Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 lipca 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie - Wydział III Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 3 lipca 2014 r. w Szczecinie

sprawy T. H.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S.

o podjęcie wypłaty emerytury

na skutek apelacji organu rentowego

od wyroku Sądu Okręgowego w Szczecinie VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 1 października 2013 r. sygn. akt VI U 641/13

1.  zmienia zaskarżony wyrok i oddala odwołanie,

2.  odstępuje od obciążenia ubezpieczonej T. H. kosztami zastępstwa procesowego za II instancję.

Sygn. akt III AUa 1120/13

UZASADNIENIE

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. decyzją z dnia 21 marca 2013 r. odmówił T. H. prawa do uchylenia decyzji z 22 listopada 2011 r. w części, w jakiej decyzja ta zawieszała prawo do emerytury w okresie od 1 października 2011 r. do 21 listopada 2012 r. W uzasadnieniu decyzji organ rentowy wskazał, że brak jest podstaw do podjęcia wypłaty świadczenia od dnia 1 października 2011 r., bowiem na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 listopada 2012 r. przepis art. 103a utracił moc prawną dopiero od 22 listopada 2012 r.

Powyższą decyzję zaskarżyła ubezpieczona, wnosząc o jej zmianę i nakazanie organowi rentowemu wypłaty zaległej emerytury za okres od 1 października 2011 r. do 21 listopada 2012 r. wraz z ustawowymi odsetkami od każdej zaległej miesięcznej raty.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. wniósł o oddalenie odwołania ubezpieczonej w całości.

Wyrokiem z dnia 1 października 2013 r. Sąd Okręgowy w Szczecinie, VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że nakazał Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w S., aby wypłacił T. H. emeryturę za okres od 1 października 2011 r. do 21 listopada 2012 r. wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi w stosunku rocznym od dnia 23 grudnia 2012 r. do dnia zapłaty; a w pozostałej części odwołanie oddalił.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że T. H. (ur. (...)) od 1 grudnia 1995 r. pozostaje w zatrudnieniu w Zespole Szkół nr (...) im. (...) w C.. Decyzją z dnia 9 grudnia 2010 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych przyznał ubezpieczonej emeryturę od dnia 1 października 2010 r., tj. od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek. Kolejną decyzją z 22 listopada 2011 r. organ rentowy z urzędu wstrzymał T. H. od 1 grudnia 2011 r. dalszą wypłatę emerytury z uwagi na kontynuację zatrudnienia, jednocześnie zobowiązując ją do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za październik i listopad 2011 r. Organ rentowy wskazał, iż w celu podjęcia wypłaty emerytury, ubezpieczona powinna przedłożyć świadectwo pracy lub zaświadczenie potwierdzające fakt rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywała pracę bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury. T. H. zwróciła organowi rentowemu świadczenie za październik i listopad 2011 r. w dniu 21 grudnia 2011 r.

Wyrokiem z 13 listopada 2012 roku Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 28 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 257, poz. 1726 oraz z 2011 r. nr 291, poz. 1707; dalej jako „ustawa zmieniająca”) w zw. z art. 103a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j.: Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm.; dalej jako „ustawa emerytalna”), dodanym przez art. 6 pkt 2 ustawy zmieniającej, w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie do osób, które nabyły prawo do emerytury przed 1 stycznia 2011 r., bez konieczności rozwiązania stosunku pracy, jest niezgodny z zasadą ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa, wynikającą z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wyrok ten został opublikowany w Dzienniku Ustaw w dniu 22 listopada 2012 r. pod poz. 1285.

Sąd Okręgowy uznał, że odwołanie T. H. zasługiwało na uwzględnienie. Decydujące znaczenie dla tej oceny miała treść wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 listopada 2012 r. (sygn. akt K 2/12), w którym stwierdzono, że art. 28 ustawy zmieniającej w zw. z art. 103a ustawy emerytalnej, w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie do osób, które nabyły prawo do emerytury przed 1 stycznia 2011 r. bez konieczności rozwiązania stosunku pracy, jest niezgodny z zasadą ochrony zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa, wynikającą z art. 2 Konstytucji RP. Rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę w art. 28 ustawy zmieniającej spowodowało, że osoby, które skutecznie nabyły i zrealizowały prawo do emerytury w okresie od 8 stycznia 2009 r. do 31 grudnia 2010 r. zostały objęte nową, mniej korzystną dla nich treścią ryzyka emerytalnego. Aby emeryturę nadal pobierać po 1 października 2011 r., musiały one rozwiązać stosunek pracy z dotychczasowym pracodawcą. W przeciwnym razie ich świadczenie emerytalne ulegało zawieszeniu. Oceniając sytuację tych osób z punktu widzenia zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, Trybunał wskazał, że gdyby w momencie przechodzenia na emeryturę osoby te wiedziały, że będą musiały przerwać zatrudnienie, żeby uzyskać świadczenie emerytalne, to ich decyzja być może byłaby inna, tzn. nie składałyby wniosku o ustalenie prawa do emerytury i kontynuowały zatrudnienie. Korzystniejsze byłoby bowiem dla nich osiąganie wysokiego dochodu ze stosunku pracy niż dużo mniejszej emerytury. Co więcej - późniejsze złożenie wniosku oznaczałoby wyższe świadczenie emerytalne. Trybunał wskazał, że treść ryzyka emerytalnego, w określeniu której ustawodawca ma swobodę, nie powinna być zmieniana w stosunku do osób, które już nabyły i zrealizowały prawo do emerytury.

Sąd Okręgowy zaakcentował ponadto, że w świetle brzmienia przepisu art. 190 ust. 1 Konstytucji, orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Utrata mocy obowiązującej przepisu z powodu jego niezgodności z Konstytucją oznacza (o ile Trybunał nie wskazał innego terminu), że przepis ten nie może być stosowany, poczynając od daty jego uchwalenia. Wyrok Trybunału ma w takiej sytuacji skutki retroaktywne, a przez to zachodzi konieczność ponownego rozpoznania sprawy z pominięciem już niekonstytucyjnego przepisu.

W konsekwencji T. H., jako osobie która nabyła prawo do emerytury w okresie od 8 stycznia 2009 r. do 31 grudnia 2011 r., tj. w okresie w którym prawo do emerytury nie ulegało zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego, prawo do świadczenia przysługuje za cały okres zawieszenia, tj. od 1 października 2011 r.

Odnośnie zgłoszonego przez ubezpieczoną żądania odsetek Sąd Okręgowy wskazał, że obowiązek ich zapłaty reguluje przepis art. 85 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej jako „s.u.s.”), który stanowi, że obowiązek zapłaty odsetek nie powstaje w razie opóźnienia w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia, za które Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie ponosi odpowiedzialności. Organ rentowy popada w zwłokę, jeżeli miał możliwość ustalenia prawa do świadczenia lub wypłaty w określonej wysokości, a nie wykonał swego obowiązku wobec świadczeniobiorcy, mimo upływu 30 dni od tej chwili. Wydając decyzję z dnia 3 października 2011 r., Zakład Ubezpieczeń Społecznych zastosował obowiązujące przepisy prawa i do czasu opublikowania wyroku Trybunału Konstytucyjnego, tj. do dnia 22 listopada 2012 r., nie można przypisać mu odpowiedzialności za zastosowanie nieprawidłowej wykładni lub błędnego stosowania prawa materialnego. Skoro organ rentowy decyzję zmieniającą decyzję z dnia 3 października 2011 r. powinien był wydać do dnia 23 grudnia 2012 r. Zatem pozostaje w zwłoce od tej daty.

Kierując się tymi przesłankami Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że nakazał organowi rentowemu wypłatę emerytury ubezpieczonej za okres od 1 października 2011 r. do 21 listopada 2012 r. wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od 23 grudnia 2012 r. do dnia zapłaty (pkt I wyroku). W pozostałym zaś zakresie oddalił odwołanie T. H. (pkt II wyroku).

Apelację od powyższego wyroku wywiódł organ rentowy, zaskarżając wyrok w części, tj. pkt I rozstrzygnięcia i zarzucając mu:

1. obrazę przepisów prawa materialnego, tj.:

• art. 103a ustawy emerytalnej w zw. z art. 28 ustawy zmieniającej w zw. z art. 190 ust. 3 Konstytucji RP - poprzez błędną wykładnię, iż norma ta nie znajduje zastosowania w okresie przed wejściem w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 listopada 2012 r., tj. do dnia opublikowania wyroku 22 listopada 2012 r. i podjęcie wypłaty zawieszonej emerytury ubezpieczonej począwszy od 1października 2011 r. do 31 sierpnia 2012 r.;

• art. 85 ust. 1 s.u.s. w zw. z art. 116 ustawy emerytalnej - poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie, że organ rentowy pozostaje w zwłoce i zobowiązany jest do wypłaty odsetek od dnia 23 grudnia 2012 r. do dnia zapłaty.

Wskazując na powyższe skarżący wniósł o zmianę wskazanej części wyroku poprzez oddalenie odwołania w całości, a nadto o zasądzenie od T. H. kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

W uzasadnieniu podniesiono, że zdaniem organu rentowego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego wywierają skutki prospektywne, stąd też dopiero z chwilą opublikowania wyroku z dnia 13 listopada 2012 r. w Dzienniku Ustaw - co miało miejsce w dniu 22 listopada 2012 r. - doszło do uchylenia obowiązywania zakwestionowanych, co do swej konstytucyjności przepisów, dlatego też brak jest podstaw do odmowy zastosowania art. 103a ustawy emerytalnej za okres poprzedzający opublikowanie orzeczenia. Nowy stan prawny pozbawiony niekonstytucyjnej regulacji art. 103a ustawy emerytalnej powinien być zatem stosowany od 22 listopada 2012 r., natomiast do tego momentu przepis ten odnosi skutki w sferze prawnej. Z uwagi na bezzasadność zasądzenia wyrównania za okres od 1 października 2011 r. do 21 listopada 2012 r. niezasadne jest także, w ocenie organu rentowego, zasądzenie odsetek ustawowych.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w S. okazała się uzasadniona, choć sąd drugiej instancji zmieniając rozstrzygnięcie w sprawie oparł się na innych niż wskazane w apelacji przesłankach.

Przede wszystkim wskazać należy, że wobec wniesienia apelacji wyrok został poddany ponownej merytorycznej ocenie w zaskarżonym zakresie. Sąd drugiej instancji był związany zarzutami procesowymi, jednak w zakresie prawa materialnego władny był dokonać własnej oceny. W obecnym modelu procedury cywilnej sąd odwoławczy nie ogranicza się wyłącznie do kontroli sądu pierwszej instancji, lecz bada ponownie całą sprawę, a kontrolując prawidłowość zaskarżonego orzeczenia, pełni również funkcję sądu merytorycznego, który może rozpoznać sprawę od początku, uzupełnić materiał dowodowy lub powtórzyć już przeprowadzone dowody, a także poczynić samodzielnie ustalenia na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji.

Przede wszystkim Sąd Apelacyjny dodatkowo ustalił na podstawie art. 382 k.p.c. w oparciu o akta rentowe ubezpieczonej, że T. H. pierwszy wniosek o emeryturę złożyła w dniu 15 lipca 2007 r. (k. 1-5 pliku I akt rentowych). W punkcie 9 wniosku wnioskodawczyni oświadczyła, że pozostaje nadal w stosunku pracy w Zespole Szkół nr (...) w C., nie rozwiązała bowiem stosunku pracy. W pkt IV, ppkt 3 Informacji dołączonej do druku ZUS Rp-1 zawarto pouczenie, że „prawo do emerytury ulega zawieszeniu bez względu na wysokość uzyskiwanego przychodu z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawca, na rzecz którego pracownik wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury”. Decyzją z dnia 23 listopada 2007 r. znak (...) ubezpieczonej przyznano prawo do emerytury od dnia 1 listopada 2007 r. Jednocześnie świadczenie zostało zawieszone, gdyż T. H. kontynuowała zatrudnienie na rzecz pracodawcy, u którego praca była wykonywana bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury (k. 31-32 pliku I akt rentowych). Kolejną decyzją organu rentowego z dnia 26 marca 2009 r. ponownie ustalono wysokość emerytury ubezpieczonej o symbolu (...), a także podjęto jej wypłatę (k. 47 pliku I akt rentowych). W dniu 4 października 2010 r., T. H. złożyła nowy wniosek o emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym (k. 1-3 pliku II akt rentowych). W pkt III, ppkt 2, 3 i 6 druku ZUS Rp-1E oświadczyła, że zgłaszała poprzednio wniosek o emeryturę i że ją obecnie pobiera, a także że pozostaje nadal w stosunku pracy w Zespole Szkół nr (...) w C.. W ppkt 9 wniosła o przekazywanie emerytury na rachunek bankowy taki sam jak przy emeryturze o symbolu (...). Decyzją z dnia 9 grudnia 2010 r. znak (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych przyznał T. H. prawo do emerytury o symbolu (...) od dnia 1 października 2010 r. (k. 13-14 pliku II akt rentowych). Ponadto decyzją z dnia 1 grudnia 2010 r. wstrzymano wypłatę emerytury o symbolu (...) (k. 94 pliku I akt rentowych). W dniu 22 listopada 2011 r. wyplata emerytury (...) uległa zawieszeniu z uwagi na kontynuowanie zatrudnienia (k. 26-27 pliku II akt rentowych).

W świetle dodatkowo poczynionych ustaleń Sąd Apelacyjny uważa, że T. H. prawo do emerytury nabyła przed 8 stycznia 2009 r., gdyż świadczenie to przysługuje jej nieprzerwanie od 1 listopada 2007 r. Prawo do emerytury nabywa się tylko raz w ciągu życia (por. uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego o sygn. K 2/12). Dotyczy to także emerytury, tzw. wcześniejszej, po ukończeniu 55 roku życia. Emerytura przyznana wnioskodawczyni po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego w 2010 r., w sytuacji gdy była ona uprawniona do wcześniejszej emerytury już od 2007 r., nie stanowiła nowego świadczenia. Prawo do emerytury wcześniejszej nie wygasa, a w związku ze spełnieniem warunku osiągnięcia wieku emerytalnego następuje jedynie ustalenie na nowo podstawy emerytury, tzw. przeliczenie (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, sygn. III AUa 1120/12, a także uchwała Sądu Najwyższego, sygn. I UZP 3/06). Sąd pierwszej instancji błędnie przyjął, że T. H. prawo do emerytury nabyła na podstawie decyzji z 2010 r., gdy tymczasem nie było to nowe prawo, ale ponowne ustalenie wysokości świadczenia, którego beneficjentem ubezpieczona była już od 2007 r.

W dacie nabycia przez T. H. prawa do emerytury obowiązywał przepis art. 103 ust. 2a ustawy emerytalnej, który w przypadku, gdy nie rozwiązano stosunku pracy, powodował, że prawo do świadczenia mogło ubezpieczonemu zostać ustalone, ale nie mogło zostać zrealizowane (było zawieszone). W celu uzyskania wypłaty emerytury T. H. była zobowiązana rozwiązać dotychczasowy stosunek zatrudnienia, czego jednak nie uczyniła. Ubezpieczona nie znalazła się zatem w kręgu osób, których dotyczy orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 listopada 2012 r. Rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę w art. 28 ustawy zmieniającej nie spowodowało bowiem, że T. H. została objęta nową, mniej korzystną dla niej treścią ryzyka emerytalnego. W chwili składania pierwszego wniosku emerytalnego w 2007 r. ubezpieczona miała świadomość konieczności rozwiązania stosunku pracy z czego jednak świadomie zrezygnowała pozostając w zatrudnieniu w Zespole Szkół nr (...) w C.. Po liberalizacji ustawy emerytalnej w styczniu 2009 r. T. H. skorzystała z nowego prawa kontynuując zatrudnienie, jednocześnie otrzymywała emeryturę. Późniejsze wprowadzenie art. 103a ustawy emerytalnej z całym przekonaniem pogorszyło sytuację ubezpieczonej, jednak w żadnej mierze nie stanowiło naruszenia zasady ochrony praw nabytych ani zasady zaufania obywateli do prawa, co w konsekwencji spowodowało, że wskazane orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego nie mogło stanowić podstawy do zmiany zaskarżonej decyzji.

Wyrok sądu pierwszej instancji, który pomijał powyższe fakty nie mógł się ostać i z tego względu podlegał zmianie na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. Sąd Apelacyjny oddalił tym samym odwołanie T. H. od decyzji organu rentowego z dnia 21 marca 2013 r. (pkt 1 wyroku).

Ponadto na podstawie art. 102 k.p.c. Sąd Apelacyjny odstąpił od obciążania ubezpieczonej kosztami zastępstwa procesowego za drugą instancję. Uwzględnił przy tym niskie zarobki ubezpieczonej, jej osobiste działanie w sprawie, a także okoliczność, że zmiana wyroku nastąpiła z zupełnie innych przyczyn niż wskazywane w apelacji organu rentowego (pkt 2 wyroku).

SSA Romana Mrotek SSA Anna Polak SSO del. Tomasz Korzeń