Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 281/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J. N. i K. N.
przeciwko A.M.
z udziałem interwenienta ubocznego Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń
S.A. o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 listopada 2008 r.,
skarg kasacyjnych obu stron od wyroku Sądu Apelacyjnego
[…]
z dnia 28 marca 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego w W.
z dnia 21 grudnia 2007 r. i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powodowie domagali się naprawienia przez pozwanego szkody w wysokości
376.000 zł wyrządzonej im przez doprowadzenie do sprzedaży w toku egzekucji ich
nieruchomości przedstawiającej wartość 600 000 zł, za kwotę 224 000 zł, mimo że
powodowie dążyli do zaspokojenia egzekwowanej należności tj. kosztów
postępowania egzekucyjnego.
Wyrok Sądu Apelacyjnego uwzględniał następujące istotne okoliczności
faktyczne:
Powodowie, mający wiedzę o postępowaniu, nabyli nieruchomość zajętą
przez pozwanego prowadzącego egzekucję. W tym samym czasie wartość jej
rzeczoznawca oszacował na kwotę 336.600 zł, a komornik postanowieniem, które
się uprawomocniło, ustalił koszty postępowania egzekucyjnego na rzecz obydwu
egzekwujących wierzycieli (A. W. i Banku BPH I O/W.). Na skutek pisma wierzycieli
żądających ograniczenia postępowania egzekucyjnego pozwany zawiesił je z
wyjątkiem części dotyczącej kosztów postępowania egzekucyjnego. Postanowienie
w tym przedmiocie doręczył również powodom. Przed terminem licytacji komornik
otrzymał odpis księgi wieczystej, w której wpisani jako właściciele byli powodowie.
Termin pierwszej licytacji wyznaczono na dzień 26 kwietnia 2005 r.
Ponieważ nikt nie przystąpił do przetargu, wyznaczono drugi termin licytacji na
20 września 2005 r. z ceną wywołania równą 2/3 sumy oszacowania, tj. 224 400 zł.
Przybicie oraz przysądzenie własności nastąpiło w wyniku drugiej licytacji
przeprowadzonej przy uczestnictwie powoda J. N. (protokół posiedzenia Sądu
Rejonowego, k.130). Prawo własności przeszło na R. K., który zaofiarował cenę
wywołania równą 2/3 ceny oszacowania. Zażalenie na postanowienie o przybiciu
bezskutecznie wniósł uczestnik Bank PKO S.A.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 28 marca 2008 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego oddalający powództwo i zasądził od pozwanego na rzecz powodów
solidarnie kwotę 112 200 zł z odsetkami w ustawowej wysokości od 2 marca 2007
r. oraz oddalił powództwo w pozostałej części i zasądził na rzecz pozwanego oraz
interwenienta ubocznego Powszechny Zakład Ubezpieczeń S.A. zwrot kosztów
procesu, a na rzecz Skarbu Państwa-Sądu Okręgowego opłatę sądową od
uwzględnionego powództwa. Sąd oddalił apelację powoda w pozostałej części
3
orzekł również o kosztach procesu i opłatach na rzecz Skarbu Państwa w
postępowaniu apelacyjnym.
Analizując postępowanie stron obecnego procesu, Sąd Apelacyjny zwrócił
uwagę na dokonanie przez powodów w dniu nabycia nieruchomości wpłaty na
rachunek komornika, na poczet sum egzekwowanych, kwoty 16.268,29 zł i uznał,
że powodowie w zamian oczekiwali od komornika złożenia wniosku o wykreślenie
wpisu o wszczęciu egzekucji. Sąd wziął pod rozwagę, że powód okazał
komornikowi umowę sprzedaży nieruchomości, na jego żądanie wyjaśnił cel
dokonanej wpłaty oraz deklarował, że chciałby pokryć koszty egzekucji, dla których
komornik prowadził nadal postępowanie. Oceniając te fakty Sąd Apelacyjny uznał,
że komornik był przeciwny dopuszczeniu powodów do udziału w postępowaniu
egzekucyjnym, podnosząc zarzut braku „umowy cesji przystąpienia do długu lub
innej” i zwracając powodom wpłaconą przez nich kwotę.
Sąd drugiej instancji potwierdził brak po stronie komornika obowiązku
wzywania nabywców nieruchomości do udziału w postępowaniu egzekucyjnym lub
zawiadamiania ich o czynnościach egzekucyjnych przed zgłoszeniem udziału
w charakterze dłużnika (art. 930 § 1 zdanie drugie k.p.c.). Wskazał jednak, że
powodowie dostatecznie wyraźnie ujawnili wolę uczestnictwa w tym postępowaniu,
co wymagało potwierdzenia w protokole i zaliczenia wpłaconej kwoty 16 268, 29 zł
na pokrycie egzekwowanych kosztów. Umowa sprzedaży nieruchomości była
wystarczającym dokumentem uzasadniającym udział nabywców w postępowaniu
egzekucyjnym. Zaniechanie komornika pobrania reszty należnej kwoty (około
9000 zł) doprowadziło do licytacji i sprzedaży nieruchomości oraz wyrządzenia
szkody w postaci różnicy miedzy ceną oszacowania, a ceną uzyskaną w wyniku
sprzedaży licytacyjnej. Wobec tego komornik odpowiada za tę szkodę na podstawie
art. 23 ust. 1 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji na zasadach
obowiązujących w razie wyrządzenia szkody przez niezgodne z prawem działanie
organów władzy publicznej, do których należy zaliczyć także komorników
sądowych. Sąd Apelacyjny uznał, że odpowiedzialność komornika kształtuje art.
415 k.c. bez wymagania jednak przesłanki winy - ze względu na art. 77 ust. 1
Konstytucji
4
Skargi kasacyjne wniosły obydwie strony.
1. Powodowie J. N. i K. N. zaskarżyli wyrok w części oddalającej powództwo
i dalej idącą apelację powodów. Opierając skargę na obydwu podstawach (art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c.) zarzucali naruszenie prawa materialnego art. 361 § 2 i art. 363 §
2 k.c. w zw. z art. 415 k.c. przez ustalenie wysokości szkody poniżej ceny
zapłaconej rzeczywiście przez powodów (kwoty 380.0000 zł) oraz według cen z
lipca 2004 r., a nie z dnia orzekania.
Naruszenie przepisów postępowania wg. skarżących materializuje się
w naruszeniu art. art. 233, 244, 245, 316 § 1, 328 § 2 i 382 k.p.c., polegającym na
uznaniu wartości dowodu z wyceny nieruchomości w postępowaniu egzekucyjnym,
pominięciu ceny ujawnionej w akcie notarialnym, tj. w umowie sprzedaży z 15 lipca
2004 r., braku uzasadnienia odnośnie do przyjęcia chwili określenia wysokości
szkody, nieuwzględnieniu ceny zawartej w ogłoszeniu o sprzedaży nieruchomości
przez nabywcę R. K., pominięciu faktu powszechnie znanego wzrostu cen
nieruchomości.
Skarżący domagali się uchylenia wyroku w części zaskarżonej, a także
wyroku Sądu Okręgowego i przekazania w tym zakresie sprawy do ponownego
rozpoznania sądowi pierwszej instancji oraz zasądzenia kosztów procesu.
Pozwany w skardze kasacyjnej opartej na obydwu podstawach, w ramach
pierwszej podstawy podniósł zarzuty:
 naruszenia art. 23 ust. 1 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji w zw.
z art. 361 § 1 k.c. Skarżący kwestionuje istnienie związku przyczynowego
miedzy działaniem komornika z lipca 2004 r. (zwrot wpłaconej kwoty),
a doznaną szkodą, uzasadniając ten zarzut dwukrotnym wezwaniem
powodów przez komornika do zapłacenia kosztów (przed pierwszą i przed
drugą licytacją w 2005 r.),
 naruszenia art. 361 § 2 w zw. z art. 363 § 1 k.c. polegającym na
nieuwzględnieniu kwoty należnych kosztów tj. 25 224, 25 zł, które musiałaby
ponieść strona powodowa, aby skutecznie zapobiec sprzedaży
nieruchomości.
5
Drugą podstawę skargi pozwanego wypełniają zarzuty:
 naruszenia art. 316 § 1 i art. 382 k.p.c. przez pominięcie dowodów
zawiadomienia powodów o pierwszej i drugiej licytacji doręczonych
powodom, pisma powoda do Ministra Sprawiedliwości, w którym wyjaśniał,
że „sugerował komornikowi, że nie jest dłużnikiem”, dokonania wpłaty
16 268, 29 zł w dniu 16 lipca 2004 r., przed datą ustalenia przez komornika
kosztów postępowania
 naruszenia art. 930 § 1 k.p.c. w związku z art. 760 § 1 k.p.c. polegające na
ustaleniu, że komornik winien dopuścić powodów do postępowania
w charakterze dłużników.
Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoczynając od skargi pozwanego nie można odmówić zasadności
drugiej podstawy skargi kasacyjnej, w części zarzucającej naruszenie art. 382
k.p.c., polegające na pominięciu okoliczności ujawnionych w tym postępowaniu
dotyczących działań komornika po lipcu 2004 r., tj. po zwrocie wpłaconej kwoty
16 268, 29 zł. Sąd Apelacyjny ustalenia swe dotyczące woli powoda uczestniczenia
w postępowaniu egzekucyjnym ograniczył do jego pierwszej fazy, tj. dokonania
przez powoda wpłaty na rachunek komornika i wyjaśnienia na piśmie celu wpłaty,
rozmowy z komornikiem oraz okazywania aktu notarialnego. W granicach
swobodnej oceny Sąd uznał to zachowanie strony powodowej za wyrażające wolę
uczestniczenia w postępowaniu egzekucyjnym. Nie wyczerpuje to jednak całości
zebranego materiału przez sąd pierwszej instancji, jeżeli - bez względu na stosunek
komornika do uczestnictwa powodów w postępowaniu, pozwany zawiadamiał
stronę powodową o wyznaczonym terminie licytacji. W razie przyjęcia, że
zawiadomienie o pierwszym terminie licytacji było spóźnione i z przyczyn
faktycznych nie pozwoliło powodom dokonać wpłaty brakującej kwoty, to zarzutu
takiego powodowie nie podnieśli wobec zawiadomienia o drugim terminie, po
którym nastąpiło przejęcie nieruchomości, tym bardziej jeżeli powód J.N. był
obecny na posiedzeniu, w toku którego odbywał się przetarg.
6
Pominięte okoliczności są istotne, ponieważ nabywca nieruchomości zajętej
w postępowaniu egzekucyjnym może w nim uczestniczyć tylko w charakterze
dłużnika (art. 930 § 1, zdanie drugie k.p.c.). W takim wypadku jego uprawnienia są
jednak ograniczone, ponieważ nie może żądać powtórzenia wcześniej dokonanych
czynności (art. 930 § 1 zdanie trzecie k.p.c.) ani uczestniczyć w przetargu. Funkcja
uczestnika sprowadzałaby się zatem do kontrolowania przebiegu licytacji, przybicia
i przysądzenia własności; ten zakres postępowania nie jest jednak przedmiotem
skargi kasacyjnej.
Najważniejszą ze względu na przedmiot sporu była możliwość zaspokojenia
wierzyciela przed zakończeniem przetargu, przy czym uiszczenie ustalonej sumy
kosztów do rąk komornika prowadziłoby do umorzenia postępowania w całości (art.
981 k.p.c.).
Ograniczenie analizy zebranego materiału do pierwszego okresu
postępowania przewlekającego się postępowania ma wpływ na ocenę
bezprawności przypisanej komornikowi w dalszej fazie postępowania, tj.
w 2005 roku i w konsekwencji na ocenę związku przyczynowego stanowiącego
przesłankę odpowiedzialności (również) w wypadku naprawienia szkody
wyrządzonej bezprawnym działaniem organu władzy publicznej (art. 23 ustawy
o komornikach sądowych i egzekucji, w związku z art. 417 k.c.). Uzasadnienie
zaskarżonego wyroku nie pozwala stwierdzić, dlaczego i w jaki sposób
bezprawność działania komornika z 2004 r. oddziaływała na zachowanie się
powodów roku następnym i stała się przyczyną przejęcia nieruchomości przez
osobę trzecią.
Strona powodowa ponosi ciężar dowodu istnienia faktów stanowiących
łańcuch przyczynowo-skutkowy zdarzeń, rozpoczynających się od braku
sporządzenia protokołu rozmów i oświadczeń powoda oraz bezprawnego zwrotu
wpłaconej części kwoty dłużnej. Zdarzenie wyrządzające szkodę powodom
zakończyło się jednak najwcześniej po udzieleniu przybicia, dlatego związek
przyczynowy między kolejnymi zdarzeniami prowadzącymi do przysądzenia
własności winien być rozważany w toku całego postępowania.
7
Jeżeli okoliczności faktyczne wskazujące przyczyny szkody znajdują się
w zgromadzonym materiale lecz nie zostaną wzięte pod rozwagę przy ocenie
związku przyczynowego, jako przesłanki odpowiedzialności sprawcy szkody, to
istnieją podstawy do uznania, że uchybienie takie miały wpływ na treść wyroku
a przepis art. 361 § 2 k.c. został zastosowany przedwcześnie. Przy ustalaniu
omawianej przesłanki odpowiedzialności ze względu na niedookreśloność zwrotu
"normalne następstwa", rozstrzygające znaczenie ma przekonanie prawne składu
orzekającego, ponieważ celem koncepcji przyczynowości adekwatnej jest
wyznaczenie, odpowiadającej słuszności, granicy między tymi skutkami, które
można przypisać pozwanemu o naprawienie szkody, a tymi, których przypisać mu
nie można (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2002 r., II CKN
1216/00, OSNC 2003, nr 4, poz. 58 oraz uchwała z dnia 21 marca 2003 r., III CZP
6/03). Znaczny stopień swobody wynikający z niedookreśloności pojęcia
adekwatnego związku przyczynowego wymaga skrupulatności przy wykorzystaniu
tworzących go okoliczności ujawnionych w sprawie.
Zgodzić się należy także z zarzutem nieuwzględnienia wydatków na pokrycie
kosztów postępowania egzekucyjnego, które obciążałyby powodów w razie
zaniechania przymusowego ściągania należności z przedmiotu egzekucji. Pozwany
twierdził w skardze, że byłaby to kwota 25 224,25 zł. W razie uwzględnienia
roszczenia o naprawienie szkody suma ta powinna zmniejszać zasądzone
odszkodowanie.
2. Większość zarzutów skargi kasacyjnej powodów zmierza do podważenia
ustalonego stanu faktycznego i w takim zakresie nie może być ona uwzględniona,
ponieważ sprzeciwia się temu art. 3933
§ 3 k.p.c. Nie można natomiast odmówić
trafności zarzutom dotyczącym braku uzasadnienia przyczyn przyjęcia za podstawę
wysokości odszkodowania cen z połowy 2004 r. a nie z chwili ustalania
odszkodowania – zgodnie z regułą wyrażoną w art. 363 § 2 k.c. Dopuszczalność
odstąpienia od niej uzależniono w przepisie od „szczególnych okoliczności”
traktując to jako wyjątek. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku brak wyjaśnienia
przyczyn odstąpienia od reguły określającej chwilę właściwą do przyjęcia poziomu
cen będącego miernikiem szkody oraz przyczyn pominięcia w rozważaniach innych
podstaw ustalenia ceny nieruchomości, np. znajdującego się wśród zebranych
8
materiałów aktu notarialnego z 15 lipca 2004 r., rep. A nr […] wymieniającego cenę
380.000 zł. Usprawiedliwia to zarzut naruszenia art. 363 § 2 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie.
Przytoczone względy nakazywały uwzględnienie obydwu skarg kasacyjnych,
uchylenie zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie
sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1
zdanie drugie k.p.c.).
/km/