Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CZ 12/08
POSTANOWIENIE
Dnia 4 kwietnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa C.(...) Spółki z o.o. w likwidacji w P.
przeciwko B. B.
o stwierdzenie nieważności umowy i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 4 kwietnia 2008 r.,
zażalenia strony powodowej na postanowienie Sądu Apelacyjnego z dnia 24 września
2007 r., sygn. akt VI ACa (…),
uchyla zaskarżone postanowienie.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 24 września 2007 r. Sąd Apelacyjny, z powołaniem się
na art. 1302
§ 3 i art. 3986
§ 2 k.p.c. odrzucił skargę kasacyjną pozwanej B. B. od
wyroku tego Sądu z dnia 22 maja 2007 r., wyjaśniając w uzasadnieniu, że pozwana
nie opłaciła należycie wniesionego środka zaskarżenia. Sąd ten uznał, że
zwolnienie od kosztów sądowych przyznane pozwanej w postępowaniu
rozpoznawczym przed sądami powszechnymi nie rozciąga się na postępowanie
kasacyjne, wobec czego skarga kasacyjna, skoro nie zawierała wniosku o zwolnienie od
kosztów sądowych, powinna być opłacona opłatą stosunkową 15.550 zł. Tymczasem
skarżąca uiściła jedynie opłatę w wysokości 40 zł.
Pozwana wniosła zażalenie, w którym domagała się uchylenia zaskarżonego
postanowienia. Zarzuciła, że stanowisko Sądu Apelacyjnego oparte jest jedynie na
2
niepublikowanym orzeczeniu Sądu Najwyższego w sprawie I CZ 5/07 i nie zawiera
żadnego wywodu prawnego uzasadniającego przyjęte zapatrywanie. Przy tym narusza
art. 3986
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 96 ust. 1 i art. 100 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398 ze zm. – dalej
powoływana jako u.o.k.s.), które nie uzasadniają zawężenia zakresu obowiązywania
zwolnienia od kosztów sądowych tylko do postępowania przed sądami powszechnymi,
skoro obowiązuje ono nawet w postępowaniu egzekucyjnym. Pozwana zwróciła też
uwagę na problemy i komplikacje jakie niesie ze sobą akceptowany przez Sąd
Apelacyjny pogląd ze względu na utratę umocowania przez pełnomocnika z urzędu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wątpliwości dotyczące zakresu obowiązywania zwolnienia od kosztów sądowych,
przyznanego stronie w toku postępowania przed sądem pierwszej lub drugiej instancji,
pojawiły się jako konsekwencja zmiany charakteru prawnego środka zaskarżenia
przysługującego od orzeczeń sądu drugiej instancji. W wyniku nowelizacji wprowadzonej
ustawą z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego
oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98)
skarga kasacyjna stała się nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, przysługującym od
prawomocnych orzeczeń sądu drugiej instancji.
O ile wcześniej zgodnie przyjmowano, że zwolnienie strony od kosztów sądowych
przez sąd powszechny dotyczy także postępowania kasacyjnego, jako kontynuacji
postępowania rozpoznawczego (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
20 lipca 2000 r., III CZ 43/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 202), o tyle przemiana, jakiej
doznała skarga kasacyjna, stając się nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia,
ukierunkowanym bardziej na cele publiczne (art. 3989
§ 1 k.p.c.) niż na kontrolowanie
prawidłowości indywidualnych rozstrzygnięć, doprowadziła do istotnych rozbieżności w
orzecznictwie.
Część orzeczeń stanowi kontynuację dotychczasowego stanowiska o
obowiązywaniu przyznanego wcześniej zwolnienia od kosztów sądowych także w
postępowaniu kasacyjnym (tak np. niepublikowane postanowienia Sądu Najwyższego z
dnia 30 maja 2007 r., l CZ 54/07; z dnia 21 września 2007 r., V CZ 81/07; z dnia 29
listopada 2007 r., III CZ 52/07). Równolegle pojawiły się jednak także rozstrzygnięcia
przyjmujące stanowisko, które akceptuje Sąd Apelacyjny w skarżonym postanowieniu -
że zwolnienie od kosztów sądowych udzielone w postępowaniu przed sądem pierwszej
lub drugiej instancji nie rozciąga się na postępowanie kasacyjne, bowiem jego kres
3
wyznacza prawomocne zakończenie sprawy. Podkreśla się w nich ukształtowany przez
ustawodawcę specyficzny charakter postępowania kasacyjnego (por. niepublikowane
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2007 r., III CZ 3/07, czy z dnia 24
sierpnia 2007 r., l CZ 88/07, a także orzeczenie powoływane przez Sąd Apelacyjny).
Dostrzegając negatywne konsekwencje dwutorowości przyjmowanych
stanowisk, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego w trybie art. 60 § 1 ustawy z dnia 23
listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) przedstawił
we wniosku z dnia 23 listopada 2007 r. Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
zagadnienie prawne: „czy zwolnienie od kosztów sądowych udzielone stronie w
postępowaniu rozpoznawczym obejmuje także postępowanie wszczęte wniesieniem
skargi kasacyjnej?”. Dotychczas zagadnienie to nie zostało jeszcze rozstrzygnięte.
W przekonaniu Sądu Najwyższego w składzie obecnie orzekającym, należy
opowiedzieć się za stanowiskiem przyjmującym, że zwolnienie od kosztów
sądowych udzielone stronie w postępowaniu przed sądem pierwszej lub drugiej instancji
rozciąga się także na postępowanie wywołane wniesieniem skargi kasacyjnej. Za
stanowiskiem tym przemawiają następujące argumenty:
Przede wszystkim art. 100 ust. 1 u.o.k.s., który określa skutki przyznania
stronie zwolnienia od kosztów sądowych, ani żaden inny przepis tej ustawy nie
ogranicza zakresu udzielonego zwolnienia jedynie do postępowania przed sądami
powszechnymi. Art. 1 cytowanej ustawy precyzuje, że przedmiotem jej regulacji są
kwestie związane z kosztami w sprawach cywilnych, w tym zasady zwalniania od
tych kosztów. Wskazuje to na łączenie zwolnienia od kosztów ze sprawą cywilną
jako postępowaniem określonym podmiotowo i przedmiotowo, a nie z określoną
fazą rozpatrywania takiej sprawy. Taka interpretacja art. 100 u.o.k.s. pozwala
połączyć go w logiczną konstrukcję z art. 771 k.p.c., który stanowi, że zwolnienie od
kosztów sądowych przyznane przez sąd w postępowaniu rozpoznawczym lub z którego
strona korzysta z mocy ustawy, rozciąga się także na postępowanie egzekucyjne. W
piśmiennictwie art. 771 k.p.c. interpretowany jest jako regulacja świadcząca o
utrzymywaniu się zwolnienia od kosztów sądowych przez całe postępowanie
rozpoznawcze - a więc także w toku postępowania kasacyjnego, które również ma taki
charakter – i przechodzący na postępowanie wykonawcze. Obydwa przepisy tworzą
systemowe rozwiązanie zapewniające możliwość realizacji prawa do sądu w pełnym
zakresie (z wykonaniem orzeczenia włącznie) przez osoby, które nie są w stanie ponosić
fiskalnych obciążeń związanych z dochodzeniem swoich praw, bez konieczności
4
wielokrotnego przeprowadzania wpadkowych postępowań o zwolnienie od kosztów
sądowych.
Zasadność poglądu o skuteczności wcześniej udzielonego stronie zwolnienia od
kosztów sądowych także w postępowaniu kasacyjnym najpełniej umotywował Sąd
Najwyższy w niepublikowanym dotąd postanowieniu z dnia 29 listopada 2007 r. (III CZ
52/07). Stwierdził m. in. interpretując art. 771 k.p.c., że rozciągniecie zwolnienia od
kosztów sądowych na postępowanie egzekucyjne nie oznacza „odżycia" tego
zwolnienia w postępowaniu egzekucyjnym po przerwie jego obowiązywania w okresie
obejmującym postępowanie kasacyjne, lecz przesunięcie jego czasowej granicy poza
wszystkie stadia postępowania rozpoznawczego. Zwrócił też uwagę na problem
powiązany z zagadnieniem zwolnienia od kosztów, jakim jest umocowanie pełnomocnika
z urzędu ustanowionego dla strony zwolnionej od kosztów. Zagadnienie to akcentuje w
swoim zażaleniu skarżąca. Sąd Najwyższy w omawianym orzeczeniu wskazał, że
upadek sądowego zwolnienia od kosztów sądowych z chwilą uprawomocnienia się
orzeczenia kończącego postępowanie apelacyjne zmuszałby do cofnięcia
ustanowienia dla strony zwolnionej od kosztów sądowych adwokata lub radcy prawnego
(art. 120 § 1 w związku z art. 117 § 1 k.p.c.), a w konsekwencji osoba uboga traciłaby na
etapie bezpośrednio poprzedzającym postępowanie kasacyjne fachową pomoc
prawną. Konieczność ponownego ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych w
postępowaniu kasacyjnym oceniona została jako rozwiązanie nieracjonalne,
wydłużające postępowania sądowe i bezzasadnie narażające strony na niekorzystne
skutki procesowe. Ponadto Sąd Najwyższy przeanalizował w przytoczonym orzeczeniu
zakres obowiązywania pełnomocnictwa ogólnego (art. 91 k.p.c.) i uznał, że obejmuje ono
także postępowanie kasacyjne, co skłoniło go do wniosku, że wykładnia przyjmująca
wygaśnięcie zwolnienia od kosztów sądowych i utratę przez to pomocy prawnej z urzędu
przez osobę ubogą, przy jednoczesnym utrzymywaniu się pełnomocnictwa udzielonego
pełnomocnikowi z wyboru jest trudna do aprobaty z punktu widzenia zasady równości
wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji).
Podzielając przedstawioną argumentację, a także uznając, że do czasu
ujednolicenia wykładni prawa przez Sąd Najwyższy w drodze uchwały, o której podjęcie
zwrócił się Pierwszy Prezes, strony nie powinny ponosić negatywnych skutków
występowania w orzecznictwie dwóch równorzędnych koncepcji, orzeczono jak w
sentencji (art. 39815
§ 1 w związku z art. 3941
§ 3 k.p.c.).