Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 stycznia 2009 r.
I PK 133/08
Nieusuwalna (bezsukcesyjna) następcza utrata przez stronę zdolności
sądowej, która z uwagi na art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c. nie pozwala na podjęcie za-
wieszonego postępowania, stanowi podstawę umorzenia przez sąd drugiej in-
stancji postępowania w oparciu o art. 182 § 1 zdanie drugie k.p.c., ze skutkiem
wynikającym z art. 182 § 3 k.p.c.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Katarzyna
Gonera, Romualda Spyt (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 13 stycznia
2009 r. sprawy z powództwa Jerzego S. przeciwko Spółdzielni Pracy „O.” w C. o wy-
nagrodzenie za czas pozostawania bez pracy, na skutek skargi kasacyjnej powoda
od postanowienia Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Częstochowie z dnia 8 kwietnia 2008 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżone postanowienie i sprawę przekazał Sądowi Okręgowe-
mu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie do ponownego roz-
poznania w innym składzie oraz do orzeczenia o kosztach postępowania kasacyj-
nego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie, w
sprawie z powództwa Jerzego S. przeciwko Spółdzielni Pracy „O.” w C. o wynagro-
dzenie za czas pozostawania bez pracy, postanowieniem z dnia 8 kwietnia 2008 r.,
wydanym na posiedzeniu niejawnym, uchylił wyrok Sądu Rejonowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie z dnia 30 października 2002 r. w pkt 2 i
umorzył postępowanie co do roszczenia powoda o wynagrodzenie za czas pozosta-
wania bez pracy.
2
W pisemnych motywach rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy wskazał, że powyż-
szym wyrokiem Sąd Rejonowy przywrócił powoda do pracy w pozwanej Spółdzielni
na poprzednie warunki pracy i płacy oraz zasądził od pozwanej na rzecz powoda
kwotę 21.114,20 zł oraz oddalił powództwo w pozostałym zakresie. Pozwana zaskar-
żyła wyrok apelacją. Postanowieniem z dnia 5 marca 2004 r. Sąd Okręgowy zawiesił
postępowanie apelacyjne w części dotyczącej roszczenia o wynagrodzenie za pracę
w związku z ogłoszeniem przez Sąd Rejonowy w Częstochowie w dniu 18 grudnia
2003 r. upadłości pozwanej Spółdzielni. Postępowanie upadłościowe zakończone
zostało postanowieniem z dnia 28 maja 2007 r., które uprawomocniło się w dniu 18
sierpnia 2007 r. W dniu 1 grudnia 2007 r. pozwana została wykreślona z Krajowego
Rejestru Sądowego. W ocenie Sądu Okręgowego w zaistniałej sytuacji, w związku z
utratą przez pozwaną Spółdzielnię zdolności sądowej, konieczne stało się umorzenie
całego postępowania na podstawie art. 182 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
Sąd przyjął przy tym, że dopuszczalne jest uchylenie wyroku Sądu pierwszej instancji
postanowieniem, uznając, że kwestia ta została przesądzona przez Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 12 października 1999 r., III CKN 693/98 (OSNC 2000 nr 4,
poz. 73) i posiłkując się argumentacją zawartą w uzasadnieniu tego postanowienia.
Sąd Okręgowy wskazał, że nie istnieje ogólny następca prawny pozwanej Spółdziel-
ni, zatem nie ma podstaw, aby podjąć zawieszone postępowanie w oparciu o przepis
art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c. Wykreślenie z Krajowego Rejestru Sądowego powoduje
utratę zdolności sądowej, a przy braku ogólnego następcy prawnego pozwanej nie-
dopuszczalne jest wyrokowanie w niniejszej sprawie. Bezsukcesyjna utrata zdolności
sądowej powoduje konieczność umorzenia całego postępowania, ponieważ ograni-
czenie umorzenia jedynie do postępowania apelacyjnego powodowałoby uprawo-
mocnienie zaskarżonego apelacją orzeczenia Sądu pierwszej instancji, kwestiono-
wanego przez pozwaną. Z tych przyczyn Sąd Okręgowy na podstawie art. 182 § 1
k.p.c. w związku z art. 183 k.p.c. i art. 386 § 3 k.p.c. orzekł zgodnie z przywołaną na
wstępie treścią sentencji.
Skarga kasacyjna powoda oparta została na obu podstawach kasacyjnych.
Podniesiono w niej zarzuty naruszenia prawa materialnego - art. 32, 45 Konstytucji
RP w związku z art. 6 Konwencji Praw Człowieka i art. 22 § 1a ustawy z dnia 27 lipca
2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.) oraz
art. 47 k.p. w związku z art. 31
i 45 k.p. w związku z art. 32 ustawy z dnia 23 maja
1991 r. o związkach zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze
3
zm.), a także art. 90 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 paź-
dziernika 1934 r. - Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz.
512 ze zm.) w związku z art. 134 i 137 ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo
spółdzielcze (jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.) oraz art. 527
k.c. - poprzez niewłaściwą wykładnię i zastosowanie art. 32 i 45 Konstytucji RP, skut-
kiem czego Sąd Okręgowy uznał z tylko sobie znanych powodów, że „nieaktualne
roszczenia pozwanego opisane w jego apelacji stoją przed prawem powoda do rów-
nego traktowania przez władze publiczne i jego prawem do sprawiedliwego i jawnego
rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bez-
stronny i niezawisły sąd [...].”
W uzasadnieniu tych zarzutów powód podniósł, że został wyrokiem Sądu Re-
jonowego [...] przywrócony do pracy i zgłosił się do pracy u pozwanego, nabywając
tym samym prawo do wynagrodzenia za cały czas pozostawania bez pracy, jako że
podlegał ochronie przewidzianej w art. 32 ustawy o związkach zawodowych. Rosz-
czenie to zostało uznane przez syndyka masy upadłości pozwanego i umieszczone
na liście wierzytelności. Z tego tytułu syndyk w trakcie postępowania upadłościowego
wypłacał mu z masy upadłości stosowne wynagrodzenie. Po zakończeniu postępo-
wania upadłościowego Sąd Rejonowy wydał powodowi klauzulę wykonalności co do
kwoty niezaspokojonej w postępowaniu upadłościowym. Co do tej kwoty powód uzy-
skał prawomocne zabezpieczenie swoich roszczeń w stosunku do osoby trzeciej na
podstawie art. 527 k.c. Zaskarżone orzeczenie prowadzi do pozbawienia powoda
prawa do wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy zasądzonego przez Sąd
Rejonowy, a nadto umożliwia osobie trzeciej złożenie skargi przeciwko prawomoc-
nemu wyrokowi w sprawie cywilnej nakładającemu na tę osobę obowiązek zaspoko-
jenia roszczeń wynikających z listy wierzytelności i niezaspokojonych w postępowa-
niu upadłościowym, ponieważ jeśli powód nie miałby prawa do wynagrodzenia za
czas pozostawania bez pracy to i osoba trzecia nie miałaby obowiązku w stosunku
do nieistniejącej wierzytelności. Zdaniem skarżącego wpisanie wierzytelności na listę
wierzytelności stanowiło uznanie powództwa (przez syndyka, który zastępował po-
zwaną stosownie do treścią art. 90 Prawa upadłościowego z 1934 r.) i uznaniem tym
Sąd był związany.
Skarżący zarzucił także naruszenie prawa procesowego, które w jego ocenie
miało wpływ na wynik sprawy - art. 379 pkt 4 k.p.c. w związku z art. 49 k.p.c. i art. 50
§ 3 k.p.c. oraz art. 149 k.p.c., art. 203 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. w związku z
4
art. 45, art. 92 i art. 176 ust. 2 Konstytucji RP oraz art. 6 Konwencji ochronie praw i
wolności i art. 22 § 1a Prawa o ustroju sądów powszechnych, a także art. 182 § 3
k.p.c. i art. 213 § 2 k.p.c. w związku z art. 90 Prawa upadłościowego z 1934 r.- po-
przez udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia sędziego, który na swój wniosek z
dnia 9 maja 2008 r., oparty na przepisie art. 49 k.p.c., wyłączony został postanowie-
niem z dnia 12 maja 2008 r. z rozpatrywania niniejszej sprawy oraz sędziego, co do
którego powód złożył w dniu 3 czerwca 2008 r. wniosek o jego wyłączenie i który to
wniosek nie został jeszcze rozpoznany przez właściwy sąd, a także poprzez bez-
prawną ingerencję prezesa Sądu Okręgowego w Częstochowie w postępowanie,
polegającą na wydaniu decyzji o pozbawieniu przewodniczącego składu orzekające-
go uprawnień do wyznaczania rozpraw, co spowodowało brak osobistej komunikacji
ze stronami procesu, gdy tymczasem to do przewodniczącego składu należy „wybór
strategii rozstrzygnięcia.” Skarżący wskazał, że sędzia podlega ustawom a nie regule
kreowanej przez prezesa sądu lub sędziego funkcyjnego. Okoliczności te, zdaniem
skarżącego, stanowią o nieważności postępowania.
Uzasadniając wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania skarżący
podniósł, że wyjaśnienia wymaga, czy w świetle art. 32, art. 45, art. 92, art. 176 § 2
Konstytucji RP oraz art. 6 Konwencji Praw Człowieka, a także art. 149 k.p.c., 206
k.p.c., 391 § 1 k.p.c. prezes sądu okręgowego może pozbawić przewodniczącego
składu orzekającego uprawnień do wyznaczania rozpraw oraz czy może tworzyć
prawo równe ustawie, a także czy „rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia
23 lutego 2007 r. (Dz.U. z dnia 2 marca 2007 r.) wydano z naruszeniem wymogów
konstytucyjnych (art. 92 Konstytucji).” Nadto, występujące zagadnienie prawne spro-
wadza się także do odpowiedzi na pytanie, czy powód jest równy wobec prawa w
stosunku do osoby trzeciej, dla której bezprawna ingerencja prezesa Sądu Okręgo-
wego stworzyła możliwość rewizji niekorzystnego dla niej prawomocnego orzeczenia
w sprawie I C 1549/05 oraz czy nie został on pozbawiony prawa do niezależnego,
bezstronnego i niezawisłego sądu, skoro art. 183 § 3 k.p.c. nakładał obowiązek umo-
rzenia postępowania apelacyjnego, uprzednio zawieszonego, co spowodowałoby
uprawomocnienie się wyroku Sądu pierwszej instancji zasądzającego wynagrodzenie
za czas pozostawania bez pracy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
W pierwszej kolejności ocenie podlega najdalej idący zarzut dotyczący nie-
ważności postępowania. Zgodnie z powołanym w drugiej podstawie kasacyjnej prze-
pisem art. 379 pkt 4 k.p.c. nieważność postępowania zachodzi, jeżeli skład sądu
orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo jeżeli w rozpoznaniu sprawy
brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy. Do nieważności na tej podstawie praw-
nej miało dojść z dwóch względów. Po pierwsze, w składzie orzekającym brali udział
sędziowie, z których jeden, już po wydaniu zaskarżonego orzeczenia, został wyłą-
czony na swój wniosek od rozpoznania sprawy oraz drugi, co do którego - również
po wydaniu postanowienia - powód złożył wniosek o wyłączenie go od rozpoznawa-
nia sprawy. Po drugie, jak twierdzi skarżący, na mocy decyzji prezesa Sądu Okręgo-
wego przewodniczący składu orzekającego pozbawiony został uprawnienia do wy-
znaczania rozpraw. Co do pierwszej z tych kwestii, to pogląd wyrażony w wyroku
Sądu Apelacyjnego z dnia 29 stycznia 2004r., I ACa 1186/03 (OSA 2004 nr 12, poz.
47), że rozpoznanie sprawy z naruszeniem art. 50 § 3 k.p.c. przez sędziego, co do
którego następnie zapadło orzeczenie o jego wyłączeniu lub wniosek o wyłączenie
oparty na art. 49 k.p.c. nie został w ogóle rozpoznany, należy uznać za rozpoznanie
sprawy przez sędziego wyłączonego z mocy ustawy (art. 379 pkt 4 k.p.c.), odnosi się
do innego stanu faktycznego niż występujący w niniejszej sprawie. W tamtym postę-
powaniu wniosek o wyłączenie sędziego wpłynął i nie został rozpoznany przed wy-
daniem zaskarżonego orzeczenia. W niniejszej sprawie zaskarżone postanowienie
zapadło 18 kwietnia 2008 r., a wniosek sędziego o wyłączenie go ze sprawy złożony
został w dniu 9 maja 2008 r., postanowienie o wyłączeniu zapadło w dniu 12 maja
2008 r., natomiast wniosek powoda o wyłączenie innego sędziego złożony został w
dniu 3 czerwca 2008 r. Wszystkie zatem wymienione czynności procesowe dokona-
ne zostały po wydaniu zaskarżonego orzeczenia. W tej sytuacji nie ma mowy o naru-
szeniu przepisu art. 50 § 3 k.p.c., w myśl którego aż do rozstrzygnięcia sprawy o
wyłączenie sędzia może spełniać tylko czynności niecierpiące zwłoki. Zakaz doko-
nywania przez sędziego czynności innych niż niecierpiące zwłoki biegnie w sposób
oczywisty od złożenia wniosku o wyłączenie. Skoro w dacie wydania zaskarżonego
orzeczenia żaden z sędziów nie był nim objęty, jako że wnioski złożone zostały póź-
niej, uznać należy, że żaden z nich nie był wyłączony z mocy ustawy od rozpozna-
wania przedmiotowej sprawy.
Natomiast, jeśli chodzi o sposób procedowania przez sąd, a więc na rozprawie
czy też na posiedzeniu niejawnym, to problem ten sprowadza się do zastosowania
6
obowiązujących przepisów postępowania. Sąd Okręgowy podzielił pogląd Sądu Naj-
wyższego wyrażony w postanowieniu dnia 12 października 1999 r., III CKN 698/98
(OSNC 2000 nr 4, poz. 73), że orzeczenia wydawane na podstawie art. 386 § 3
k.p.c. zapadają w formie postanowień. Z tego stanowiska zaś wywiódł najwyraźniej
wniosek, że postanowienie to może zapaść na posiedzeniu niejawnym. Z przedsta-
wionych okoliczności, a także z treści wniosku sędziego o wyłączenie go od rozpo-
znawania niniejszej sprawy, nie sposób wnioskować, jak to czyni skarżący, że sąd
orzekał w stanie braku niezawisłości i bezstronności, związany jakąś bliżej nieokre-
śloną decyzją prezesa Sądu Okręgowego w Częstochowie o pozbawieniu przewod-
niczącego składu orzekającego uprawnień do wyznaczania rozpraw.
Przechodząc do kwestii związanych z prawidłowością decyzji Sądu Okręgowego co
do konieczności umorzenia postępowania w całości (w konsekwencji konieczności
uchylenia wyroku Sądu pierwszej instancji), to uzasadniony jest zarzut naruszenia
art. 182 § 3 k.p.c.
Podstawowym i niezbędnym wymaganiem występowania w procesie w cha-
rakterze strony jest zdolność sądowa. W myśl art. 64 § 1 k.c. każda osoba fizyczna i
prawna ma zdolność występowania w procesie jako strona. Poza Skarbem Państwa
o istnieniu osoby prawnej decyduje przepis szczególny przyznający jej tę osobowość
(art. 33 k.c.). W przypadku spółdzielni pracy przepisem tym jest art. 11 § 1 Prawa
spółdzielczego, zgodnie z którym spółdzielnia nabywa osobowość prawną z chwilą
wpisania jej do Krajowego Rejestru Sądowego. Zatem wpis do tego Rejestru ma cha-
rakter konstytutywny, a wykreślenie spółdzielni z Krajowego Rejestru Sądowego na
wniosek syndyka, stosownie do treści art. 136 Prawa spółdzielczego, oznacza utratę
jej bytu prawnego, w konsekwencji utratę zdolności sądowej. Pierwotny nieusuwalny
brak w zakresie zdolności sądowej prowadzi w postępowaniu pierwszoinstancyjnym
do odrzucenia pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 i § 2 k.p.c. w związku z art. 71 k.p.c.). Na-
stępcza utrata zdolności sądowej stanowi podstawę do zawieszenia postępowania w
oparciu o przepis art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., a w razie stwierdzenia braku następcy
prawnego strony, która utraciła zdolność sądową, a w każdym razie po upływie roku
od daty postanowienia o zawieszeniu z tej przyczyny, sąd umorzy postępowanie w
myśl art. 182 § 1 zdanie drugie k.p.c. Ten przepis przywołany został przez Sąd Okrę-
gowy jako podstawa rozstrzygnięcia. Jednocześnie Sąd uznał, że uprawnia on do
umorzenia postępowania w całości, a więc i do uchylenia wyroku Sądu pierwszej
instancji. W poglądzie tym podkreśla się, że umorzenie wyłącznie postępowania
7
apelacyjnego prowadziłoby do uprawomocnienia się wyroku Sądu pierwszej instancji,
który w apelacji był przez pozwanego kwestionowany. Dopatrzyć się w nim można
analogii do stanowiska wyrażonego w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia z 15
lutego 2002 r., V CKN 1100/00 (OSNC 2003, nr 1, poz. 11), który stwierdził, że nie-
usuwalna utrata zdolności sądowej strony wywołuje potrzebę umorzenia całego po-
stępowania na podstawie art. 355 § 1 k.p.c., ponieważ umorzenie postępowania ka-
sacyjnego spowodowałoby uprawomocnienie się zaskarżonego orzeczenia Sądu
drugiej instancji, które pozwany w kasacji kwestionował w całości. Tak więc Sąd
Okręgowy nie zwrócił uwagi na to, iż powielona przez niego argumentacja nie doty-
czy umorzenia postępowania na podstawie art. 182 § 1 zdanie drugie k.p.c.
Rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego w niniejszej sprawie dotyczyło postępo-
wania uprzednio zawieszonego z uwagi na ogłoszenie upadłości pozwanej (art. 174
§ 1 pkt 4 k.p.c., w brzmieniu obowiązującym w dacie wydania postanpowienia o za-
wieszeniu). Z chwilą ustania tej przyczyny zawieszenia strona utraciła zdolność są-
dową, a brak jej ogólnego następcy prawnego uniemożliwiał podjęcie zawieszonego
postępowania w oparciu o przepis art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c. Stwierdzenie zaś, że brak
ten jest nieusuwalny, uzasadniało umorzenie zawieszonego postępowania na pod-
stawie art. 182 § 1 zdanie drugie k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. Przepis ten
jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 355 § 1 k.p.c. i ma zastosowanie w
niniejszej sprawie zgodnie z zasadą lex specialis derogat legi generali. W konse-
kwencji, zakres postępowania podlegającego umorzeniu określa przepis art. 182 § 3
k.p.c., zgodnie z którym umorzenie zawieszonego postępowania przez sąd wyższej
instancji powoduje uprawomocnienie się zaskarżonego orzeczenia, z wyjątkiem
spraw o unieważnienie małżeństwa lub o rozwód oraz o ustalenie nieistnienia mał-
żeństwa, w których postępowanie umarza się wówczas w całości. Oznacza to, że nie
było podstawy do umorzenia postępowania w całości lecz umorzeniu podlegało wy-
łącznie postępowanie wywołane wniesieniem apelacji. W tym kontekście, nawiązując
do kontrowersji związanych z wydaniem zaskarżonego postanowienia na posiedze-
niu niejawnym, stwierdzić należy, że skoro umorzeniu podlega postępowanie znaj-
dujące się w stadium zawieszenia, to może ono zapaść wyłącznie na posiedzeniu
niejawnym. Wyznaczenie rozprawy wymagałoby bowiem podjęcia postępowania,
czemu na przeszkodzie stoi przepis art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c.
W skardze kasacyjnej powołano się na liczne naruszenia przepisów prawa
materialnego. Skoro w niniejszej sprawie problemem jest zagadnienie proceduralne,
8
a nie stanowi go merytoryczne rozstrzygnięcie o żądaniach pozwu, przywoływanie w
podstawach kasacyjnych przepisów prawa materialnego nie ma uzasadnienia. Roz-
strzyganie o kwestii formalnej (proceduralnej) w postępowaniu odbywa się bez sto-
sowania przepisów prawa materialnego, zatem nie mogły one zostać naruszone
przez Sąd. Również odwoływanie się do wartości konstytucyjnych - równości oby-
wateli wobec prawa (art. 32 Konstytucji RP), prawa do sprawiedliwego i jawnego
rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bez-
stronny i niezawisły sąd (art. 45 Konstytucji RP) nie jest argumentem do podważania
orzeczenia sądu w skardze kasacyjnej, gdyż zasady te samodzielnie nie kreują praw
podmiotowych jednostki, lecz skierowane są do władzy ustawodawczej, która w
stanowieniu aktów prawa ma obowiązek realizowania wartości określonych ustawą
zasadniczą, ewentualnie stanowią wskazanie dla wykładni stosowanych przez sąd
przepisów. Mogą one zatem stanowić jedynie wsparcie zarzutów dotyczących błęd-
nej wykładni przepisów prawa, ale przepisów, które mają zastosowanie w sprawie.
Tymczasem w niniejszej skardze, w pierwszej podstawie kasacyjnej, zarzuty naru-
szenia wartości konstytucyjnych powiązano z przepisami prawa materialnego, nie-
mającymi znaczenia dla rozstrzygnięcia kwestii proceduralnej.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto na pod-
stawie art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
========================================