Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 września 2000 r.
II UKN 692/99
Przesłankę nawiązania pracowniczego stosunku ubezpieczenia społecz-
nego nie stanowi samo zawarcie umowy o pracę, lecz zatrudnienie rozumiane
jako jej wykonywanie w ramach stosunku pracy.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Beata Gudowska (spra-
wozdawca), Stefania Szymańska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 6 września 2000 r. sprawy z wniosku
Anny M. i Józefy S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w P.
o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, na skutek kasacji wnioskodaw-
czyń od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 18 sierpnia 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Stosownie do zgłoszenia Józefy S., która wskazała datę rozpoczęcia działal-
ności gospodarczej w zakresie handlu i usług oraz biura rachunkowego na dzień 17
lipca 1996 r., Burmistrz Miasta C. dokonał jej wpisu do ewidencji działalności gospo-
darczej. Prowadzenie tej działalności Józefa S. zgłosiła również w Urzędzie Skarbo-
wym i w Oddziale Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz rozpoczęła opłacanie
składek na ubezpieczenie społeczne na podstawie ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r.
o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich
rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.). Od dnia 31 sierpnia
do dnia 4 października 1996 r., od dnia 14 października 1996 r. do dnia 5 czerwca
1997 r. oraz od dnia 14 sierpnia 1997 r. do dnia 23 lutego 1998 r. pobierała zasiłek
chorobowy. W dniu 1 grudnia 1997 r. zawarła ze swoją córką Anną M. umowę o
pracę na czas określony do dnia 31 grudnia 1997 r. (w połowie wymiaru czasu pracy)
za wynagrodzeniem miesięcznym w kwocie 225 zł, zastąpioną w dniu 1 sierpnia
1998 r. nową umową o pracę zawartą na tych samych warunkach pracy, lecz z płacą
2
300 zł miesięcznie. Anna M. pobrała za okres od dnia 19 stycznia 1998 r. do dnia 31
stycznia 1998 r. zasiłek z tytułu opieki nad chorym mężem.
W kwietniu 1998 r. Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w P. przepro-
wadził w siedzibie firmy ubezpieczonej kontrolę, której ustalenia stały się przesłanką
wydania w dniu 9 czerwca 1998 r. decyzji o wyłączeniu Józefy S. z ubezpieczenia
społecznego z datą wsteczną, od lipca 1996 r. do kwietnia 1998 r., oraz o nieprzysłu-
giwaniu jej prawa do zasiłku chorobowego. Decyzją z tej samej daty organ ubezpie-
czeń społecznych wyłączył z ubezpieczenia społecznego Annę M., a w dniu 26
czerwca 1998 r. odmówił jej przyznania zasiłku opiekuńczego, ponieważ stwierdził,
że zawarła umowę o pracę nie w celu zatrudnienia, lecz dla uzyskania prawa do
ubezpieczenia społecznego i wykorzystywania świadczeń pod pozorem prowadzenia
działalności gospodarczej. Przemawiały za tym przyznane przez obie ubezpieczone
fakty, z których wynikało, że do czasu kontroli zarejestrowana działalność nie została
podjęta. Czynności mające na celu jej przygotowanie sprowadziły się zaś tylko do
zgłoszenia do Zakładu Gospodarki Mieszkaniowej w C. w dniu 27 lutego 1998 r.
wniosku o wynajęcie lokalu użytkowego. Umowę najmu zawarła w dniu 5 maja 1998
r. W okresie objętym kontrolą prowadzona działalność nie dostarczyła, oczywiście,
żadnego przychodu.
W odwołaniu, domagając się zmiany decyzji o wyłączeniu z ubezpieczenia,
Józefa S. i Anna M. przytaczały liczne powody rodzinne, dla których rzeczywiste
podjęcie działalności gospodarczej okazało się niemożliwe.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem
z dnia 17 grudnia 1998 r. uwzględnił odwołanie przyjmując, że długi czas trwania
fazy rozwijania działalności gospodarczej, sfinalizowany wynajęciem lokalu wykorzy-
stywanego obecnie do sprzedaży używanej odzieży, nie uzasadnia stwierdzenia o
niepodleganiu ubezpieczeniu społecznemu w sytuacji, kiedy opóźnienie faktycznego
rozpoczęcia działalności było usprawiedliwione względami zdrowotnymi i rodzinnymi.
Wyrok Sądu pierwszej instancji, zaskarżony apelacją Oddziału Zakładu Ubez-
pieczeń Społecznych w P., zmienił Sąd Apelacyjny w Poznaniu wyrokiem z dnia 18
sierpnia 1999 r. Sąd drugiej instancji podzielił argumenty skarżącego o sprzecznym z
materiałem sprawy przyjęciu, że Józefa S. prowadziła działalność gospodarczą, gdy
ona sama przyznała fakt jej nieprowadzenia. Sąd Apelacyjny wyraził pogląd, że
przepisy art. 3 i 15 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym
osób prowadzących działalność gospodarczą uzależniają objęcie ubezpieczeniem
3
społecznym od rzeczywistego prowadzenia działalności gospodarczej, opisanej w
art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr
41, poz. 324 ze zm.), czyli wykonywania działalności wytwórczej, budowlanej, han-
dlowej i usługowej w celach zarobkowych i na własny rachunek podmiotu prowadzą-
cego taką działalność. Skoro - jak ustalił - takiej działalności Józefa S. nie podjęła i
nie prowadziła, to łączący ją z córką Anną M. umowny stosunek pracy, która nie mo-
gła być i nie była świadczona, jak też nie była wynagradzana, był fikcyjny.
W kasacji, wniesionej przez obydwie ubezpieczone, na uzasadnienie wniosku
o zmianę lub uchylenie wyroku Sądu drugiej instancji i przekazanie sprawy temu Są-
dowi do ponownego rozpoznania, przytoczona została podstawa naruszenia prawa
materialnego. Skarżące zarzuciły błędną wykładnię przepisów § 33 ust. 3 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia spo-
łecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (jedno-
lity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 68, poz. 330 ze zm.) oraz art. 3 ustawy z dnia 18 grudnia
1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą.
Argumentacja przytoczona na uzasadnienie tej podstawy sprowadzała się do stwier-
dzenia o pozostawaniu poza sporem faktu, że “ubezpieczona Józefa S. zasadniczo
podjęła prowadzenie działalności gospodarczej, gdyż posiadała lokal, towar i zatrud-
niła pracownice, a prowadzenie tej działalności zostało tylko zakłócone przez jej
ciężką chorobę powodującą przerwę, po której zmieniła branżę”. W takich okoliczno-
ściach - jak wywodziła Józefa S. - mogła w świetle art. 22 § 1 KP skutecznie zawrzeć
z córką umowę o pracę, albowiem córka wyrażała gotowość do pracy, a ona jako
pracodawca powierzała jej różne czynności organizacyjne i fizyczne oraz jej pracę
nadzorowała.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wbrew temu, co twierdzi się w kasacji, u podstawy rozstrzygnięcia leży przy-
znany przez Józefę S. fakt nieprowadzenia przez nią w okresie objętym decyzją Od-
działu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych działalności gospodarczej. Sąd drugiej
instancji trafnie zatem odmówił zastosowania przepisu art. 3 ustawy z dnia 18 grud-
nia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodar-
czą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.), który sta-
4
nowi, że obowiązek ubezpieczenia powstaje z dniem rozpoczęcia działalności rodzą-
cej obowiązek ubezpieczenia, a ustaje z dniem, w którym nastąpiło zaprzestanie tej
działalności. Przepis ten rozwija i uściśla dyspozycję art. 1 ust. 1 ustawy wskazują-
cego osoby fizyczne prowadzące działalności gospodarczą na podstawie wpisu do
ewidencji działalności gospodarczej jako krąg podmiotów podlegających z jej mocy
ubezpieczeniu społecznemu. Decyduje również o tym, że jeżeli, mimo uzyskania
wpisu, nie doszło do podjęcia działalności z powodu przeszkód prawnych lub fak-
tycznych, obowiązek ubezpieczenia nie powstaje. Wyraźne wskazanie na fakt i czas
prowadzenia działalności gospodarczej rozumiane jest w judykaturze w ten sposób,
że do powstania stosunku ubezpieczenia nie dochodzi bez rzeczywistego podjęcia
prowadzenia działalności określonej w tym wpisie (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 17 stycznia 1990 r., II URN 144/89, niepublikowany; z dnia 14 kwietnia 1999 r.,
II UKN 570/98, OSNAPiUS 2000 nr 13, poz. 518, z dnia 6 maja 1999 r., II UKN
610/98, OSNAPiUS 2000 nr 13, poz. 519, w wyroku z dnia 29 lipca 1999 r., II UKN
67/99, OSNAPiUS 2000 nr 22, poz. 834 oraz w wyroku z dnia 3 sierpnia 2000 r., II
UKN 659/99 nie publikowanym). Według art. 1 ustawy o działalności gospodarczej
działalność gospodarcza jest wolna i dozwolona każdemu na równych prawach, z
zachowaniem warunków określonych przepisami prawa, dlatego pewną niejasność
wprowadza użycie sformułowania “na podstawie wpisu”. Nie jest ono ścisłe, gdyż
wpis nie stwarza żadnej podstawy prawnej do prowadzenia działalności, a jedynie jej
prowadzenie ewidencjonuje. Wpis do ewidencji działalności gospodarczej nie jest też
wystarczającą przesłanką dla przyjęcia faktu prowadzenia działalności, ani - w
konsekwencji - dla powstania obowiązku ubezpieczenia społecznego. Osoby fizycz-
ne oraz przedsiębiorcy nie posiadający osobowości prawnej, mający zamiar wyko-
nywania działalności nie wymagającej koncesji, dokonują zgłoszenia podjęcia tej
działalności do ewidencji prowadzonej przez organy administracyjne (art. 8 ust. 1
ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej - Dz.U. Nr 41, poz. 324
ze zm.). Zgłoszenie to skutkuje wpisem, który jest czynnością techniczną o charakte-
rze porządkowym, podejmowaną bez władczej decyzji organu ewidencyjnego (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 1996 r., III CZP 111/95, OSNC 1996
z. 5, poz. 63 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 sierpnia 1998 r., II CZ
74/98, OSNC 1999 z. 2, poz. 36). Zarówno wpis, jak i jego wykreślenie nie mają zna-
czenia prawnego dla bytu przedsiębiorcy, gdyż jego istnienie zależy od prowadzenia
działalności gospodarczej.
5
Przedsiębiorca nie prowadzący działalności gospodarczej, nie uzyskuje -
mimo wpisu do ewidencji - przymiotu pracodawcy wynikającego z art. 3 KP w
związku z art. 5 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, bo z
chwilą dokonania wpisu, a przed podjęciem działalności nie powstaje żadna racja dla
nawiązywania przez niego stosunków pracy. Dlatego też, gdy z mocy przytoczonego
w uzasadnieniu kasacji przepisu art. 22 § 1 KP pracownik przez nawiązanie stosunku
pracy zobowiązuje się do świadczenia na rzecz pracodawcy pracy określonego ro-
dzaju, to przesłankę nawiązania pracowniczego stosunku ubezpieczenia oraz wyni-
kające z tego stosunku prawo do świadczeń stanowi nie samo zawarcie umowy o
pracę, lecz zatrudnienie.
Zatrudnienie jest określeniem, którym przepisy prawa ubezpieczeń społecz-
nych posługują się w art. 5 pkt 2 ustawy z dnia z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopa-
trzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) oraz w
art. 1 ust. 4 w związku z art. 33 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i fi-
nansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz.137
ze zm.) definiując je jako "wykonywanie pracy w ramach stosunku pracy". Choć za-
tem - według art. 11 KP - dla nawiązania stosunku pracy niezbędnymi, a według art.
26 KP wystarczającymi, są zgodne oświadczenia woli pracodawcy i pracownika, to
dla objęcia ubezpieczeniem społecznym jest istotne, czy strony zawierające umowę
o pracę miały realny zamiar wzajemnego zobowiązania się przez pracownika do
świadczenia pracy, a przez pracodawcę do dania mu pracy i wynagrodzenia za nią,
oraz to, czy taki zamiar stron został w rzeczywistości zrealizowany. W związku z tym
należy uznać, że gdy zostanie wykazane, iż po zawarciu umowy o pracę nie doszło
do zatrudnienia pracownika, jego zgłoszenie do ubezpieczenia ma charakter fikcyjny,
nacechowany zamiarem wyłudzenia świadczeń pod pozorem zatrudnienia. Sąd Naj-
wyższy w wyrokach z dnia 17 grudnia 1996 r., II UKN 32/96 (OSNAPiUS 1997 nr 15,
poz. 275), z dnia 21 kwietnia 1998 r., II UKN 2/98 (OSNAPiUS 1999 nr 7, poz. 251),
z dnia 17 marca 1998 r., II UKN 568/97 (OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 187), z dnia 11
września 1998 r., II UKN 199/98 (OSNAPiUS 1999 nr 18, poz. 591), z dnia 21 stycz-
nia 1999 r., I PKN 541/989, (OSNAPiUS 2000 nr 5, poz. 180), z dnia 16 marca 1999
r., II UKN 512/98 (OSNAPiUS 2000 nr 9, poz. 368) stwierdził, że o włączeniu do
ubezpieczenia nie decyduje samo zawarcie umowy, lecz przynależność do określo-
nej w ustawie grupy "pracowników zatrudnionych", niezależne zresztą od ich indywi-
dualnej woli. Wynika stąd, że również przystąpienie do ubezpieczenia i opłacanie
6
składki przez podmiot nie noszący cech "zatrudnionego pracownika" nie stanowi
przesłanki objęcia - z mocy ustawy - ubezpieczeniem społecznym i stania się jego
podmiotem (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1990 r., II UR 9/90, OSP
1991 z. 7-8, poz. 172, z dnia 23 września 1998 r., II UKN 229/98, OSNAPiUS 1999
nr 19, poz. 627). W konsekwencji zawarcie umowy o pracę, przez podmiot nie pro-
wadzący działalności gospodarczej nie może wywołać skutku w postaci objęcia
ubezpieczeniem społecznym.
Stwierdzenie - w tym stanie rzeczy - braku uzasadnionych podstaw kasacji
skutkuje jej oddaleniem (art. 393 12
KPC).
========================================

II UKN 692/99

Powołane przepisy:

Korekty wprowadzone przez SAOS:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia