Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 328/03
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 lutego 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Józef Iwulski
w sprawie z powództwa W. P.
przeciwko "P. – B." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w O.
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 5 lutego 2004 r.,
kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w O.
z dnia 16 stycznia 2003 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w O. pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
U z a s a d n i e n i e
W. P. wniósł powództwo o przywrócenie do pracy w Przedsiębiorstwie
Produkcyjno-Handlowo Usługowym „P.-B.” spółce z o.o. w O. podając w
uzasadnieniu pozwu, że pracodawca rozwiązując z nim stosunek pracy bez
wypowiedzenia w dniu 15 listopada 1999 r. z uwagi na ciężkie naruszenie
podstawowych obowiązków pracowniczych dokonał tego z naruszeniem przepisów
art. 52 § 2 i 3 k.p., gdyż nie dochował miesięcznego terminu określonego tym
przepisem i nie zasięgnął opinii zakładowej organizacji związkowej. W trakcie
procesu powód zmienił żądanie i wniósł o zasądzenie odszkodowania w miejsce
przywrócenia do pracy.
Sąd Rejonowy w O. wyrokiem z dnia 7 czerwca 2001 r. zasądził od
pozwanego na rzecz powoda kwotę 32.469 zł tytułem odszkodowania.
Sąd Okręgowy w O. na skutek apelacji strony pozwanej wyrokiem z dnia 21
września 2001 r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania.
W wyniku ponownego rozpoznania sprawy Sąd Rejonowy w O. wyrokiem z
dnia 8 października 2002 r. oddalił powództwo.
Sąd ten ustalił, iż powód pracował u pozwanego i jego poprzednika
prawnego od 1977 r., ostatnio na stanowisku prezesa zarządu. Ostatnie
wynagrodzenie powoda wyliczone jako ekwiwalent za urlop wypoczynkowy
wynosiło 10.823 zł. Sąd ustalił, że „P.-B.” spółka z o.o. w O. została utworzona jako
spółka Skarbu Państwa w dniu 23 sierpnia 1994 r. a przedmiotem jej działalności
jest produkcja elementów budowlanych, projektowanie i wykonywanie obiektów,
opracowywanie zasad zagospodarowywania odpadów, prowadzenie działalności
handlowo-usługowej oraz „wynajem” lokali użytkowych i niemieszkalnych, przy
czym „wynajem” jest podstawową działalnością pozwanego.
W 1996 roku część pracowników spółki „P.-B.”, w tym powód jako inicjator,
utworzyła spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością „J.” w O., której przedmiotem
działalności było administrowanie budynkiem przy pl. J. […] w O. należącym do
spółki „P.-B.”.
3
W okresie od 14 maja 1996 r. do 4 sierpnia 1996 r. powód posiadał 270
udziałów w spółce „J.” o łącznej wartości 27.000 zł przy kapitale zakładowym spółki
78000 zł i był także członkiem rady nadzorczej tej spółki. Powód nie uzyskał zgody
zgromadzenia wspólników pozwanej na prowadzenie spółki konkurencyjnej. Z
dniem 5 sierpnia 1996 r. udziały powoda w spółce „J.” objął jego syn P. P.,
zbywając je w późniejszym czasie. Był on również vice-przewodniczącym rady
nadzorczej spółki do dnia 18 listopada 1998 r.
Powód w dniu 19 czerwca 1996 r. działając jako prezes zarządu spółki „P.-
B.” zawarł ze spółką „J.” umowę o administrowanie przez 10 lat budynkiem
należącym do strony pozwanej przy pl. J. […] w O. W dniu 1 października 1996 r.
powód działając jako prezes pozwanej zawarł ze spółką J. umowę o utrzymanie w
należytym stanie budynku, która zobowiązuje pozwaną do wykonywania bieżącej
konserwacji budynku. Rozwiązanie umowy jest utrudnione i opatrzone
szczególnymi warunkami, takimi jak roczny termin wypowiedzenia i sprecyzowanie
powodów wypowiedzenia (zaleganie z płatnością, nieprzestrzeganie przez
pozwanego przepisów prawa budowlanego).
W sierpniu i wrześniu 1997 r. rada nadzorcza spółki „P.-B.” na polecenie
Ministerstwa Skarbu Państwa prowadziła czynności wyjaśniające w zakresie
powiązań kapitałowych i osobowych strony pozwanej ze spółką „J.” w O. Wszyscy
członkowie zarządu i rady nadzorczej złożyli oświadczenia o braku powiązań
osobistych i kapitałowych ze spółką „J.”.
W 1998 r. członkowie rady nadzorczej pozwanej skierowali do powoda
zarzuty dotyczące jego powiązań rodzinnych z członkami władz „J.” spółki z o.o. W
wykonaniu uchwały rady nadzorczej z dnia 14 listopada 1998 r. powód dwukrotnie
złożył oświadczenie, że nie posiada udziałów ani nie wchodzi w skład władz spółki
„J.” na dzień 22 lipca 1997 r. jak również nikt z jego rodziny nie posiada udziałów,
ani nie jest powiązany kapitałowo ze spółką „J.” na dzień 28 listopada 1998 r.
Pismem z dnia 16 grudnia 1998 r. przewodnicząca rady nadzorczej pozwanego
poinformowała Agencję Prywatyzacji w W. o tym, że według złożonych przez
członków rady nadzorczej i zarządu oświadczeń i akt rejestrowych „J.” Sp. z o.o. w
O. nikt z członków tych władz pozwanej na dzień sporządzania pisma nie posiadał
w niej udziałów oraz że powód w okresie od 14 maja 1996 r. do 4 sierpnia 1996 r.
4
posiadał 270 udziałów w spółce „J.” o łącznej wartości 27000 zł przy kapitale
zakładowym 78000 zł a syn powoda przejął te udziały i posiadał je do 18 listopada
1998 r. i był również członkiem rady nadzorczej tej spółki. W dniu 14 września 1999
r. podczas zgromadzenia wspólników zarząd otrzymał skwitowanie działalności za
1998 rok.
Z dniem 30 września 1999 r. udziały Skarbu Państwa w pozwanej spółce
przejęła E. B. Objęła ona również funkcję członka rady nadzorczej pozwanego. Po
zażądaniu zestawienia dochodów spółki „P.-B.” udzielono powodowi jednego
miesiąca na renegocjowanie warunków umowy ze spółką „J.”. Uchwałą rady
nadzorczej pozwanego z dnia 4 października 1999 r. zawieszono powoda w
czynnościach do czasu wyjaśnienia spraw dotyczących umów najmu zawartych w
imieniu pozwanej. Postanowieniem Sądu Rejonowego w O. z dnia 15 października
1999 r. powód został wykreślony z rejestru handlowego, gdzie był wpisany jako
prezes zarządu. W dniu 4 listopada 1999 r. pracodawca zwrócił się do Związku
Zawodowego „B.” działającego w przedsiębiorstwie pozwanej o przekazanie
imiennej listy pracowników korzystających z obrony tego związku zawodowego.
Zarząd związku zawodowego przedstawił pismem z dnia 5 listopada 1999 r. listę
pracowników korzystających z ochrony ich praw wraz z informacją, iż nie było
możliwe podanie kto z niezrzeszonych pracowników korzysta z obrony tego
związku. Z dniem 15 listopada 1999 r. rozwiązano umowę o pracę z powodem bez
wypowiedzenia na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 k.p., podając jako przyczyny złożenie
przez powoda niezgodnych z prawdą oświadczeń co do powiązań rodzinnych ze
spółką „J.”, uniemożliwienie badania przez biegłych rewidentów operacji
finansowych zgodnie z art. 11 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych i
art. 202 k.h., niepowstrzymanie się od podpisania umów ze spółką „J.” i dokonanie
rozporządzenia majątkiem z naruszeniem art. 292 k.h. jako udziałowiec spółki „J.” ,
co spowodowało, że spółka „P.-B.” poniosła straty.
Sąd Rejonowy ustalił, że przychody pozwanej z wynajmowania dwóch
budynków, w tym samym czasie i o podobnej powierzchni najemcom DH T. (1000,5
m2) i DH J. (1644,8 m2) różnią się znacznie z uwagi na zawartą przez powoda
umowę o administrowanie ze spółką „J.”. Tylko w okresie od stycznia do
5
października 1999 r. w pierwszym przychody wyniosły 373.000 zł (37.28 zł/m2) a w
drugim - 28850 zł (17.54 zł/m2)
W ocenie Sądu Rejonowego pracodawca zasadnie rozwiązał z powodem
stosunek pracy bez wypowiedzenia z uwagi na ciężkie naruszenie podstawowych
obowiązków pracowniczych, lecz rozwiązanie to nastąpiło z naruszeniem art. 52§2
k.p. Zdaniem tego Sądu strona pozwana nie udowodniła natomiast, że powód
uniemożliwił biegłym badanie operacji finansowych zgodnie z art. 11 ustawy o
podatku dochodowym od osób prawnych i art. 202 k.h. a nadto nie potwierdziły się
też zarzuty, że powód złożył niezgodne z prawdą oświadczenie co do powiązań
rodzinnych ze spółką „J.”. Sąd ten uznał, że powód podał w swoich oświadczeniach
stan na moment ich składania, w pierwszym przemilczając fakt, że wcześniej miał
powiązania ze spółką „J.”. Nie może być to przyczyną rozwiązania umowy o pracę
bez wypowiedzenia. Sąd jednakże stanął na stanowisku, że powód nie
powstrzymał się od podpisania umów ze spółką „J.” i dokonał rozporządzenia
majątkiem pracodawcy z naruszeniem art. 292 k.h. jako udziałowiec spółki „J.” co
spowodowało, że spółka „P.-B.” poniosła straty. Sąd uznał, że działanie powoda
polegało, w uproszczeniu, na zainicjowaniu powstania nowej spółki, w której miał
znaczną część udziałów i w której udziały miały również inne osoby zatrudnione u
strony pozwanej, a następnie na wprowadzeniu tej spółki jako pośrednika
pomiędzy pracodawcę i dotychczasowych najemców, co zapewniło spółce „J.” zyski
z pośrednictwa a obciążyło kosztami pozwaną, i spowodowało jej znaczną szkodę.
Sąd Rejonowy wziął pod uwagę, że powód, jako prezes pozwanej, miał
szczególny obowiązek chronić jej interesy i było to jego podstawowym
obowiązkiem. W razie sprzeczności interesów jego lub jego syna jako udziałowców
spółki J. powinien zgodnie z art. 202 k.h. wstrzymać się od udziału w podejmowaniu
decyzji i zwrócić się o ustanowienie odpowiedniej reprezentacji celem zawarcia
umowy. Sąd uznał, że powód powinien też uzyskać zgodnie z art. 204 § 1 k.h.
zgodę spółki na uczestniczenie jako wspólnik w spółce „J.” która zajmowała się
interesami konkurencyjnymi wobec pozwanej i w związku z tym niedopełniając tych
obowiązków działał umyślnie w celu osiągnięcia osobistych korzyści. Jego
postępowanie było w tym zakresie ciężkim naruszeniem podstawowych
obowiązków pracowniczych.
6
Jednocześnie Sąd Rejonowy stanął na stanowisku, że pozwana nie
dotrzymała terminu jednego miesiąca na rozwiązanie umowy o pracę, gdyż według
ustaleń Sądu, uzyskała informacje o nagannym postępowaniu pracownika już rok
wcześniej, niż w listopadzie 1999 r. Z pisma z dnia 16 grudnia 1998 r. do Agencji
Prywatyzacji w W. wynika, że członkowie rady nadzorczej wiedzieli o powiązaniach
powoda ze spółką „J.” co znalazło potwierdzenie w zeznaniach świadków m.in.
członków rady nadzorczej, zaś zmiana składu organów pozwanego nie może mieć
wpływu na ocenę, od kiedy należy liczyć początek biegu tego terminu.
Sąd Rejonowy stanął także na stanowisku, iż pozwana nie naruszyła art. 52
§ 3 k.p., gdyż z udzielonej przez związek zawodowy informacji wynikało, iż powód
nie jest objęty ochroną przez ten związek. Zdaniem Sądu, mimo że powód zgodnie
z art. 56 § 1 k.p. jest uprawniony do otrzymania odszkodowania, „to skorzystanie z
tego prawa oznaczałoby wykroczenie poza granice zasad współżycia
społecznego”.
Powód zaskarżył ten wyrok apelacją.
Sąd Okręgowy w O. wyrokiem z dnia 16 stycznia 2003 r. zmienił zaskarżony
wyrok i zasądził od „P.-B.” sp. z o.o. w O. na rzecz powoda kwotę 32.469 zł tytułem
odszkodowania za niezgodne z prawem rozwiązanie stosunku pracy.
Sąd drugiej instancji uzupełnił postępowanie dowodowe przez dopuszczenie
dowodu z akt sprawy karnej […] Prokuratury Rejonowej w O. zakończonej
umorzeniem postępowania karnego w stosunku do powoda toczącego się pod
zarzutem wyrządzenia znacznej szkody majątkowej spółce „P.-B.” (art. 296 § 1 k.k.)
wobec braku przestępstwa. Sąd ten uznał, że postępowanie dowodowe
przeprowadzone przez Sąd Rejonowy wykazało, iż pracodawca dokonał
rozwiązania stosunku pracy z powodem z przekroczeniem terminu z art. 52 § 2
k.p., co uzasadniało zasądzenie na jego rzecz odszkodowania. Sąd pierwszej
instancji nie wskazał jakie okoliczności spowodowały zastosowanie art. 8 k.p.
Powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego (wyrok z 24 marca 2000 r. I PKN
544/99, OSNAPiUS 2001 r. nr 15, poz. 481) Sąd Okręgowy uznał, iż brak jest
podstaw do ustalenia, że postępowanie powoda było wyjątkowo naganne, co
zdaniem tego Sądu, pozwalałoby uznać żądanie pozwu za sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego. Wprawdzie powód zawierając umowy ze spółką „J.”, w
7
której miał udziały i w której funkcję członka rady nadzorczej sprawował jego syn,
naruszył w ewidentny sposób art.1 ustawy z dnia 5 czerwca 1992 r. o ograniczeniu
prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne
(Dz.U. z 1992 r. Nr 56, poz. 274), a także zawierał niekorzystne dla spółki „P.-B.”
umowy ze spółką „J.”, co skutkowało o połowę mniejszym zyskiem z metra
kwadratowego w porównaniu z zyskiem z dzierżawy sąsiedniego domu
handlowego „U T.”, to jednak zdaniem Sądu Okręgowego, brak jest podstaw do
przyjęcia, że powód dążył w sposób umyślny do wyrządzenia pozwanej spółce
szkody. Postępowanie karne zostało umorzone.
Sąd drugiej instancji podniósł także, iż do spółki „J.” przeszło ze spółki „P.-
B.” siedmiu pracowników, zaś koszty ich zatrudnienia pomniejszyły koszty „P.-B.”
Postępowanie powoda akceptowane było przez radę nadzorczą i zgromadzenie
wspólników spółki „P.-B.” a umowy zawierane przez powoda zostały
zaakceptowane przez firmę audytorską kontrolującą finanse spółki.
Strona pozwana wniosła kasację od omówionego wyroku.
Podniosła zarzut naruszenia prawa materialnego - art. 8 k.p. przez odmowę
jego zastosowania w sprawie „w sytuacji, gdy zachowanie powoda wobec
pozwanego przy obowiązku prowadzenia spraw pozwanej spółki i dbania o jej
dobro było wyjątkowo naganne, wynikało co najmniej z rażącego niedbalstwa, a
także błędną wykładnię tegoż przepisu polegająca na przyjęciu, iż naganność
zachowania pracownika wobec pracodawcy jest ‘pochłaniana’ przez brak
właściwych mechanizmów kontroli pracownika ze strony pracodawcy, a także iż
zastosowanie tego przepisu do odmowy skorzystania przez pracownika z
przyznanych mu praw podmiotowych w stosunkach pracy jest uzależnione co
najmniej od umyślnego dążenia do wyrządzenia pracodawcy szkody”.
Zdaniem skarżącej opis ciągu czynności powoda od stworzenia spółki „J.” po
zawarcie niekorzystnych dla pozwanego umów o administrowanie i utrzymanie
budynku, przy przyjęciu iż szkoda pracodawcy to utracone korzyści, które mógłby
osiągnąć, wskazuje, iż domagając się odszkodowania powód naruszył zasady
współżycia społecznego (art. 8 k.p.) Powołując orzeczenie Sądu Najwyższego z
8
dnia 26 stycznia 2000 r. I PKN 482/99 (OSNP 2001 nr 11, poz. 378) strona
pozwana podniosła, iż w ocenie zachowania pracownika zatrudnionego na
stanowisku członka zarządu spółki należy uwzględniać jego powinność dokładania
przy wykonywaniu obowiązków członka władz spółki, staranności sumiennego
kupca (art. 292 § 2 k.h.).
Podniosła nadto, że Sąd Okręgowy całkowicie pominął podniesiony przez
nią fakt, iż w okresie po wydaniu wyroku Sądu Rejonowego w O. powód objął
funkcję członka zarządu w konkurencyjnej spółce „J.”, a od momentu rozwiązania z
nim umowy o pracę przez pozwanego, ponownie był głównym udziałowcem w
spółce „J.” wraz z synem i jest nim nadal, natomiast w dniu wyrokowania przez Sąd
Okręgowy był prezesem zarządu spółki J. Wnosząca kasację podniosła, że
zachowanie członków zarządu spółki sprzeczne z zasadami prawidłowego
prowadzenia spraw spółki i dbania o jej interesy stanowi w ocenie
dotychczasowego orzecznictwa rażąco naganne postępowanie pracownika i istotne
naruszenie obowiązków pracowniczych, uzasadniające uznanie żądania
pracownika wypłaty odszkodowania ze względu na formalne uchybienia przy
rozwiązaniu stosunku pracy za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Skarżąca, jako drugą podstawę kasacji, przytoczyła naruszenie art. 233 § 1
k.p.c. przez „całkowicie dowolne ustalenie pomimo podzielenia przez Sąd
Okręgowy ustaleń faktycznych dokonanych przez Sąd I instancji, iż zachowanie
powoda zostało zaakceptowane przez radę nadzorczą i zgromadzenie wspólników
pozwanej spółki, a także, iż analizy ekonomiczno-finansowe akceptowały umowy
zawierane przez powoda a także, iż koszty zatrudnienia 7 pracowników, którzy
przeszli do spółki „J.” pomniejszyły koszty pozwanej „P.-B.” oraz że brak jest
podstaw w materiale dowodowym do przyjęcia, że powód w sposób umyślny dążył
do wyrządzenia pozwanej spółce szkody.”
Kasacja zawiera wniosek o uchylenie zaskarżonego orzeczenia w całości i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji,
ewentualnie zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości oraz
zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
9
Sąd Najwyższy jest związany w postępowaniu kasacyjnym podstawami kasacji
(art. 39311
k.p.c.), co sprawia, że przedmiotem rozważań może być na tym etapie
jedynie zgodność żądania zasądzenia odszkodowania z zasadami współżycia
społecznego. Podniesiony w kasacji zarzut naruszenia przepisu postępowania
odnosi się również do tej kwestii. Zarzutom kasacji nie można odmówić słuszności.
Sąd drugiej instancji całkowicie odmiennie niż Sąd Rejonowy ocenił postępowanie
powoda w świetle zasad współżycia społecznego. Umniejszając jego winę oraz
stopień naganności postępowania powołał się na kilka okoliczności bez wskazania
dowodów, na jakich się oparł czyniąc takie ustalenia lub bez podania koniecznych
szczegółów. Dotyczy to w pierwszym rzędzie dowodu z akt sprawy karnej.
Postanowienie kończące to postępowanie wobec niestwierdzenia przestępstwa
wymaga bardziej szczegółowego omówienia i przeanalizowania dla jego
przydatności do rozstrzygnięcia tej sprawy. Istotne jest, jakie okoliczności zostały
ustalone w postępowaniu karnym i co zadecydowało o końcowej konkluzji
Prokuratury.
Podniesione uwagi należy odnieść również do ustaleń poczynionych przez
Sąd Okręgowy co do akceptacji działań powoda przez organy pozwanej Spółki i
firmę audytorską. Ustalenia te, bez podania dowodów, na których Sąd się oparł i
bez ich oceny grzeszą dowolnością. Z analogicznych przyczyn należy
zakwestionować ustalenie, że założenie przez powoda konkurencyjnej spółki, do
której przeszło kilku pracowników strony pozwanej, spowodowało jej korzyść
polegającą na zmniejszeniu kosztów działalności.
Przyjęta przez Sąd drugiej instancji teza o braku umyślności powoda w jego
działaniach powodujących szkodę pozwanej wymagałaby także bardziej
rozbudowanego uzasadnienia. Założenie konkurencyjnej spółki i zawieranie umów
niekorzystnych dla pracodawcy, natomiast korzystnych dla tej spółki (co ustalił
tenże Sąd), jak się wydaje nie może być zakwalifikowane jako działanie
nieumyślne. Jeżeli teza Sądu odnosi się do przewidywania skutków tych działań,
wymagałaby poważniejszego umotywowania i oparcia w ustalonych faktach, przy
uwzględnieniu stanowiska, jakie powód zajmował w pozwanej Spółce.
10
Słuszny jest też kasacyjny zarzut naruszenia art. 8 k.p. Można uznać za
uformowaną zasadę współżycia społecznego polegającą na potępieniu działań
pracownika zatrudnionego na kierowniczym stanowisku, zmierzających do
szkodzenia pracodawcy a jednocześnie do przysporzenia sobie lub bliskim osobom
korzyści. Aprobata takich działań narusza tę zasadę. Uwzględnienie powództwa
mogłoby być uznane za zgodne z prawem tylko wówczas, gdyby powodowi nie
można było przypisać takiego postępowania.
Rozważywszy te okoliczności, należało uchylić zaskarżony wyrok i
przekazać sprawę do ponownego rozpoznania na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c.