Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 lipca 2014 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: SSO Beata Piwko

Sędziowie: SSO Teresa Kołbuc

SSO Rafał Adamczyk (spr.)

Protokolant: protokolant sądowy Agnieszka Baran

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 23 lipca 2014 r. w Kielcach

sprawy z powództwa G. P.

przeciwko H. D., E. D. i S. F.

o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i zaniechanie naruszeń prawa własności

na skutek apelacji pozwanych S. F. i E. D. od wyroku Sądu Rejonowego w Kielcach

z dnia 30 grudnia 2013 r., sygn. VIII C 386/10

uchyla zaskarżony wyrok w punktach I (pierwszym), III (trzecim) i IV (czwartym)
i w tym zakresie sprawę przekazuje do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu
w Kielcach, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

II Ca 679/14

UZASADNIENIE

Powód G. P.domagał się nakazania pozwanym H.i E.małżonkom D., aby usunęli z jego nieruchomości położonej w miejscowości B.przy ul. (...)a, oznaczonej numerem ewidencyjnym (...)wszystkie składniki budowlane, w tym użytkowany przez pozwanych drewniany budynek gospodarczy oraz nakazania zaniechania rozpoczętej na tej nieruchomości budowy betonowego ogrodzenia i usunięcia z nieruchomości powoda dotychczas wykonanych elementów tego ogrodzenia, jak również nakazania pozwanym zaprzestania przekraczania granic tej nieruchomości, a także domagał się nakazania pozwanemu S. F.usunięcia znajdującej się w granicach nieruchomości powoda części murowanego budynku gospodarczego pozwanego, nakazania pozwanemu usunięcia z tej nieruchomości drewnianej szopy oraz nakazania pozwanemu zaprzestania przekraczania granic nieruchomości powoda. Na rozprawie w dniu 12 stycznia 2011 r. G. P.wniósł dodatkowo o usunięcie posadowionego na jego nieruchomości od strony południowej przez pozwanych H.i E.małżonków D.zadaszenia z blachy, wspartego częściowo na betonowym ogrodzeniu oraz o usunięcie przez pozwanego S. F.znajdującego się na nieruchomości powoda budynku gospodarczego drewnianego i fragmentu stodoły. Na rozprawie w dniu 16 grudnia 2013 r. G. P.oświadczył, iż podtrzymuje dotychczasowe żądania i wnosi o usunięcie pozwanych S. F.oraz małżonków H.i E. D.z pasa gruntu wyznaczonego punktami (...) na szkicu granicznym sporządzonym przez biegłego A. N.w dniu 10 maja 2012 r. oraz wniósł o zasądzenie kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

Pozwani domagali się oddalenia powództwa.

Wyrokiem z dnia 30 grudnia 2013 r. Sąd Rejonowy w Kielcach nakazał pozwanym S. F.oraz małżonkom H. D.i E. D., aby wydali powodowi G. P.część nieruchomości położonej w miejscowości B., gmina B., powiat k.stanowiącej działkę o numerze ewidencyjnym (...)o łącznej powierzchni 1600 m ², dla której w Sądzie Rejonowym w Kielcach jest prowadzona księga wieczysta (...)oznaczoną punktami (...), przedstawioną na szkicu granicznym sporządzonym przez biegłego z zakresu geodezji A. N., znajdującym się na karcie 140 akt sygnatura VIII C 386/10 Sądu Rejonowego w Kielcach i stanowiącym integralną część wyroku, ustalając iż odległość pomiędzy punktami(...)wynosi 5 metrów oraz nakazał pozwanym usunięcie z tak opisanej części nieruchomości wszystkich składników i obiektów budowlanych, w tym murowanego budynku gospodarczego i drewnianej szopy oraz nakazał pozwanym S. F.i małżonkom H. D.i E. D.zaprzestania przekraczania tak opisanej granicy nieruchomości stanowiącej działkę ewidencyjną nr (...)położonej w miejscowości B.(punkt I); oddalił powództwo w pozostałej części (punkt II); zasądził od pozwanych S. F.oraz H. D.i E. D.solidarnie na rzecz powoda G. P.kwotę 1.668,50 zł tytułem częściowego zwrotu kosztów procesu, wzajemne znosząc pozostałe koszty procesu pomiędzy stronami (punkt III); zasądził od pozwanych S. F.oraz H. D.i E. D.solidarnie na rzecz Skarbu Państwa (Sąd Rejonowy w Kielcach) kwotę 1.824,09 zł tytułem nieuiszczonych wydatków sądowych (punkt IV).

Sąd pierwszej instancji ustalił, że H.i C.małżonkowie F.byli właścicielami nieruchomości rolnej położonej w B., wymienionej pod poz. Rej. (...)gm. B., o powierzchni 3,47 ha, składającej się z działek ewidencyjnych o nr (...), dla której to nieruchomości była prowadzona księga wieczysta nr (...)Działka ewidencyjna nr(...)miała powierzchnię 15 arów. Przedmiotowe gospodarstwo rolne H. i. C. F.nabyli w drodze postępowania uwłaszczeniowego, na podstawie aktu własności ziemi z dnia 23 marca 1976 r. nr (...)wydanego przez Naczelnika Gminy w B.. Działka ewidencyjna nr(...)od północy dochodziła do drogi publicznej relacji K.- O., w północnej części graniczyła od wschodu z działką ewidencyjną nr (...)a dalej patrząc na południe, za działką nr (...), granicę wschodnią stanowiła działka ewidencyjna nr (...)(będąca wówczas własnością Z. P.). Umową z dnia 1 września 1977 r., zawartą w formie aktu notarialnego przed notariuszem T. O.w K., rep. (...) J. D.dokonał na rzecz córki Z. P.darowizny nieruchomości stanowiącej działki ewidencyjne nr (...)o łącznej powierzchni 86 arów, położonej w B., gmina B., dla której to nieruchomości została następnie założona księga wieczysta o nr(...). W wyniku działu spadku po S.i M.małżonkach M., postanowieniem Sądu Rejonowego w Kielcach, sygn. Ns 2039/80 z dnia 19 maja 1981 r., nieruchomość położona w B., gmina B.o powierzchni 200 m ², oznaczona jako działka nr (...)dla której Sąd Rejonowy w Kielcach prowadził księgę wieczystą o nr (...)przeszła na własność M. D.. W 1982 r. C. F.rozpoczął budowę stodoły na działce nr (...)i wówczas zaproponował Z. P., aby ta cofnęła się o 5 metrów w kierunku wschodnim z granicą w działce nr(...)- na odcinku od granicy z działką nr (...)w kierunku południowym. W ten sposób zachodnia granica działki nr (...)miała przebiegać wzdłuż działki nr (...), a dalej w linii prostej aż do rzeki. W zamian za odstąpienie zachodniego pasa działki nr (...) C. F.zaproponował odstąpienie stanowiącej jego własność działki położonej za rzeką. Z. P.zgodziła się na zamianę. C. F.zajął zachodnią część działki nr (...)na szerokości 5 metrów - jak umówił się z Z. P.- i na działce tej zbudował częściowo stodołę murowaną, a w pozostałej części stodołę postawił na działce nr (...)Zgodnie z ustaleniami, wschodnia ściana stodoły miała wyznaczać przebieg granicy. Niedługo później C. F.na działce nr(...)oraz w części zajętego zachodniego pasa działki nr (...)zbudował szopę z desek. Formalnie nigdy nie doszło do wydzielenia części działki nr(...)na szerokości 5 metrów, którą zajął C. F.i przeniesienia własności na rzecz C. F.. Decyzją z dnia 23 sierpnia 1983 r. Naczelnik Gminy B.wszczął na wniosek Z. P.postępowanie rozgraniczeniowe pomiędzy należącą do niej nieruchomością położoną wB., stanowiącą działkę o numerze ewidencyjnym (...)a nieruchomościami stanowiącymi działkę o numerze ewidencyjnym (...)należącą do M. M. (3)i działkę o numerze ewidencyjnym (...)należącą do H.i C.małżonków F.. W toku postępowania rozgraniczeniowego H.i C.małżonkowie F.wskazywali, że granica pomiędzy działkami biegła od punktu (...)(obecny słupek przy drodze - punkt 1) poprzez punkt (...)' do(...)(słupek ogrodzenia), a następnie przez punkty (...)do słupka przy rzece (...)(punkt tożsamy z punktem(...)) według oznaczeń przedstawionych na szkicu granicznym sporządzonym przez biegłego z zakresu geodezji A. N.(k. 140). Z. P.wnosiła, aby granica przebiegała od punktu (...)linią prostą poprzez punkt (...)do słupka (...), następnie linią prostą do rogu budynku gospodarczego (...)dalej wzdłuż ściany wschodniej tego budynku i poprzez bezsporny punkt (...)do bezspornego punktu(...)- według oznaczeń przedstawionych na szkicu granicznym sporządzonym przez biegłego z zakresu geodezji A. N.(k. 140). Wobec braku możliwości zawarcia ugody, wniosek o rozgraniczenie został przekazany do Sądu Rejonowego w Kielcach i na skutek nieusunięcia braków formalnych zwrócony zarządzeniem z dnia 30 kwietnia 1984 r. Działka ewidencyjna nr (...)została - zgodnie z mapą przyjętą do ewidencji gruntów i budynków w dniu 28 lutego 1989 r. za nr (...)- podzielona na działki o nr(...)o powierzchni 50 m ² i działkę o (...)powierzchni 1450 m ². Umową z dnia 15 marca 1989 r. zawartą w formie aktu notarialnego sporządzonego przed notariuszem J. F.w K., rep. (...) M. D.sprzedała małżonkom E. D.i H. D.nieruchomość położoną w B.Kapitulnych, gmina B.o powierzchni 200 m ², oznaczoną jako działka ewidencyjna nr (...)dla której Sąd Rejonowy w Kielcach prowadził księgę wieczystą o nr (...). Tą samą umową notarialną z dnia 15 marca 1989 r., (...), małżonkowie H. F.i C. F.darowali córce E. D.i jej mężowi H. D.nieruchomość położoną wB., gmina B.o powierzchni 50 m ², oznaczoną jako działka nr(...)która została wydzielona na powiększenie dojazdu do działki budowlanej nr(...). Granicę pomiędzy działką nr(...)a nieruchomością oznaczoną jako działka nr (...)(stanowiącą własność Z. P.) - na odcinku od drogi publicznej do zabudowań mieszkalnych - wyznaczało drewniane ogrodzenie postawione tam jeszcze wtedy, gdy właścicielem działki nr (...)była M. M. (3). W 2003 r. małżonkowie E.i H. D.na działce nr (...)wybudowali dom w miejscu, gdzie wcześniej stał drewniany dom S.i M. M. (3). Aktualnie dla nieruchomości położonej w B., gmina B., o powierzchni 0,0250 ha, składającej się z działek oznaczonych numerami ewidencyjnymi (...)Sąd Rejonowy w Kielcach prowadzi księgę wieczystą o nr(...)W dziale II tej księgi wieczystej jako współwłaściciele, na zasadzie wspólności ustawowej majątkowej małżeńskiej, są ujawnieni E. D.i H. D.. Umową z dnia 1 marca 2000 r., zawartą w formie aktu notarialnego przed notariuszem A. B.w Kancelarii Notarialnej w K., rep.(...) Z. P.darowała na rzecz swojego syna G. P.niezabudowaną nieruchomość położoną w B., gmina B., stanowiącą działkę oznaczoną nr(...)o powierzchni 1.600 m ², dla której to nieruchomości Sąd Rejonowy w Kielcach aktualnie prowadzi księgę wieczystą nr (...). Zgodnie z aktualnym wyrysem z mapy ewidencyjnej Starostwa Powiatowego w K.- działka nr(...)położona w B.graniczy od północy z drogą publiczną, a od zachodu - patrząc w kierunku południowym - graniczy kolejno z działką nr (...)o powierzchni 200 m ², następnie granica załamuje się w kierunku wschodnim, tj. wzdłuż południowej granicy działki nr(...), następnie znów załamuje się w kierunku południowym, gdzie na dalszym odcinku działka nr (...)graniczy z działką nr(...)o powierzchni 1450 m ², będącą własnością S. F.. Działka nr(...)nie graniczy z działką nr(...)natomiast działka nr(...)na całej długości od wschodu graniczy z działką nr (...)a od zachodu z działką nr(...)Obecnie na gruncie pomiędzy działkami nr (...)i(...)- na odcinku od drogi publicznej do budynku mieszkalnego G. P.znajduje się ogrodzenie z siatki rozciągnięte na czterech metalowych słupkach. Ogrodzenie rozciąga się od słupka na rogu ogrodzenia (punkt 1) w linii prostej po słupkach metalowych (minimalnym łukiem) do punktu(...)oddalonego o 20 cm od rogu budynku (...)(budynek na działce nr (...)Budynki mieszkalne na działkach nr(...)(ściana zachodnia) i nr (...)(ściana wschodnia) stykają się ze sobą ścianami - na odcinku pomiędzy punktami(...)według oznaczeń przedstawionych na szkicu granicznym sporządzonym przez biegłego z zakresu geodezji A. N.(k. 140). Dalej na południe za tymi budynkami mieszkalnymi znajduje się na długości kilku metrów nowe, wzniesione przez E.i H. D.ogrodzenie betonowe, które stanowi przedłużenie ściany budynku mieszkalnego znajdującego się na działce nr(...)Od strony wschodniej przy ogrodzeniu betonowym zostały zachowane cztery słupki metalowe starego ogrodzenia. Nieruchomość na wysokości betonowego ogrodzenia - po jego zachodniej stronie - jest użytkowana przez pozwanych E.i H. D.. Dalej za betonowym ogrodzeniem - patrząc w kierunku południowym - ciągnie się ogrodzenie z desek, które dochodzi do północno - wschodniego narożnika szopy z desek. Wschodnia ściana szopy jest przedłużeniem ogrodzenia, przy czym jest mocno przechylona w kierunku wschodnim. Za budynkiem szopy - patrząc w kierunku południowym - znajdują się pozostałości starego ogrodzenia z desek, za którym jest usytuowany murowany budynek gospodarczy (stodoła). Wschodnia ściana budynku gospodarczego stanowi przedłużenie ogrodzenia, a od jej południowo - wschodniego narożnika ciągną się - dalej w kierunku południowym - pozostałości starego drewnianego ogrodzenia oraz kolejno posadowione dwa słupki metalowe. Od południa działki nr (...)graniczą z rzeką. Nieruchomość w części zabudowanej murowaną stodołą i drewnianą szopą jest użytkowana przez pozwanego S. F.. W 1967 r. na potrzeby założenia ewidencji gruntów miejscowości B.wykonano pomiar użytkowanych granic działek ewidencyjnych. W trakcie tych prac powstał szkic podstawowy nr (...)zawierający pomiary umożliwiające skartowanie granicy pomiędzy działką nr (...)i (...)- tak jak to zostało zamierzone w 1967 r. W opracowanym na podstawie tego szkicu przez biegłego A. N.szkicu granicznym spornych nieruchomości, granica ewidencyjna obliczona ściśle po współrzędnych biegnie od punktu(...)do punktu(...)następnie załamuje się do punktu (...)(określonego z mapy, ponieważ brak było domiaru do obliczenia współrzędnych), a dalej biegnie przez punkt (...)do (...)Punkt(...)jest tożsamy ze słupkiem ogrodzeniowym (punktem 1 - k. 140). Granica ewidencyjna od punktu (...)do punktu (...)biegnie pomiędzy budynkami posadowionymi na działce nr (...)(budynek oznaczony jako nr(...)na szkicu) i działce nr(...)(budynek oznaczony jako nr(...)), brak jest podstaw do stwierdzenia, że granica ewidencyjna przecina budynek nr(...)Użytkowana przez pozwanych E.i H.małżonków D.granica między działkami nr (...)punktu(...)(słupek) przez punkt(...)pomiędzy ścianami budynku do punktu(...)jest zgodna z ewidencją gruntów według oznaczeń przedstawionych na szkicu granicznym (k. 140). Natomiast użytkowana przez pozwanych granica między działką nr (...)a działką nr (...)odbiega od granicy ujawnionej w ewidencji gruntów. Granica ewidencyjna w tej części biegnie od punktu (...)w kierunku zachodnim na długości 5 metrów aż do punktu(...), a dalej w kierunku południowym przez punkt (...)aż do punktu(...)

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, że powództwo zasługuje na częściowe uwzględnienie na podstawie art. 222 § 1 k.c. i art. 140 k.c. Opierając się na opinii biegłego geodety A. N., Sąd pierwszej instancji przyjął, iż granica pomiędzy działkami nr(...)od punktu (...)(słupek) przez punkt (...)pomiędzy ścianami budynku do punktu (...)jest zgodna z ewidencją gruntów, a tym samym brak jest podstaw do uwzględnienia żądania powoda o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i zaniechanie naruszeń na odcinku wyznaczonym pomiędzy punktami od (...)do(...)na szkicu granicznym sporządzonym przez biegłego (k. 140). Wykonany w 1967 r. na potrzeby założenia ewidencji gruntów pomiar granic spornych nieruchomości pozwolił Sądowi na ustalenie, że granica ewidencyjna w dalszej części działki nr(...)biegnie od pkt (...)w kierunku zachodnim na długości 5 metrów do punktu (...)następnie załamuje się ponownie w kierunku południowym i biegnie dalej w linii prostej przez punkt(...)do punktu (...). Sąd Rejonowy zwrócił uwagę, iż analiza akt postępowania rozgraniczeniowego prowadzonego w 1984 r. przez Naczelnika Gminy B.jednoznacznie wskazuje, że w 1983 r. i 1984 r. stan użytkowania granicy w tej części działki nr(...)różnił się od treści dokumentów ewidencyjnych z 1967 r. i dlatego biegły A. N.wyraził opinię o błędnym określeniu przebiegu granicy ewidencyjnej pomiędzy działkami nr (...)i(...)oraz powieleniu tego błędu we wtórnych opracowaniach – mapie do celów projektowych i mapie z inwentaryzacją, jednak skoro postępowanie rozgraniczeniowe nie zakończyło się wydaniem merytorycznego orzeczenia, to – zdaniem Sądu pierwszej instancji - nie można mówić, iż doszło do prawnego uregulowania przebiegu granicy w inny sposób niż wynika to z dokumentów, w tym przyjętych do zasobu ewidencji gruntów Starostwa Powiatowego w K.wyrysów z map ewidencyjnych. Sąd Rejonowy zaznaczył, że w aktach ksiąg wieczystych (...), (...) (...) (...)Sądu Rejonowego w Kielcach znajdują się wyrysy z mapy ewidencyjnej dla nieruchomości stanowiących działki ewidencyjne nr (...) (...), (...)i (...), w których przebieg granicy działki nr (...)jest oznaczony w ten sposób, iż - patrząc w kierunku południowym - działka ta od zachodu graniczy z całą długością działki nr (...)(granica przebiega w linii prostej), następnie przy końcu działki nr (...)załamuje się w kierunku zachodnim i biegnie wzdłuż granicy południowej działki nr(...), po czym znów załamuje się (przed końcem działki nr(...)) i biegnie w kierunku południowym w linii prostej aż do rzeki, a działka nr (...)nie graniczy z działką nr(...)Przedmiotowe wyrysy z mapy ewidencyjnej były podstawą założenia ksiąg wieczystych. Ponadto, wyrys mapy ewidencyjnej sporządzony na dzień 12 kwietnia 2011 r., wydany przez Starostwo Powiatowe w K.dla działek nr (...) (...) (...)i (...)(k. 59-64) przedstawia nadal przebieg granic według powyższego opisu. W świetle tych dokumentów, opinii biegłego geodety A. N.i zeznań świadków Z. P.i E. P.co do przyczyn użytkowania przez C. F.od 1982 r. zachodniej części działki nr(...)na szerokości 5 m za działką nr (...)Sąd pierwszej instancji uznał, iż pozwani władają bez podstawy prawnej częścią nieruchomości powoda oznaczoną jako pas gruntu punktami(...)przedstawioną na szkicu granicznym sporządzonym przez biegłego z zakresu geodezji A. N., znajdującym się na karcie 140 akt i dlatego zostały spełnione przesłanki sądowej ochrony własności tej części nieruchomości powoda, natomiast w pozostałym zakresie powództwo podlegało oddaleniu jako bezzasadne.

Sąd Rejonowy na podstawie art. 100 k.p.c. stosunkowo rozdzielił koszty procesu między stronami, a zgodnie z art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jednolity Dz. U. z 2010 r., nr 90, poz. 594 ze zmianami) obciążył pozwanych poniesionymi tymczasowo przez Skarb Państwa wydatkami w zakresie odpowiadającym wynikowi sprawy.

Pozwani S. F. i E. D. wnieśli apelację od powyższego wyroku, zaskarżając w całości rozstrzygnięcia zawarte w punktach I, III i IV orzeczenia Sądu Rejonowego i zarzucając:

- naruszenie przepisów prawa procesowego – art. 233 § 1 k.p.c., polegające na przeprowadzeniu dowolnej oceny dowodów w postaci: opinii sporządzonej przez biegłego geodetę A. N.- w zakresie dotyczącym wniosku biegłego, że doszło do błędnego określenia przebiegu granicy ewidencyjnej pomiędzy działkami nr (...)i (...)a działką (...)który to błąd został powielony we wtórnych opracowaniach stanowiących podstawę powództwa, takich jak mapa do celów projektowych czy mapa z inwentaryzacją – niewskazaniu przyczyn, dla których Sąd uznał powyższy wniosek biegłego za nieuprawniony, a także zeznań świadków Z. P.oraz E. P.co do przyczyn rozpoczęcia użytkowania zachodniej części działki nr (...) przez C. F.oraz momentu wejścia w posiadanie części nieruchomości,

- błąd w ustaleniach faktycznych polegający na uznaniu, że w 1982 r. C. F.rozpoczął budowę stodoły na działce nr (...)i wówczas zaproponował Z. P., aby cofnęła się w działce nr (...)w kierunku wschodnim – na odcinku od granicy z działką nr (...)w kierunku południowym, w sytuacji gdy z akt postępowania rozgraniczeniowego nr (...)znajdujących się w aktach Sądu Rejonowego w Kielcach sygn. Ns 221/84, zeznań pozwanego S. F.oraz decyzji Naczelnika Gminy B.z dnia 22 sierpnia 1973 r. o pozwoleniu na budowę wraz z załączonym szkicem sytuacyjnym wynika, że budynki gospodarcze na działce nr(...)zostały postawione już w latach 70-tych ubiegłego wieku,

- błąd w ustaleniach faktycznych polegający na uznaniu, że granica oznaczona punktami(...)przedstawiona na szkicu granicznym sporządzonym przez biegłego z zakresu geodezji A. N.stanowi zachodnią granicę działki nr (...)- w sytuacji, gdy z analizy zebranego w sprawie materiału dowodowego, a zwłaszcza opinii biegłego geodety wynika, że doszło najprawdopodobniej do błędnego określania granicy pomiędzy działką nr (...)w trakcie pomiarów geodezyjnych wykonanych w 1967 r., natomiast granica ostatniego spokojnego stanu posiadania z 1984 r. biegła od punktu R4 do słupka przy rzece (punkt 7),

- naruszenie art. 5 k.c. poprzez pominięcie okoliczności, które wskazują, iż wytaczając powództwo windykacyjne G. P. nadużywa prawa podmiotowego.

Z ostrożności procesowej, w przypadku nieuwzględnienia przez Sąd powyższych zarzutów, skarżący zgłosili zarzut zasiedzenia przez pozwanych z dniem 22 sierpnia 2003 r. części nieruchomości powoda stanowiącej działkę nr (...) oznaczonej jako pas gruntu punktami (...)przedstawionej na szkicu granicznym sporządzonym przez biegłego z zakresu geodezji A. N., znajdującym się na karcie 140 akt sprawy.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja zasługuje na uwzględnienie.

W pierwszej kolejności należy wskazać, iż na podstawie art. 378 § 2 k.p.c. Sąd Okręgowy rozpoznał sprawę na także na rzecz pozwanego H. D., który nie wniósł apelacji, bowiem nałożony na tego pozwanego obowiązek wydania części nieruchomości, usunięcia z niej obiektów budowlanych oraz zakaz przekraczania granicy nieruchomości był wspólny z obowiązkami pozwanych E. D. i S. F..

Zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu z uwagi na nierozpoznanie istoty sprawy przez Sąd Rejonowy.

W uzasadnieniu postanowienia z dnia 25 października 2011 r., uchylającego postanowienie Sądu Rejonowego w Kielcach o podjęciu postępowania w niniejszej sprawie w trybie nieprocesowym, Sąd Okręgowy wyjaśnił, że skoro w sprawie jest sporny przebieg granicy pomiędzy działkami nr(...) (...)i (...), a nie doszło do rozgraniczenia tych nieruchomości, to sąd rozpoznający sprawę o własność lub o wydanie nieruchomości lub jej części jest właściwy również do przeprowadzenia rozgraniczenia i ma obowiązek zamieścić w orzeczeniu rozstrzygnięcie o rozgraniczeniu nieruchomości (k. 109 – 110) – art. 36 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (tekst jednolity Dz. U. z 2010 r., nr 193, poz. 1287 ze zmianami). Rozstrzygniecie o rozgraniczeniu jest samodzielną częścią wyroku, chociaż integralnie powiązaną z pozostałą jego częścią; nie stanowi ono tylko przesłanki orzeczenia, lecz ma charakter prejudycjalny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1997 r., III CKN 43/97, LEX nr 465050). Określenie przebiegu granicy – przede wszystkim pomiędzy działkami nr(...)a (...)i (...)było więc w niniejszej sprawie konieczne dla stwierdzenia zasadności zgłoszonego przez powoda roszczenia windykacyjnego i negatoryjnego.

Rozgraniczenie nieruchomości polega na ustaleniu w terenie linii, do której rozciąga się prawo własności sąsiadujących ze sobą gruntów - przy założeniu, że linia ta istnieje, a jedynie stała się sporna. Przepis art. 153 k.c. nie tylko wyznacza trzy kryteria rozgraniczenia, ale jednocześnie reguluje kolejność ich zastosowania i określa, że każde z nich ma pierwszeństwo przed następnym. Podstawowym kryterium rozgraniczenia jest stan prawny nieruchomości, który kształtują wszystkie zdarzenia prawne, w tym czynności prawne, decyzje administracyjne, orzeczenia sądowe mające według przepisów prawa materialnego wpływ na zakres - co do powierzchni – prawa własności sąsiadujących ze sobą nieruchomości; może tu także wchodzić w grę zasiedzenie przygranicznych pasów gruntu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 1967 r., III CR 424/66, OSNC 1967, nr 11, poz. 206; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2003 r., IV CK 255/02, LEX nr 602078). Przepis art. 153 k.c. wymaga należytego wyjaśnienia tytułów własności rozgraniczanych nieruchomości. Sąd Rejonowy pominął fakt, iż pierwotnym tytułem własności działki nr (...)było postanowienie Sądu Rejonowego w Kielcach z dnia 4 lipca 1977 r., sygn. akt I Ns 2256/77 o stwierdzeniu nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie przez S. M.i jego żonę M. M. (3)z dniem 31 grudnia 1959 r. (k. 481). Nieruchomość ta, nabyta w granicach wynikających z prawomocnego orzeczenia sądowego, na skutek działu spadku i zniesienia współwłasności dokonanego prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego w Kielcach z dnia 19 maja 1981 r., sygn. akt Ns 2039/80 została przyznana na własność M. D.(k. 56 akt Ns 2039/80), która w dniu 15 marca 1989 r. sprzedała tę nieruchomość pozwanym E. D.i H. D.(k. 32 - 33). Sąd pierwszej instancji nie ustalił granic, w jakich poprzednicy prawni tych pozwanych nabyli własność działki nr(...), a z uwagi na zakres zaskarżenia wyroku, znaczenie mogłoby mieć określenie przebiegu zachodniej granicy tej nieruchomości. Dokumenty znajdujące się w aktach sprawy I Ns 2256/77 również mogą być istotne dla ustaleń faktycznych w niniejszym postępowaniu. Sąd Rejonowy prowadził postępowanie dowodowe pod kątem ustalenia granicy ewidencyjnej pomiędzy działkami nr (...)oraz pomiędzy działkami nr (...)jednak nie wyjaśnił, dlaczego granica ewidencyjna według pomiaru dokonanego w 1967 r. miałaby w tym wypadku stanowić granicę prawną nieruchomości. Wątpliwości w tym zakresie nie usuwa ogólne odwołanie się przez Sąd pierwszej instancji do tytułu własności działki nr (...)– umowy darowizny z dnia 1 września 1977 r. zawartej pomiędzy J. D.a Z. P.(k. 471 – 473) i umowy darowizny z dnia 1 marca 2000 r., zawartej pomiędzy Z. P.i G. P.(k. 475 – 477), bowiem nie zostało wyjaśnione, jakim tytułem prawnym do nieruchomości legitymowali się poprzednicy prawni J. D.– czy nabyli ją w sposób pierwotny, czy pochodny i dokąd sięgała własność J. D., a tym samym granica prawna według jego tytułu własności. Pierwotnym tytułem własności działki nr (...)był natomiast akt własności ziemi (...)wydany przez Naczelnika Gminy w B.w dniu 23 marca 1976 r. na rzecz H. F.(k. 491). Nabycie własności na podstawie art. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. nr 27, poz. 250 ze zmianami) przez poprzednika prawnego pozwanych – H. F., nastąpiło z mocy prawa i rozciągało się na nieruchomości określone w tym przepisie, znajdujące się w dniu wejścia w życie ustawy, tj. w dniu 4 listopada 1971 r. w samoistnym posiadaniu rolnika, ale - co wymaga podkreślenia – jedynie w granicach tego posiadania. Akt własności ziemi, stanowiący decyzję administracyjną, stwierdzał więc tylko, że nastąpiło nabycie własności z mocy prawa. Decyzja ta ma zatem charakter jedynie deklaratoryjny, nie przenosi natomiast działki ziemi, której rolnik z mocy prawa nie nabył, skoro nie miał jej w posiadaniu (samoistnym) w całości lub w części. Określenie w decyzji (akcie własności ziemi) powierzchni i granic nieruchomości według danych zawartych w ewidencji gruntów (art. 12 ust. 7 powołanej ustawy), lecz bez uwzględnienia zmian w stanie samoistnego posiadania, które nastąpiło przed dniem wejścia w życie tej ustawy, nie oznacza, iż nabycie nastąpiło w takich właśnie granicach. Decydujący jest bowiem stan posiadania (samoistnego) w dniu wejścia w życie ustawy. Prowadzi to do wniosku, że gdy rozgraniczenie ma nastąpić według stanu prawnego, to w takiej sytuacji sąd nie może kierować się jedynie danymi wynikającymi z ewidencji gruntów, ponieważ stan wynikający z ewidencji gruntów nie zawsze pokrywa się ze stanem prawnym w rozumieniu art. 153 k.c. Stwierdzając więc „stan prawny” sąd nie jest związany w tym zakresie deklaratywną treścią aktu własności ziemi i może samodzielnie ustalić „granice posiadania” – dokąd sięgał zakres samoistnego posiadania nieruchomości w dniu 4 listopada 1971 r. i zgodnie z tym stwierdzeniem wytyczyć granice działki. Możliwa jest tym samym w rezultacie postępowania rozgraniczeniowego korekta obszaru gruntu nadanego aktem własności (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 1975 r., III CZP 92/74, OSNC 1976, nr 3, poz. 34; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 1995 r., III CZP 45/95, OSNC 1995, nr 10, poz. 137; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 1978 r., IV CR 268/78, OSNC 1979, nr 3, poz. 55; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 1981 r., III CRN 315/80, OSNC 1981, nr 10, poz. 196; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1997 r., II CKN 309/97, OSNC 1998, nr 2, poz. 30; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 1998 r., III CKN 475/97, LEX nr 465042; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2000 r., I CRN 126/94, LEX nr 465019). Należy też przypomnieć, że wpisy w księdze wieczystej danych geodezyjnych ustalających stan prawny nieruchomości mają znaczenie deklaratoryjne i same nie tworzą prawa, ani nie sanują jego braku (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 1958 r., III CR 258/57, RPE 1/59 s. 334 i z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 51/09, LEX nr 520036). Wynikające z art. 3 ustawy o księgach wieczystych i hipotece domniemanie nie dotyczy danych faktycznych stanowiących przedmiot wpisów zawartych w dziale I – O księgi wieczystej.

Sąd pierwszej instancji nie zbadał, jaki był stan posiadania przygranicznego pasa gruntu w dniu 4 listopada 1971 r. – w szczególności co do istnienia i usytuowania poszczególnych przygranicznych obiektów - budynków, budowli, płotów, posadzonych drzew. Zakres posiadania w tej dacie jest decydujący, o ile granicy nie da się ustalić na podstawie analizy tytułu własności poprzedników prawnych powoda bądź o ile po dniu 4 listopada 1971 r. nie zaistniały zdarzenia, które zmieniły stan prawny. Sąd Rejonowy pominął w swoich rozważaniach wskazywane przez biegłego geodetę A. N.wadliwości pomiarów osnów z 1967 r., określanie powierzchni nieruchomości według tych pomiarów z dokładnością do jednego ara, fakt, iż sama grubość kreski na mapie z 1967 r. to w terenie około 1,5 metra, błędy w określeniu współrzędnych punktów(...)– 1 metr,(...)– 0,5 metra, przecinanie budynku stodoły przez tak wyznaczoną granicę ewidencyjną (k. 135 – 136, 448, 448v), a przede wszystkim konstatację biegłego, że w trakcie pomiarów dokonywanych na potrzeby założenia ewidencji gruntów w 1967 r., doszło do błędnego określenia przebiegu granicy ewidencyjnej pomiędzy działkami(...), który to błąd został powielony we wtórnych opracowaniach, takich jak mapa do celów projektowych czy mapa z inwentaryzacją (k. 136). Pogląd, iż stan na gruncie różni się od treści dokumentów ewidencyjnych wyraził również geodeta H. S.w toku postępowania rozgraniczeniowego prowadzonego w latach 1983 – 1984 przez Naczelnika Gminy w B.w sprawie nr (...)Tego rodzaju wnioski rodziły uzasadnioną wątpliwość, czy sporządzona w 1967 r. ewidencja gruntów i zawarte w niej dane pozwalają na odtworzenie granic nieruchomości. Nieodniesienie się przez Sąd pierwszej instancji do ustaleń czynionych w wymienionym postępowaniu rozgraniczeniowym, a także nieprzeprowadzenie dowodu z dokumentów znajdujących się w aktach postępowania zakończonego wydaniem przez Naczelnika Gminy w B.w dniu 23 marca 1976 r. na rzecz H. F.aktu własności ziemi (...)uniemożliwiło weryfikację odmiennych stanowisk powoda i pozwanych co do rzeczywistego przebiegu granicy. Sąd Rejonowy nie dokonał też precyzyjnych ustaleń co do czasu i zakresu posiadania przez pozwanych części nieruchomości położonej w miejscowości B.Kapitulne, oznaczonej punktami(...)przedstawionej na szkicu granicznym sporządzonym przez biegłego z zakresu geodezji A. N.(k. 140), co pozwoliłoby na ocenę zgłoszonego w apelacji zarzutu zasiedzenia przygranicznego pasa gruntu.

Zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (tekst jednolity Dz. U. z 2010 r., nr 193, poz. 1287 ze zmianami), przy ustaleniu przebiegu granic bierze się pod uwagę znaki i ślady graniczne, mapy i inne dokumenty oraz punkty osnowy geodezyjnej. Przepis ten nie wyczerpuje jednak wszystkich dowodów. W postępowaniu sadowym można bowiem posłużyć się także innymi środkami dowodowymi, przewidzianymi przez k.p.c., w tym np. zeznaniami świadków, opinią biegłego, przesłuchaniem stron. Dowody te podlegają ocenie Sądu w ramach art. 233 § 1 k.p.c. (por. postanowienie Sadu Najwyższego z 21 maja 1998 r., III CKN 475/97, LEX nr 465042).

Zdaniem Sądu Okręgowego, dotychczas przeprowadzone w sprawie dowody nie uprawniały do stwierdzenia, że granica ewidencyjna z 1967 r. stanowi granicę prawną spornych nieruchomości oraz że „nie ma dokumentów, które wskazywałyby na inny przebieg granicy działki nr (...) (k. 506). Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy, nie czyniąc żadnych ustaleń na okoliczność, dokąd sięgała granica prawna według tytułu własności poprzedników prawnych G. P., a także co do stanu prawnego powstałego na skutek postanowienia Sądu Rejonowego w Kielcach z dnia 4 lipca 1977 r., sygn. akt I Ns 2256/77 o stwierdzeniu nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie przez S. M.i jego żonę M. M. (3)oraz co do posiadania przygranicznych pasów gruntu w dniu 4 listopada 1971 r. i w dalszym okresie, mogącym prowadzić do zasiedzenia. Dlatego też Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Kielcach, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego – w myśl art. 108 § 2 k.p.c.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy najpierw ustali dokładną treść żądania kierowanego aktualnie przez powoda wobec każdego z pozwanych (uwzględniając, że wyrok uprawomocnił się co do rozstrzygnięcia z punktu II), bacząc, by przy kolejnym orzekaniu nie doszło do błędu popełnionego w wyroku z dnia 30 grudnia 2013 r., gdzie określone w tym orzeczeniu obowiązki dotyczą jednolicie wszystkich pozwanych, podczas gdy działka nr(...)stanowi własność tylko pozwanego S. F.. Następnie Sąd przeprowadzi postępowanie dowodowe, wyjaśniając sposób nabycia działki nr(...)przez poprzedników prawnych powoda, a tym samym przebieg granicy prawnej według tego tytułu własności oraz stan posiadania przygranicznego pasa gruntu w dniu 4 listopada 1971 r. – w szczególności co do istnienia i usytuowania poszczególnych przygranicznych obiektów na działkach nr(...)- budynków, budowli, płotów, posadzonych drzew, a także – w zakresie koniecznym do rozstrzygnięcia - w jakich granicach poprzednicy prawni E. D.i H. D.nabyli przez zasiedzenie własność działki nr (...) Po ustaleniu tych okoliczności Sąd Rejonowy zbada, czy sporne granice w późniejszym okresie uległy zmianie, a jeżeli tak – jak długo trwał taki stan i czy nastąpiło nabycie własności przygranicznych pasów gruntu przez zasiedzenie i w jakim zakresie – odnosząc się do zarzutów pozwanych oraz dokumentów z akt wcześniej wskazanych postępowań administracyjnych. Należy również rozważyć ponowne przeprowadzenie dowodu z oględzin miejsca sporu i sporządzenie szkicu z tej czynności, dopuszczenie dowodów z zeznań świadków, opinii biegłego – na okoliczności szczegółowo wyżej omówione, a także innych dowodów zaoferowanych przez strony. Sąd Rejonowy w zależności od wyników powyższych ustaleń, wytyczy następnie granicę prawną spornych nieruchomości, z uwzględnieniem przesłanek z art. 153 k.c. i oceni zasadność powództwa windykacyjnego i negatoryjnego, w tym zgłoszony przez pozwanych zarzut nadużycia prawa podmiotowego.