Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 102/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 lipca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa J. C.
przeciwko E.(...) Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 17 lipca 2008 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 5 lipca 2007 r., sygn. akt
I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę
3.600 zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
W dniu 10 października 2002 r. powód zawarł z J. Z.:
- umowę użyczenia gruntów o powierzchni 351,7353 ha w obrębie G. i 63 ha w obrębie
S., dzierżawionych przez J. Z. od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Umowa
została zawarta na czas do zebrania plonów z zasiewów zakupionych przez powoda,
nie dłużej niż do 31 sierpnia 2003 r.,
2
- umowę sprzedaży zasiewów na tych działkach za cenę 63.000zł, płatną przez
potrącenie z wierzytelnością powoda w stosunku do J. Z. w kwocie 47.500 zł z dopłatą w
kwocie 15.500 zł.
W dniu 1 sierpnia 2003 r. Komornik w postępowaniu egzekucyjnym o sygn. akt I
ACa (...) prowadzonym z wniosku pozwanej Spółki przeciwko J. Z. zajął zasiewy
pszenicy i żyta, zlecił jej zebranie tych zasiewów i sprzedał 330 ton pszenicy i 198,5 ton
żyta za łączną kwotę 258.530 zł.
Powód po zmianie powództwa przeciwegzekucyjnego o zwolnienie zasiewów
spod zajęcia na odszkodowawcze, żądał od pozwanej Spółki odszkodowania w kwocie
258.530 zł.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 6 kwietnia 2005 r. oddalił powództwo uznając, że
powód nie nabył żadnych praw do zasiewów , które jako pożytki zgodnie z art.155 § 2 i
48 k.c. stają się własnością posiadacza dopiero z chwilą odłączenia. Działania
komornika i wierzyciela uznał za zgodne z prawem, a umowę użyczenia za czynność
pozorną.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 18 maja 2006 r. zmienił ten wyrok i uwzględnił
powództwo, a Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 7 marca 2007 r. uchylił wyrok Sądu
Apelacyjnego w części zasądzającej i orzekającej o kosztach i w tym zakresie przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania temu Sądowi. W motywach stwierdził, że Sąd
Apelacyjny trafnie zakwalifikował żądanie jako odszkodowawcze o naprawienie szkody
wyrządzonej czynem niedozwolonym.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 5 lipca
2007 r. oddalił apelację powoda poza częścią oddaloną poprzednim wyrokiem z dnia 18
maja 2006 r. Mając na uwadze ustalony stan faktyczny, w swoim rozstrzygnięciu
inspirowanym orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2005 r., II CK
174/05 (OSNC 2006, nr 9 poz.149), oceniając zawarte przez strony umowy uznał je nie
za pozorne, lecz nieważne, gdyż zamiarem stron było wywołanie skutków prawnych
ukierunkowanych na popełnienie przestępstwa przewidzianego w art. 302 § 1 k.k., który
określa odpowiedzialność za przestępstwo faworyzowania wierzycieli, polegające na
zaspokojeniu roszczeń tylko niektórych z nich ze szkodą dla pozostałych. Konsekwencją
tych umów było zaspokojenie tylko powoda z jednoczesnym pozbawieniem innych
realnej możliwości zaspokojenia. Zatem postępowanie egzekucyjne w żaden sposób nie
mogło naruszyć praw należących do powoda.
3
Nadto Sąd Apelacyjny uznał za niedopuszczalną przedmiotową zmianę
powództwa dokonaną przez skarżącego w piśmie z dnia 27 czerwca 2007 r.,
kwalifikowanego dotychczas przez sądy obu instancji jako deliktowe na żądanie
surogacji na podstawie art. 841 k.c., bądź jako roszczenie rzeczowe z art. 224 k.c.
przyjmując, że zmiana ta oznacza rozszerzenie płaszczyzny faktycznej sporu. Ma więc
miejsce, jak zauważył sąd odwoławczy, zmiana powództwa zgodnie z art. 193 k.p.c.
Powód w skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach z art. 3983
k.p.c.,
zarzucił naruszenie:
- art. 58 § 1 w związku z art. 302 § 1 k.k., przez przyjęcie, że czynności prawne
o skutkach obligacyjnych dokonane z pokrzywdzeniem osób trzecich są
nieważne z mocy prawa;
- art. 58 § 1 w związku z art. 302 § 1 k.k. i art. 42 ust. 3 Konstytucji, przez
przyjęcie, iż sąd cywilny jest kompetentny do ustalania faktu popełnienia
przestępstwa, przez osobę niebędącą stroną postępowania.
Z przepisów procesowych zarzucił naruszenie:
- art. 383 k.p.c. w związku z art. 193 k.p.c., przez przyjęcie, że wskazanie przez
powoda dodatkowej kwalifikacji prawnej roszczenia procesowego na etapie
postępowania apelacyjnego stanowi niedopuszczalną zmianę powództwa w
postępowaniu przed sądem drugiej instancji;
- art. 382 k.p.c. w związku z art. 235 k.p.c., art. 236 k.p.c. i art. 241 k.p.c., przez
dokonanie nowych ustaleń faktycznych bez przeprowadzenia postępowania
dowodowego w tym zakresie.
W konkluzji wniósł o uchylenie zaskarżonego orzeczenia w jego pkt. I i II oraz o
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
W pierwszej kolejności wymagają rozważenia zarzuty skargi kasacyjnej
dotyczące naruszenia przepisów postępowania.
W tym przedmiocie należy przede wszystkim stwierdzić, że nie dopuścił się Sąd
Apelacyjny naruszenia art. 383 k.p.c. w zw. z art. 193 k.p.c. Według ugruntowanego
stanowiska w orzecznictwie Sądu Najwyższego i w piśmiennictwie prawniczym, zmianą
powództwa może być zastąpienie dotychczasowej podstawy faktycznej inną, przy
zachowaniu niezmienionego żądania, bądź zmiana żądania przy niezmienionej
podstawie faktycznej, albo też zmiana obu tych elementów. Zmiana powództwa polega,
w konsekwencji, na zmianie jego istotnych elementów, wszystkich albo wybranych.
4
Innymi słowy przeobrażeniu podlega żądanie wraz z podstawą faktyczną i prawną.
Słusznie więc Sąd Apelacyjny przyjął, że skarżący dokonawszy zmiany kwalifikacji
prawnej dochodzonego roszczenia, jednocześnie dokonał przedmiotowej zmiany
powództwa, bowiem wraz ze zmienioną kwalifikacją prawną roszczenia uległa
rozszerzeniu płaszczyzna faktyczna sporu. Wobec tego zarzut naruszenia przez Sąd
Apelacyjny art. 383 k.p.c. w zw. z art. 193 k.p.c. okazał się bezzasadny, co znajduje
potwierdzenie we wcześniejszych orzeczeniach Sądu Najwyższego (por. np.:
postanowienie SN z dnia 9 listopada 2004 r.; V CK 246/04 – niepubl.).
Bezzasadny jest również zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. w zw. z art. 235 k.p.c.,
art. 236 k.p.c. i art. 241 k.p.c. Przede wszystkim należy zauważyć, że zgodnie z art. 382
k.p.c. sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu
pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym. Z zebranego w sądzie I instancji
materiału, sąd apelacyjny korzysta w ten sposób, że stosownie do swego uznania może
podzielić ustalenia sądu I instancji lub ponowić przeprowadzone dowody w całości lub w
części, kierując się celowością i ekonomią postępowania. W przedmiotowej sprawie Sąd
Apelacyjny uznał za bezcelowe powtarzanie ustaleń faktycznych, których dokonano
wcześniej przed wydaniem wyroku z dnia 18 maja 2006 r. Zgodnie z ugruntowanym w
orzecznictwie Sądu Najwyższego trendem, art. 382 k.p.c. nie nakłada na Sąd drugiej
instancji obowiązku przeprowadzenia postępowania dowodowego, który władny jest
samodzielnie dokonać ustaleń faktycznych bez potrzeby uzupełniania materiału
dowodowego zebranego przed sądem pierwszej instancji, o ile nie zachodzą ku temu
potrzeby (por. orzeczenia SN: postanowienie z dnia 2 marca 2000 r., III CKN 257/00;
wyrok z dnia 8 grudnia 2004 r., I CK 209/04; wyrok z dnia 26 kwietnia 2007 r.; II CSK
22/07 – niepubl.). W konsekwencji nie można przyznać racji skarżącemu, że materiał
dowodowy zebrany w postępowaniu przed sądem I instancji nie dawał sądowi
odwoławczemu podstaw do dokonania ustalenia faktu pokrzywdzenia przez dłużnika
poszczególnych wierzycieli.
Nieuzasadniony także okazał się zarzut naruszenia prawa materialnego, art. 58 §
1 w związku z art. 302 § 1 k.k. oraz art. 42 ust. 3 Konstytucji. Trafność stanowiska Sądu
Apelacyjnego, że umowy zawarte w dniu 10 października 2002 r. podjęte były przez
jedną ze stron w celu przestępczym są nieważne, nie może być skutecznie zwalczana.
Sąd ten, wbrew argumentacji skarżącego, nie ustalił faktu popełnienia przez niego
przestępstwa, a jedynie, że konsekwencją zawartych umów było zaspokojenie tylko
skarżącego, jako jednego z wierzycieli z pozbawieniem pozostałych, zajmując
5
konkretnie umotywowane stanowisko. W konfrontacji zatem z treścią uzasadnienia
zaskarżonego wyroku nie może się utrzymać zarzut naruszenia przezeń art. 58 § 1 w
związku z art. 302 § 1 k.k. oraz art. 42 ust. 3 Konstytucji, a przekonania skarżącego, że
Sąd Apelacyjny zmierzał wbrew art. 11 k.p.c. do obejścia rygorów dotyczących ustalenia
faktu popełnienia przestępstwa z art. 302 § 1 k.k. należy uznać za jego subiektywne
odczucia. Zawarte w dniu 10 października 2002 r umowy użyczenia i sprzedaży,
w okolicznościach, które miały miejsce w przedmiotowej sprawie, tzn.: faworyzowanie
niektórych wierzycieli z pokrzywdzeniem pozostałych, nie mogą być uznane za
czynności ważne. Takiemu stanowisku dał wyraz Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28
października 2005 r., II CK 174/05, OSNC z 2006 r., Nr 9, poz. 149 – stwierdzając, że:
„czynność prawna podjęta w celu przestępczym jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.)”.
Czynności cywilnoprawnych nie można zatem wykorzystywać jako środka do osiągania
przestępczych celów, takimi zaś są czynności ukierunkowane na popełnienie
przestępstwa z art. 302 § 1 k.k.
Z tych względów skargę kasacyjną, jako pozbawioną uzasadnionych podstaw
oddalono (art. 39814
k.p.c.). O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na
podstawie art. 98 § 1 i § 3 i art. 108 § 1 w zw. z art. 39821
k.p.c.