza wprowadzenia nowej umowy o przekazaniu gospodarstwa. Przytoczyła na poparcie swojego stanowiska argumenty R. B. zawarte w artykule „Przekazanie gospodarstwa rolnego za rentę strukturalną w praktyce notarialnej” (R. nr 10 (162), październik 2004) oraz R. P. „Klasyfikacja (typy) umów przekazania gospodarstwa rolnego za świadczenia emerytalno-rentowe” (R., 11 (187)/2006). Zarzuciła, że z żadnego przepisu powołanego rozporządzenia Rady Ministrów nie wynikają essentialia negotii owego rzekomo nowego typu umowy. Wskazała, że Sąd Okręgowy błędnie ocenił, iż analizowana umowa została zawarta w celu uzyskania przez spadkodawców renty strukturalnej. Nabycie uprawnienia do renty strukturalnej nie następuje bowiem w drodze umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego a takie nabycie nie jest w ogóle częścią, elementem składowym takiej umowy. Podkreśliła, że przyznanie renty, czego przesłanką jest przekazanie gospodarstwa, następowało zawsze w drodze odrębnego aktu administracyjnoprawnego. Zarzuciła, że sporna umowa ta oprócz tytulatury, na zawiera wszelkie istotne postanowieni umowy darowizny. W jej ocenie za niewiarygodne uznać należy twierdzenia notariusz E. H., iż sporna umowa została sporządzona „niefortunnie”. Z ostrożności procesowej wskazała, iż nawet jeśli przyjąć wątpliwy pogląd, że umowa z dnia 12 kwietnia 2005 r. nie była umową darowizny, to skoro w jej wyniku nastąpiło umowę przeniesienie własności gospodarstwa rolnego pod tytułem nieodpłatnym, do umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy należy stosować w drodze analogii przepisy Kodeksu cywilnego i innych ustaw o umowie darowizny .

Pozwana w odpowiedzi na apelację wniosła o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego . Zarzuciła, że sporna umowa nie jest umowa darowizny lecz umową zawartą w trybie rozporządzenia z dnia 30 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na uzyskiwanie rent strukturalnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich . Wskazała, że oczywista jest analogia do rozwiązań przyjętych 18 tle ustawy z dnia 27 października 1977 r. co do których Sąd Najwyższy jednoznacznie wyjaśnił w uchwale lII CZP 4/91 z dnia 19 lutego 1991 r., że wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie art. 52 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich uwzględnia się przy ustalaniu zachowku . Zarzuciła że analiza przepisów ustawy o wspieraniu obszarów wiejskich ze środków pochodzących Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej oraz cytowanego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2004 wskazuje , że umowa nazwana umową „ darowizny a polegająca na przekazaniu w zamian za rentę strukturalną – gospodarstwa rolnego nie jest tożsama z umową darowizny w rozumieniu art. 888§1 k.c. Jest ona bowiem formą gratyfikacji za przekazanie całości gospodarstwa rolnego zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej , wykluczona dowolność w wyborze następcy, następca zobowiązany jest do prowadzenia działalności w tym gospodarstwie przez okres co najmniej itd. – a więc zawiera warunki całkowicie odmienne od zawartych w kodeksie cywilnym

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja zasługiwała na uwzględnienie a podniesione w niej zarzuty uznać należało za zasadne.

W ocenie Sądu Apelacyjnego w obecnym stanie prawnym brak jest podstaw do konstruowania odrębnego, pozakodeksowego typu umowy – umowy przekazania gospodarstwa rolnego w zamian za rentę strukturalną. „Przekazanie gospodarstwa rolnego” występowało w ustawodawstwie przede wszystkim w ustawie z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140 ze zm.) oraz w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz. U. z 1989, Nr 24, poz.133 ze zm.) i było kwalifikowany jako odrębny, pozakodeksowy typ umowy. Stąd też na gruncie rozporządzenia Rady Ministrów 30 kwietnia 2004r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na uzyskanie rent strukturalnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U nr 114 poz. 1191 ze zmianami) , które również posługuje się pojęciem „przekazanie gospodarstwa rolnego” prima facie może nasuwać się skojarzenie z umową przekazania gospodarstwa rolnego przewidzianą w cytowanych ustawach o świadczeniach emerytalnych rolników z 1977 r. i 1982 r. W doktrynie podkreśla się jednak, że mimo iż w ww. rozporządzeniu pojawia się wyrażenie „przekazania gospodarstwa rolnego” to analiza przepisów regulujących rentę strukturalną (ustawy z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Dz. U. Nr 64, poz. 427 ze zm. oraz zacytowanego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2004 r. ) wskazuje, że wyrażenie to zostało użyte jedynie w celach techniczno redakcyjnych. Do wniosku takiego prowadzi fakt, że ustawodawca nie określa bliżej treści umowy, odsyłając w tej mierze do wymagań określonych w odrębnych przepisach , zaznacza jedynie , że powinna zawierać oświadczenia stron umowy o spełnieniu warunków dotyczących przekazania oraz spełnienia warunków dotyczących nabywcy lub dzierżawcy. Okoliczności te prowadzą do konstatacji, że ustawodawca nie wprowadza jakiejś nowej umowy o przekazaniu gospodarstwa a zawarte w rozporządzeniu wyrażenie „umowa przekazania gospodarstwa rolnego” oznacza każdą przewidzianą w Kodeksie cywilnym i sporządzoną w formie aktu notarialnego odpłatną lub nieodpłatną umowa przenosząca własność nieruchomości, w szczególności umowę sprzedaży, darowizny, dożywocia lub zamiany gospodarstwa rolnego (użytków rolnych) na inny przedmiot własności. W literaturze przedmiotu akcentuje się także, że cel przekazania stanowi tylko motyw (pobudkę), a nie podstawę prawną (causa) umowy. Umowa bowiem ma własną podstawę prawną (obligandi vel acquirendi) i stanowi tylko jedną z przesłanek decyzji administracyjnej o przyznaniu renty strukturalnej. Dlatego odmowa przyznania renty przez organ administracyjny nie rzutuje na problem ważności umowy. {por. m.in. S. R. (...). Problematyka prawna” LexisNexis, Warszawa 2009 s.825 i n.; Roman Budzinowskiego „Przekazanie gospodarstwa rolnego za rentę strukturalną w praktyce notarialnej” (Rejent nr 10 (162), październik 2004) oraz Radosław Pastuszko „Klasyfikacja (typy) umów przekazania gospodarstwa rolnego za świadczenia emerytalno-rentowe” (Rejent, 11 (187)/2006)} .

W świetle powyższych rozważań za nietrafny uznać należy pogląd sądu pierwszej instancji , że skoro umowa z dnia 12 kwietnia 2005 r. w swej treści odwoływała się do przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2004 r. a strony złożyły oświadczenie , że umowę zawierają w trybie tego rozporządzenia oraz , że Kierownik Biura Powiatowego Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa postanowieniem z dnia 17 grudnia 2004r. orzekł o spełnieniu warunków do uzyskania renty strukturalnej - to umowa nie stanowi umowy darowizny. Wszystkie te okoliczności dowodzą jedynie jaka była pobudka zawarcia umowy przez J. S. (1) i J. S. (2).

Skoro nie istnieje odrębny pozakodeksowy typ umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego a zawierając umowę z dnia 12 kwietnia 2005 r., J. i J. S. (1) oświadczyli, że nieodpłatnie przenoszą na pozwaną i jej męża własność nieruchomości na co ci ostatni wyrazili zgodę – brak jest w ocenie Sądu Apelacyjnego podstaw do zakwalifikowania umowy z dnia 12 kwietnia 2005 r. w inny sposób niż umowa darowizny.

Odnosząc się do zeznań notariusza (na których swoją ocenę stosunku prawnego oparł sąd pierwszej instancji) to wskazać należy, że zeznania notariusz w części w jakiej zeznała, że tytuł umowy „darowizna” został użyty niefortunnie bo strony chciały zawrzeć umowę przekazania gospodarstwa rolnego – stanowi nie wiążąca sądu kwalifikację stosunku prawnego i jest wynikiem błędnego przekonania , iż istnieje odrębny, pozakodeksowy typ umowy przekazania gospodarstwa rolnego w zamian za rentę.

W tych okolicznościach uznając, że Sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Bydgoszczy do ponownego rozpoznania pozostawiając mocą art. 108 § 2 k.p.c. temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy rzeczą Sądu będzie ustalenie wysokości zachowku należnego zarówno powódce jak i pozwanej z uwzględnieniem wartości nieruchomości darowanych umową z dnia 12 kwietnia 2005 r. a następnie obliczenie według reguł określonych w art. 1000 § 1 i 2 k.c. sumy koniecznej do uzupełnienia zachowku .