Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 kwietnia 2009 r.
I UK 333/08
Nienależnie pobrane świadczenie emerytalne podlega zwrotowi w kwocie
„brutto” (art. 138 ust. 1, ust. 2 pkt 1 i ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst:
Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm. oraz art. 84 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U.
z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.).
Przewodniczący SSN Zbigniew Korzeniowski, Sędziowie SN: Katarzyna
Gonera (sprawozdawca), Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 17 kwietnia
2009 r. sprawy z odwołania Mieczysława D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziałowi w Z. o zwrot nienależnie pobranego świadczenia, na skutek
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z
dnia 30 maja 2008 r. [...]
1. o d r z u c i ł skargę kasacyjną w części dotyczącej zaskarżenia punktu 2
wyroku Sądu Apelacyjnego;
2. o d d a l i ł skargę kasacyjną w części dotyczącej zaskarżenia punktu 1
wyroku Sądu Apelacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w Z. decyzjami z 10 lipca 2006 r.
dokonał rozliczenia przychodów ubezpieczonego Mieczysława D. osiągniętych w
latach: 2003, 2004 i 2005 i ustalił obowiązek zwrotu przez niego nienależnie pobra-
nych świadczeń emerytalnych w łącznej kwocie 84.881,22 zł.
Decyzją z 18 lipca 2006 r. organ rentowy odmówił ubezpieczonemu ponowne-
go ustalenia wysokości części socjalnej emerytury górniczej z uwzględnieniem kwoty
bazowej obowiązującej w czerwcu 2006 r. Ubezpieczony odwołał się od powyższych
2
decyzji i wniósł o ich zmianę poprzez uchylenie obowiązku zwrotu pobranych świad-
czeń emerytalnych za lata 2003-2005 oraz przeliczenie z uwzględnieniem kwoty ba-
zowej obowiązującej w czerwcu 2006 r. części socjalnej pobieranej emerytury górni-
czej. Twierdził, że nie został prawidłowo poinformowany przez ZUS o przesłankach
zawieszania emerytur i rent, wynikających z art. 103 i 104 ustawy z 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z FUS oraz podniósł zarzut sprzeczności tych przepisów z
Konstytucją RP i prawem Unii Europejskiej.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy Ubezpieczeń Społecznych w Gliwicach wyrokiem z
28 lutego 2007 r. [...], uwzględniając odwołania ubezpieczonego od powyższych de-
cyzji: 1) zmienił decyzje z 10 lipca 2006 r. i uchylił obowiązek zwrotu przez ubezpie-
czonego nienależnie pobranych świadczeń emerytalnych za lata 2003, 2004 i 2005,
2) zmienił decyzję z 18 lipca 2006 r. w ten sposób, że przyjął do ponownego ustale-
nia części socjalnej emerytury górniczej kwotę bazową obowiązującą w czerwcu
2006 r.
Sąd Okręgowy ustalił, że odwołujący się pobierał od 18 listopada 1996 r. i po-
biera nadal emeryturę górniczą oraz osiągnął przychody ze stosunku pracy z tytułu
zatrudnienia w Zakładzie Technicznym „P.” w O.: a) w 2003 r. w wysokości
63.220,94 zł, przekraczając kwotę graniczną przychodów ustalonych dla tego roku
na 33.978,70 zł, co pociągało za sobą obowiązek zwrotu pobranych świadczeń eme-
rytalnych w kwocie 27.874,14 zł; b) w 2004 r. w wysokości 81.223,07 zł, przekracza-
jąc kwotę graniczną dla tego roku wynoszącą 35.241,70 zł, co pociągało za sobą
obowiązek zwrotu pobranych świadczeń emerytalnych w kwocie 28.461,48 zł; c) w
2005 r. w wysokości łącznej 63.678,92 zł, przekraczając kwotę graniczną dla tego
roku wynoszącą 36.797,40 zł, co uzasadniało zwrot pobranej emerytury górniczej w
kwocie łącznej 28.545,60 zł. Okoliczności te były między stronami bezsporne.
Sąd Okręgowy stwierdził, że spór w sprawie sprowadzał się do ustalenia, czy
ubezpieczony został prawidłowo pouczony przez organ rentowy o treści nowych
przepisów dotyczących warunków zawieszenia i zmniejszenia świadczeń emerytal-
nych, wynikających z art. 103 i 104 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz czy
powyższe przepisy prawne nie są sprzeczne z Konstytucją RP oraz przepisami Unii
Europejskiej. Sąd pierwszej instancji podkreślił, że art. 103 i 104 ustawy z 17 grudnia
1998 r., po zmianie dokonanej przez art. 1 pkt 1 i art. 2 ustawy nowelizującej z 8 lipca
1999 r. (Dz.U. Nr 70, poz. 774), zostały uznane przez Trybunał Konstytucyjny w wy-
roku z 14 czerwca 2004 r., K 27/03, za zgodne z Konstytucją RP. Sąd Okręgowy
3
stwierdził ponadto, że powołane przepisy są również zgodne z prawem Unii Europej-
skiej, w szczególności „rozporządzeniem EWG nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. w
sprawie stosowania systemów ubezpieczenia społecznego”.
W oparciu o akta rentowe ubezpieczonego Sąd Okręgowy przyjął, że kolejne
decyzje organu rentowego, dotyczące emerytury za lata 1999-2006, zostały wysłane
odwołującemu się bez potwierdzenia doręczenia, przewidzianego w art. 109 k.p.a.,
chociaż art. 71a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zezwalający Zakła-
dowi Ubezpieczeń Społecznych na wysyłanie decyzji rentowych listem zwykłym, bez
potwierdzenia odbioru, został dodany do ustawy od 17 lutego 2001 r. Sąd pierwszej
instancji ustalił, że w okresach od 5 stycznia 1998 r. do 24 grudnia 2001 r. i od 3
kwietnia 2002 r. do 20 maja 2006 r. ubezpieczony przez cały czas przebywał i był
zameldowany na pobyt stały w Niemczech na terenie miasta W. Ubezpieczony ze-
znał, że nie odebrał osobiście żadnych decyzji rentowych za okres od 1998 r. do
maja 2006 r. Uznając zeznania ubezpieczonego za wiarygodne, Sąd Okręgowy
przyjął, że z powodu braku precyzyjnego pouczenia go o treści art. 103 i 104 ustawy
z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS wypłaconej ubezpieczonemu w
latach 2003-2005 emerytury górniczej nie można uznać za świadczenie nienależnie
pobrane. Sąd pierwszej instancji przyjął ponadto, że ponieważ odwołujący się podle-
gał ubezpieczeniu społecznemu przez ponad 30 miesięcy od nabycia prawa do eme-
rytury górniczej (co nastąpiło 18 listopada 1998 r.), przysługuje mu prawo do ponow-
nego ustalenia części socjalnej tej emerytury z uwzględnieniem aktualnej kwoty ba-
zowej z czerwca 2006 r. i nie musi w związku z tym występować do ZUS z wnioskiem
o przyznanie nowej emerytury.
Apelację od powyższego wyroku wniósł organ rentowy, domagając się
„zmiany wyroku w całości” i podnosząc, że we wszystkich otrzymanych przez ubez-
pieczonego decyzjach znajdowało się pouczenie o warunkach zawieszania i zmniej-
szania emerytur i rent oraz obowiązku informowania ZUS o osiągniętych przycho-
dach. Pouczenie o obowiązku poinformowania organu rentowego o osiąganym przy-
chodzie zawierała każda decyzja o ustaleniu wysokości świadczenia emerytalnego
przekazana ubezpieczonemu po 1 stycznia 1999 r. Organ rentowy podniósł również,
że ubezpieczony nie składał wniosku o kolejną emeryturę, a zatem ZUS nie mógł
zastosować w jego przypadku art. 53 ust. 4 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z FUS.
4
Sąd Apelacyjny w Katowicach wyrokiem z 30 maja 2008 r. [...] zmienił zaskar-
żony wyrok w pkt 1 i oddalił odwołanie w części dotyczącej decyzji wydanych 10 lipca
2006 r. (obejmujących ustalenie obowiązku zwrotu przez ubezpieczonego nienależ-
nie pobranych w latach 2003-2005 świadczeń emerytalnych w łącznej kwocie
84.881,22 zł) oraz uchylił pkt 2 zaskarżonego wyroku i w tej części, dotyczącej decy-
zji wydanej 18 lipca 2006 r. (w kwestii ponownego ustalenia części socjalnej emery-
tury górniczej z uwzględnieniem kwoty bazowej z czerwca 2006 r.), przekazał sprawę
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Zarzuty apelacji organu rentowego Sąd Apelacyjny uznał za słuszne. Odno-
sząc się do spornej kwestii pouczenia ubezpieczonego przez organ rentowy o wa-
runkach (przesłankach) zawieszania i wstrzymywania prawa do emerytury na pod-
stawie przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), Sąd Apelacyjny nie
podzielił ustaleń Sądu pierwszej instancji poczynionych w tym przedmiocie. Według
art. 138 ust. 1 w związku z ust. 5 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i ren-
tach z FUS osoba, która nienależnie pobrała świadczenie w związku z osiągnięciem
przychodów, o których mowa w art. 104 ust. 1 tej ustawy, jest obowiązana do ich
zwrotu. Dla rozstrzygnięcia sporu kluczowe znaczenie ma treść art. 138 ust. 2 pkt 1
ustawy, który nakłada na organ rentowy obowiązek stosownego pouczenia ubezpie-
czonego o zasadach dotyczących ustania, zawieszenia lub wstrzymania prawa do
świadczeń. Sąd Apelacyjny powołał się również na § 5 rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad
zawieszania lub zmniejszania emerytury lub renty (Dz.U. Nr 58, poz. 290 ze zm.),
według którego emeryt i rencista jest zobowiązany do końca lutego każdego roku
powiadomić organ rentowy o łącznej kwocie dochodu osiągniętego w ubiegłym roku
kalendarzowym. Sąd drugiej instancji podkreślił, że w aktach organu rentowego brak
było potwierdzenia doręczenia kolejno wydawanych przez ZUS w stosunku do ubez-
pieczonego decyzji. Na rozprawie apelacyjnej w dniu 30 maja 2008 r. ubezpieczony
oświadczył jednak, że otrzymał decyzję o przyznaniu mu prawa do emerytury, której
wypłata została zawieszona. Decyzja ta - z 22 stycznia 1997 r. - w pkt III pouczenia
zawierała informację o podstawach zawieszenia wypłaty świadczenia w przypadku
osiągania dochodu. Co prawda, została ona wydana pod rządami ustawy z dnia 1
lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (jednolity tekst:
Dz.U. z 1995 r. Nr 30, poz. 154 ze zm.), jednak nie ulega wątpliwości, że ubezpie-
5
czony został pouczony o podstawach zawieszenia wypłaty świadczenia w przypadku
osiągania dochodu.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że w dniu 19 lutego 1998 r. wpłynęło do ZUS
oświadczenie ubezpieczonego, że zamierza osiągać dochody z tytułu pracy wykony-
wanej w ramach stosunku pracy i dochody te spowodują zawieszenie świadczenia
(emerytury). Z kolei decyzja organu rentowego wydana 13 kwietnia 1999 r., po roz-
poznaniu wniosku ubezpieczonego z 23 lutego 1999 r., zawierała pouczenie w
przedmiocie ewentualnego zawieszenia lub zmniejszenia świadczenia emerytalnego
(punkt VII), jak też pouczenie o obowiązku informowania Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych o wysokości osiąganego przychodu (punkt VIII), zgodnie z obowiązującymi
zasadami wynikającymi z ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
FUS. Sąd drugiej instancji podkreślił, że tą samą decyzją organ rentowy wezwał
ubezpieczonego do wykazania zarobków za lata 1996, 1997 i 1998, co też ubezpie-
czony - w wykonaniu tego wezwania - uczynił.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, przytoczone fakty zaprzeczały twierdzeniom
ubezpieczonego, że nigdy nie został prawidłowo pouczony o warunkach zawieszenia
emerytury według nowo obowiązującej ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z FUS. Zdaniem Sądu drugiej instancji, ubezpieczony nie tylko otrzymał pra-
widłowe pouczenie, ale też miał świadomość, że jest zobowiązany do powiadamiania
organu rentowego o osiąganych dochodach.
Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie
ubezpieczonego od decyzji z 10 lipca 2006 r. W odniesieniu do decyzji z 18 lipca
2006 r. Sąd Apelacyjny uchylił zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego na podstawie
art. 386 § 4 k.p.c. z uwagi na nierozpoznanie istoty sprawy.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł pełnomocnik ubez-
pieczonego, zaskarżając wyrok ten w całości. Skarga kasacyjna została oparta na
podstawach: 1) naruszenia przepisów postępowania, a mianowicie: a) art. 368 k.p.c.
oraz art. 130 § 1 k.p.c., co polegało na rozpoznaniu apelacji organu rentowego nie-
opowiadającej wymaganiom określonym w art. 368 k.p.c., a mianowicie apelacji, w
której brak było przedstawienia zarzutów i ich uzasadnienia, zakresu zaskarżenia,
wskazania sposobu zmiany zaskarżonego wyroku oraz oznaczenia wartości przed-
miotu zaskarżenia, pomimo niewezwania organu rentowego do uzupełnienia tych
braków zgodnie z treścią art. 130 § 1 k.p.c. w związku z art. 370 in fine k.p.c.; b) art.
328 § 2 k.p.c. oraz art. 326 § 3 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., co polegało na
6
sporządzeniu uzasadnienia wyroku niezawierającego w swej treści wszystkich za-
sadniczych powodów rozstrzygnięcia przytoczonych w czasie ustnego ogłaszania
wyroku, a mianowicie na pominięciu w uzasadnieniu pisemnym twierdzenia, że po
wejściu w życie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS oraz
ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych organ rento-
wy nie miał obowiązku ponownego pouczenia ubezpieczonego o zasadach zawie-
szania świadczenia emerytalnego, a to z uwagi na uprzednie pouczenie ubezpieczo-
nego w oparciu o przepisy obowiązujące w chwili uzyskania przez niego prawa do
świadczenia emerytalnego, a mianowicie w oparciu o przepisy ustawy z 1 lutego
1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin oraz ustawy z 25 listopada
1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych - które to uchybienia
mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy; 2) naruszenia prawa materialnego, a
mianowicie: a) 84 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 138
ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, poprzez ich niezastosowanie, a przez
to orzeczenie obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za lata 2003,
2004 i 2005, chociaż organ rentowy posiadał wiedzę na temat okoliczności uzasad-
niających zawieszenie wypłaty świadczenia, a mimo to świadczenie takie wypłacał;
zgodnie z powołanymi przepisami organ rentowy miał prawo żądać zwrotu świad-
czenia tylko za okres 12 miesięcy poprzedzających wydanie decyzji; b) art. 104 ust. 3
w związku z art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych oraz art. 84 ust. 2 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych, co polegało na ich błędnej wykładni poprzez uznanie, że „świadczeniem
nienależnie pobranym” jest świadczenie „brutto”, a więc przed jego opodatkowaniem
i uwzględnieniem składek na ubezpieczenie zdrowotne, a nie wysokość „netto”, sta-
nowiąca rzeczywistą wartość świadczenia, która została pobrana przez ubezpieczo-
nego.
Pełnomocnik skarżącego wniósł o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania
z uwagi na: 1) oczywistą zasadność zarzutów kasacyjnych, polegającą na tym, że w
związku z wydaniem zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny: a) rozpoznał apelację
organu rentowego, pomimo że nie spełniała ona wymagań określonych w art. 368 §
1 pkt 1-3 oraz § 2 k.p.c., a do uzupełnienia tych braków organ rentowy nie został we-
zwany, b) sporządził pisemne uzasadnienie wyroku niezawierające w swej treści
wszystkich zasadniczych powodów rozstrzygnięcia przytoczonych w czasie ustnego
ogłaszania wyroku, tj. pominął w uzasadnieniu pisemnym twierdzenie, że po wejściu
7
w życie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS oraz ustawy z 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych organ rentowy nie miał
obowiązku pouczenia ubezpieczonego o zasadach zawieszania świadczenia eme-
rytalnego z uwagi na uprzednie pouczenie go w oparciu o przepisy obowiązujące w
chwili uzyskania przez niego prawa do świadczenia emerytalnego, czyli w oparciu o
przepisy ustawy z 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin
oraz ustawy z 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń spo-
łecznych, a jednocześnie odniósł się w uzasadnieniu wyroku do rzekomych zarzutów
ubezpieczonego, których ten nigdy nie podnosił, c) nie zastosował art. 84 ust. 4
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 138 ust. 4 ustawy o emerytu-
rach i rentach z FUS, orzekając o obowiązku zwrotu świadczenia za lata 2003-2005,
podczas gdy zgodnie z treścią tych przepisów obowiązek taki mógł dotyczyć jedynie
12 miesięcy poprzedzających wydanie decyzji, w związku z posiadaniem przez organ
rentowy wiedzy na temat okoliczności uzasadniających zawieszenie wypłaty świad-
czenia i wypłacaniem pomimo to tego świadczenia; 2) występowanie w sprawie istot-
nego zagadnienia prawnego, polegającego na potrzebie rozstrzygnięcia czy „świad-
czeniem nienależnie pobranym” w rozumieniu ustawy o emeryturach i rentach z FUS
oraz o systemie ubezpieczeń społecznych jest świadczenie „brutto”, a więc przed
jego opodatkowaniem i potrąceniem składek na ubezpieczenie zdrowotne, a nie
kwota „netto”, stanowiąca rzeczywistą wartość świadczenia, która została pobrana
przez ubezpieczonego. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia ma znaczenie dla ewentu-
alnego określenia zakresu obowiązku zwrotu świadczenia przez ubezpieczonego,
który w związku z jego pobraniem zobowiązany był do opodatkowania tych docho-
dów.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W skardze kasacyjnej wyraźnie oznaczono granice zaskarżenia. Pełno-
mocnik skarżącego stwierdził bowiem, że zaskarża wyrok Sądu Apelacyjnego „w ca-
łości”, wniósł również o uchylenie zaskarżonego wyroku „w całości”. Oznaczył nawet
wartość przedmiotu zaskarżenia w zakresie dotyczącym odwołania od decyzji z 18
lipca 2006 r. W skardze kasacyjnej nie przedstawiono natomiast jakichkolwiek za-
8
rzutów naruszenia prawa materialnego odnoszących się do tej części wyroku Sądu
Apelacyjnego, której przedmiot stanowiło rozpoznanie apelacji organu rentowego od
wyroku Sądu Okręgowego uwzględniającego odwołanie ubezpieczonego od decyzji
z 18 lipca 2006 r. W związku z wyraźnym zaskarżeniem wyroku Sądu Apelacyjnego
w całości - i domaganiem się jego uchylenia w całości - stwierdzić należy, że skarga
kasacyjna jest niedopuszczalna w części dotyczącej zaskarżenia punktu 2 wyroku
Sądu Apelacyjnego, w którym uchylono - na podstawie art. 368 § 4 k.p.c., z powodu
nierozpoznania istoty sprawy - wyrok Sądu Okręgowego w części rozpoznającej
odwołanie od decyzji z 18 lipca 2006 r. i przekazano w tym zakresie sprawę do po-
nownego rozpoznania. Zgodnie z art. 3981
§ 1 k.p.c., skarga kasacyjna przysługuje
od wydanego przez sąd drugiej instancji prawomocnego wyroku lub postanowienia w
przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania kończących postępo-
wanie w sprawie. Skarga kasacyjna przysługuje od prawomocnych wyroków kończą-
cych postępowanie w sprawie. Nie przysługuje natomiast od wyroku sądu drugiej
instancji uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do
ponownego rozpoznania temu sądowi (por. wyrok Sądu Najwyższego z 18 grudnia
1996 r., I CKN 28/96, OSNC 1997 nr 4, poz. 44 oraz postanowienie tego Sądu z 18
grudnia 1997 r., II UKN 422/97, OSNAPiUS 1998 nr 22, poz. 669). Wyrok Sądu dru-
giej instancji w części uchylającej wyrok Sądu pierwszej instancji i przekazującej
sprawę do ponownego rozpoznania nie jest wyrokiem kończącym postępowanie w
sprawie, od którego może być wniesiona skarga kasacyjna. W tej części skarga
podlegała zatem odrzuceniu - jako niedopuszczalna - na podstawie art. 3986
§ 3
k.p.c.
W pozostałej części skarga kasacyjna podlegała oddaleniu jako pozbawiona
uzasadnionych podstaw.
2. Zarzuty dotyczące braków formalnych apelacji wniesionej przez pozwany
organ rentowy, które rzekomo - w ocenie pełnomocnika skarżącego - miały uniemoż-
liwiać rozpoznanie apelacji przez Sąd Apelacyjny, są nieskuteczne. Chociaż apelacja
wniesiona w imieniu pozwanego organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego
została sporządzona nieprofesjonalnie - czego przyczyną mogło być to, że nie opra-
cował jej radca prawny lub adwokat, lecz pracownik ZUS [...] - to jednak brak profe-
sjonalizmu w jej sporządzeniu nie był przeszkodą do jej merytorycznego rozpoznania
przez Sąd Apelacyjny. Sąd drugiej instancji potrafił wyinterpretować z uzasadnienia
apelacji, jakie zarzuty zostały postawione wyrokowi Sądu Okręgowego (art. 368 § 1
9
pkt 2 k.p.c.), jakie jest ich uzasadnienie (art. 368 § 1 pkt 3 k.p.c.) oraz jakie są grani-
ce zaskarżenia (art. 368 § 1 pkt 1 k.p.c.) i wnioski apelacyjne (art. 368 § 1 pkt 5
k.p.c.). Najlepiej świadczy o tym sentencja zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego
oraz treść uzasadnienia. Sąd Apelacyjny nie miał wątpliwości, jakie są granice za-
skarżenia i jakie postawiono zaskarżonemu wyrokowi zarzuty. Brak oznaczenia war-
tości przedmiotu zaskarżenia (art. 368 § 2 k.p.c.) nie był tego rodzaju brakiem for-
malnym, który uniemożliwiał nadanie biegu apelacji oraz jej merytoryczne rozpozna-
nie. Ustalenie stanu faktycznego niezbędnego do rozstrzygnięcia sprawy, poprze-
dzone własną oceną zgromadzonego materiału dowodowego, a także prawidłowe
zastosowanie adekwatnych przepisów prawa materialnego należało do obowiązków
Sądu Apelacyjnego niezależnie od podniesionych przez apelującego zarzutów (por.
uzasadnienie uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 31 stycznia 2008 r., III
CZP 49/07, OSNC 2008 nr 6, poz. 55). Nie oznacza to usprawiedliwienia dla istot-
nych niedomagań konstrukcyjnych apelacji wniesionej w imieniu pozwanego organu
rentowego w rozpoznawanej sprawie. Ma rację pełnomocnik skarżącego, że niedo-
magania te były tego rodzaju, że organ rentowy mógł zostać wezwany - na podsta-
wie art. 130 § 1 k.p.c. w związku z art. 368 § 1 pkt 1, 2, 3 i 5 oraz § 2 k.p.c. i art. 370
in fine k.p.c. - do usunięcia braków formalnych apelacji. Jednak niewezwanie organu
rentowego do usunięcia tych braków (co powinien był uczynić przewodniczący w Są-
dzie Okręgowym a mógł także uczynić przewodniczący w Sądzie Apelacyjnym) i me-
rytoryczne rozpoznanie apelacji po przeprowadzeniu rozprawy apelacyjnej, podczas
której był obecny pełnomocnik organu rentowego (ten sam pracownik, który sporzą-
dził apelację) i można było od niego uzyskać ewentualne sprecyzowanie zarzutów i
wniosków apelacji, nie może być uznane za mające jakikolwiek wpływ na treść roz-
strzygnięcia (treść wyroku zaskarżonego skargą kasacyjną). Inaczej rzecz ujmując,
skoro Sąd Apelacyjny rozpoznał apelację i odniósł się do jej zarzutów - w tym pod-
stawowego zarzutu organu rentowego, który kwestionował przede wszystkim ustale-
nie Sądu Okręgowego o braku pouczenia ubezpieczonego o treści art. 103 i 104
ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS - to oznacza, że nie było
potrzeby wzywania apelującego do usunięcia niewątpliwych niedostatków konstruk-
cyjnych apelacji. Zgodnie z art. 130 § 1 k.p.c. stronę wzywa się do uzupełnienia bra-
ków formalnych pisma tylko wtedy, gdy nie może ono otrzymać prawidłowego biegu.
Naruszenie prawa procesowego może stanowić skuteczną podstawę kasacyj-
ną tylko wówczas, gdy naruszenie to miało wpływ na rozstrzygnięcie (wynik sprawy).
10
Tak stanowi art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., zgodnie z którym skargę kasacyjną strona
może oprzeć na naruszeniu przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło
mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Pełnomocnik skarżącego nie wykazał wpływu
ewentualnego naruszenia art. 368 k.p.c. oraz art. 130 § 1 k.p.c. w związku z art. 370
in fine k.p.c. na wynik sprawy (treść wyroku Sądu Apelacyjnego). Nieprofesjonalnie
sporządzona apelacja - zawierająca niedostatki konstrukcyjne - nie mogła wpłynąć
na wynik sprawy, jeżeli Sąd Apelacyjny był w stanie ustalić zarówno granice zaskar-
żenia (Sąd Apelacyjny rozpoznał ją przyjmując, że wyrok Sądu Okręgowego został
zaskarżony w całości, na co wskazywał wniosek apelacji o zmianę zaskarżonego
wyroku w całości) jak i wnioski apelacji (o zmianę zaskarżonego wyroku) oraz istotne
zarzuty (z rozważań Sądu Apelacyjnego wynika, że przyjął on zarówno kwestiono-
wanie przez apelującego ustaleń faktycznych i oceny materiału dowodowego, jak i
sposobu zastosowania do ustalonego stanu faktycznego adekwatnych przepisów
prawa materialnego). Podkreślenia wymaga, że przepisy o apelacji nie wymagają
formułowania przez apelującego zarzutu naruszenia konkretnie wskazanych przepi-
sów prawa materialnego lub procesowego, a sąd drugiej instancji ma obowiązek do-
konania własnych ustaleń faktycznych (art. 382 k.p.c.), które nie muszą powielać
ustaleń sądu pierwszej instancji, a następnie obowiązek zastosowania przepisów
prawa materialnego, także tych, których nie wskazano w apelacji. Brak oznaczenia w
apelacji wartości przedmiotu zaskarżenia nie stanowi żadnej przeszkody do rozpo-
znania sprawy. Sąd Najwyższy wielokrotnie w swoim orzecznictwie podkreślał, że
przepisy o wymaganiach konstrukcyjnych apelacji muszą być interpretowane z
uwzględnieniem art. 176 ust. 1 Konstytucji, wyrażającego zasadę co najmniej dwuin-
stancyjnego postępowania sądowego, a także, że ewentualne niedokładności,
szczególnie w zakresie przedstawienia zarzutów apelacji i ich uzasadnienia oraz
wniosków apelacji (art. 368 § 1 pkt 2, 3 i 4 k.p.c.), mogą zostać wyjaśnione w toku
rozprawy apelacyjnej, w trakcie której przedstawiany jest stan sprawy, w tym zarzuty
i wnioski apelującego (art. 377 k.p.c.). Przepis art. 368 § 1 k.p.c. nie zawiera szcze-
gółowych wskazań co do sposobu wypełniania stawianych wymagań, dlatego nie
można pominąć ich funkcji związanej z zakresem rozpoznawania sprawy (art. 378
k.p.c.) oraz ustaleniem, w jakiej części orzeczenie sądu pierwszej instancji stało się
prawomocne. Niedopełnienie wymagań określonych w art. 368 § 1 k.p.c., które po-
winna spełniać apelacja, nie wyklucza w okolicznościach danego przypadku uznania,
że wystąpiła oczywista niedokładność apelacji, która nie stanowi przeszkody do na-
11
dania jej biegu, a w konsekwencji do jej rozpoznania. W sytuacji więc, gdy nawet bez
szczegółowego badania treści apelacji wynika z niej w sposób jednoznaczny zakres
zaskarżenia oraz wnioskowanej zmiany lub uchylenia wyroku sądu pierwszej instan-
cji, oznaczenie w apelacji tego wyroku z pominięciem samodzielnego, odrębnego
określenia zakresu jego zaskarżenia oraz niewskazanie wprost zakresu żądanej
zmiany lub uchylenia tego orzeczenia należy oceniać jako oczywiste omyłki w sfor-
mułowaniu elementów apelacji określonych w art. 368 § 1 pkt 1 i 5 k.p.c. (por. między
innymi postanowienia Sądu Najwyższego z 8 lutego 2007 r., I CZ 131/06, LEX nr
274241, z 6 marca 2006 r., II PZ 2/06, OSNP 2007 nr 5-6, poz. 74, z 30 listopada
2006 r., I CZ 88/06, LEX nr 221707, z 16 listopada 2006 r., II CZ 80/06, LEX nr
232831, z 30 czerwca 2006 r., V CZ 48/06, LEX nr 195434, a także uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z 19 kwietnia 2006 r., II PZP 1/06, OSNP 2006 nr 17-18,
poz. 260).
Z powyższych przyczyn Sąd Najwyższy uznał za nieuzasadniony zarzut naru-
szenia art. 368 k.p.c. oraz art. 130 § 1 k.p.c., co miało polegać na rozpoznaniu ape-
lacji organu rentowego nieodpowiadającej wymaganiom określonym w art. 368 k.p.c.
i niewezwaniu organu rentowego do uzupełnienia tych braków zgodnie z treścią art.
130 § 1 k.p.c. w związku art. 370 in fine k.p.c.
3. Nie jest skuteczny zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 328 § 2
k.p.c. oraz art. 326 § 3 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., co miało polegać na
sporządzeniu pisemnego uzasadnienia zaskarżonego wyroku bez zawarcia w jego
treści wszystkich zasadniczych powodów rozstrzygnięcia przytoczonych w czasie
ogłaszania sentencji wyroku i podawania ustnych motywów rozstrzygnięcia. Pełno-
mocnik skarżącego odnosił ten zarzut do pominięcia w pisemnym uzasadnieniu za-
skarżonego wyroku argumentu prawnego - przedstawionego przez Sąd Apelacyjny
podczas ogłaszania sentencji i ustnych motywów zaskarżonego orzeczenia - zgodnie
z którym po wejściu w życie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
FUS oraz ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
organ rentowy nie miał obowiązku ponownego pouczenia ubezpieczonego o zasa-
dach zawieszania świadczenia emerytalnego, a to z uwagi na uprzednie pouczenie
go o tym w oparciu o przepisy obowiązujące w chwili uzyskania przez niego prawa
do świadczenia emerytalnego, czyli przepisy ustawy z 1 lutego 1983 r. o zaopatrze-
niu emerytalnym górników i ich rodzin oraz ustawy z 25 listopada 1986 r. o organiza-
cji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych.
12
Zgodnie z art. 326 § 3 k.p.c., po ogłoszeniu sentencji wyroku przewodniczący
lub sędzia sprawozdawca podaje ustnie zasadnicze powody rozstrzygnięcia. Z kolei
zgodnie z art. 328 § 2 k.p.c. uzasadnienie wyroku sporządzone na piśmie powinno
zawierać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie
faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn,
dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz wyja-
śnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa. Z zestawienia
tych dwóch przepisów wynika, że pisemne uzasadnienie powinno być wyczerpujące,
a zatem może być obszerniejsze i zawierać więcej argumentów prawnych niż uza-
sadnienie ustne, skoro po ogłoszeniu sentencji wyroku podaje się ustnie tylko zasad-
nicze powody rozstrzygnięcia. Niewątpliwie uzasadnienie pisemne, sporządzane w
jakiś czas po ustnym podaniu zasadniczych powodów rozstrzygnięcia, może się w
detalach różnić od uzasadnienia ustnego, nie powinno jednak różnić się całkowicie.
Inaczej mówiąc, uzasadnienie pisemne nie powinno w istotny sposób odbiegać od
uzasadnienia ustnego obejmującego zasadnicze powody rozstrzygnięcia, jeśli chodzi
o ocenę materiału dowodowego, ustalone fakty oraz argumentację prawną. Nie
oznacza to jednak, że jeżeli nawet miała miejsce sytuacja opisana w skardze kasa-
cyjnej - a mianowicie w czasie podawania zasadniczych powodów rozstrzygnięcia po
ogłoszeniu sentencji wyroku przewodniczący lub sędzia sprawozdawca użył argu-
mentów, które następnie nie znalazły się w pisemnym uzasadnieniu - to zarzut skargi
kasacyjnej może być uznany za skuteczny. Opisane naruszenie prawa procesowego
(polegające na braku spójności między uzasadnieniem ustnym i uzasadnieniem spo-
rządzonym na piśmie) - jeśli nawet miało miejsce - nie mogło mieć jakiekolwiek
wpływu na wynik sprawy, nie mówiąc o wpływie istotnym (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Uzasadnienie wyroku jest sporządzane już po wydaniu orzeczenia, stanowi ono rela-
cję z przebiegu procesu intelektualnego prowadzącego od oceny zgromadzonych
dowodów poprzez ustalenie stanu faktycznego aż po zastosowanie odpowiedniej
normy prawa materialnego. Nawet naruszenie przez sąd drugiej instancji art. 328 § 2
w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i sporządzenie uzasadnienia nie w pełni odpowiadają-
cego wymaganiom, jakie stawia wymieniony przepis, może jedynie wyjątkowo wypeł-
niać podstawę kasacyjną określoną w art. 3931
pkt 2 k.p.c., a mianowicie tylko wtedy,
gdy wskutek uchybienia konkretnym wymaganiom zaskarżone orzeczenie nie pod-
daje się kontroli kasacyjnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z 7 października 2005 r.,
IV CK 122/05, LEX nr 187124). Z sytuacją taką nie mamy do czynienia w rozpozna-
13
wanej sprawie, ponieważ uzasadnienie Sądu Apelacyjnego - chociaż lakoniczne -
przedstawia wystarczającą do dokonania kontroli kasacyjnej relację z procesu usta-
lania podstawy faktycznej i subsumcji prawnej.
Pogląd, że po zmianie przepisów emerytalnych (po wejściu w życie ustawy z
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS) okoliczności (przesłanki) powo-
dujące ustanie lub zawieszenie prawa do emerytury nie uległy zmianie w stosunku
do poprzednio obowiązującego stanu prawnego, a zatem nie było konieczne ponow-
ne pouczenie ubezpieczonego o obowiązku zgłaszania organowi rentowemu oko-
liczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń emerytalnych,
był poglądem błędnym. Jednak ostatecznie zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego
został oparty na ustaleniu faktycznym, że ubezpieczony znał treść decyzji organu
rentowego wydanej już pod rządami nowych przepisów, łącznie z treścią zawartego
w uzasadnieniu tej decyzji pouczenia - obejmującego także informację o przesłan-
kach z art. 103 i 104 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i obowiązku zgłaszania
organowi rentowemu tych okoliczności - ponieważ zareagował na treść tej decyzji.
Ustalenie to zostało oparte na dopuszczalnym domniemaniu faktycznym (art. 231
k.p.c.), którego w skardze kasacyjnej skutecznie nie zakwestionowano.
Warunkiem uznania świadczenia za nienależnie pobrane jest pouczenie o
okolicznościach, których wystąpienie w czasie pobierania świadczenia powoduje
jego utratę (w całości lub w części). Pouczenie o takich okolicznościach nie może
odnosić się indywidualnie do pobierającego świadczenie, gdyż nie da się przewi-
dzieć, które z różnorodnych okoliczności wystąpią u konkretnego świadczeniobiorcy.
W tym sensie wystarczające jest przytoczenie przepisów określających te okoliczno-
ści. Jednakże pouczenie musi być na tyle zrozumiałe, aby pobierający świadczenie
mógł je odnieść do własnej sytuacji. Ponieważ pouczenie dotyczy zmian w stanie
faktycznym i prawnym w stosunku do stanu istniejącego w dacie przyznania świad-
czenia, pobierający świadczenie musi mieć możność skonfrontowania zmian, jakie
zaszły w jego przypadku, z treścią pouczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z 10
czerwca 2008 r., I UK 394/07, LEX nr 494135). Jak wynika z ustaleń Sądu Apelacyj-
nego, z taką właśnie sytuacją mamy do czynienia w rozpoznawanej sprawie. Ubez-
pieczony został skutecznie pouczony o obowiązku zgłaszania organowi rentowemu
okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do emerytury.
Należy wreszcie podkreślić, że w orzecznictwie przyjmuje się, iż po odczytaniu
sentencji wyroku sąd związany jest - od chwili jego ogłoszenia - wydanym wyrokiem
14
(art. 326 § 2 i 332 § 1 k.p.c.), a nie poglądem przewodniczącego lub sędziego spra-
wozdawcy wyrażonym w czasie ustnego przedstawiania zasadniczych powodów roz-
strzygnięcia (art. 326 § 3 k.p.c.). Dlatego zasięg obowiązywania skuteczności wyroku
i jego wykładnia nie są uzależnione od treści ustnie podanych powodów rozstrzy-
gnięcia (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 18 września 1974 r., II PZ 43/73,
OSPiKA 1975 nr 6, poz. 141). Nie oznacza to jednak przyzwolenia na istotne roz-
bieżności między uzasadnieniem ustnym i pisemnym.
4. Nieuzasadniony jest zarzut naruszenia art. 84 ust. 4 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych oraz art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS
poprzez ich niezastosowanie, a przez to nałożenie na ubezpieczonego obowiązku
zwrotu nienależnie pobranych świadczeń emerytalnych za lata 2003, 2004 i 2005.
Pełnomocnik skarżącego twierdzi, że organ rentowy wiedział o okolicznościach po-
wodujących zawieszenie wypłaty świadczenia, a mimo to świadczenie takie wypłacał,
a zatem - zgodnie z powołanymi przepisami - miał prawo domagać się zwrotu wypła-
conych świadczeń tylko za okres dwunastu miesięcy poprzedzających wydanie de-
cyzji, a nie za okres trzech lat.
Zgodnie z art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, nie można
żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12 mie-
sięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ rentowy o zajściu
okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo
wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to świadczenia były
jej nadal wypłacane, w pozostałych zaś wypadkach - za okres dłuższy niż 3 lata.
Analogiczną treść ma art. 84 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
który przewiduje, że nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń
z ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba
pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający świadczenia o zajściu oko-
liczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a
mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w pozostałych przypadkach - za okres
dłuższy niż ostatnie 3 lata.
Zarzut naruszenia tych przepisów jest nieuzasadniony z przyczyn podanych
przez samego skarżącego w skardze kasacyjnej, a mianowicie z tego powodu, że -
jak twierdzi pełnomocnik skarżącego w uzasadnieniu skargi kasacyjnej - w 2002 r.
ubezpieczony złożył w ZUS zaświadczenie o zarobkach za lata 1999-2001 (w
związku z wnioskiem o przeliczenie świadczenia emerytalnego), z którego wynikało
15
jednoznacznie, że w tych latach przekroczył graniczne wysokości dochodów uzyski-
wanych z tytułu zatrudnienia, uzasadniające zawieszenie wypłaty świadczenia eme-
rytalnego; pełnomocnik skarżącego podniósł, że pomimo uzyskania tej informacji
przez ZUS świadczenie emerytalne było w dalszym ciągu wypłacane skarżącemu, co
powinno stanowić podstawę do zastosowania art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS. Z przytoczonych przez samego skarżącego faktów wynika, że organ
rentowy miał wiedzę o okolicznościach uzasadniających zawieszenie wypłaty świad-
czeń emerytalnych w odniesieniu do lat 1999-2001. Tymczasem w niniejszej sprawie
decyzjami z 10 lipca 2006 r. objęte zostały świadczenia wypłacone skarżącemu w
latach 2003-2005, czyli w zupełnie innym okresie, późniejszym o kilka lat. Inaczej
mówiąc, według twierdzeń skarżącego organ rentowy posiadał wiedzę o okoliczno-
ściach uzasadniających zawieszenie wypłaty świadczenia, ale w odniesieniu do in-
nych lat (1999-2001) niż objęte decyzją (2003-2005), której zgodność z prawem sta-
nowiła przedmiot oceny Sądu w niniejszej sprawie. Z faktu powiadomienia organu
rentowego o wysokości zarobków uzyskanych przez skarżącego w latach 1999-2001
nie wynikały żadne wnioski na przyszłość, w szczególności w odniesieniu do lat
2003-2005. W orzecznictwie przyjmuje się również, że emerytura wypłacona pomimo
istnienia znanych organowi rentowemu okoliczności powodujących zawieszenie
prawa do tego świadczenia, o których pobierający świadczenie był uprzednio po-
uczony, jest nienależnie pobranym świadczeniem w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (por. wyrok Sądu
Najwyższego z 20 sierpnia 2003 r., II UK 13/03, OSNP 2004 nr 12, poz. 215).
5. Nie jest również uzasadniony zarzut naruszenia art. 104 ust. 3 w związku z
art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz art. 84 ust. 2 pkt 1
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, co miało - zdaniem pełnomocnika
skarżącego - polegać na ich błędnej wykładni poprzez uznanie, że „świadczeniem
nienależnie pobranym” jest świadczenie „brutto”, a więc przed jego opodatkowaniem
podatkiem dochodowym od osób fizycznych i odprowadzeniem składek na ubezpie-
czenie zdrowotne, a nie wysokość „netto”, stanowiąca rzeczywistą wartość świad-
czenia, która została faktycznie pobrana przez ubezpieczonego. Pełnomocnik skar-
żącego twierdził, że do wyliczenia wysokości świadczeń podlegających zwrotowi or-
gan rentowy przyjął wysokość świadczeń „brutto”, tymczasem kwota, którą faktycznie
wypłacono ubezpieczonemu, była niższa, co wynikało z potrącenia od kwoty „brutto”
16
zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych oraz składki na ubezpieczenie
zdrowotne.
Zgodnie z art. 138 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, osoba, która
nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Z kolei według art.
138 ust. 2 pkt 1 tej ustawy, za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1
uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących
ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w
całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku
prawa do ich pobierania. Analogiczną treść ma art. 84 ust. 2 pkt 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którym, za kwoty nienależnie pobranych świad-
czeń uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących
ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części,
jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobiera-
nia. Z przepisów tych nie wynika, czy zwrot nienależnie pobranych świadczeń powi-
nien nastąpić w wysokości „brutto”, czy też „netto”. Przy wykładni tych przepisów na-
leży uwzględnić tę okoliczność, że celem art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS jest ochrona Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, dlatego zwrot nienależnie
pobranego świadczenia powinien obejmować wysokość kwoty, o jaką Fundusz ten
został bezpodstawnie uszczuplony (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 20
czerwca 2007 r., III AUa 478/07, OSA 2008 nr 12, poz. 38, LexPolonica nr 1983351).
Nienależnie pobrane świadczenie podlegające zwrotowi obejmuje zatem kwotę
„brutto”, czyli kwotę świadczenia faktycznie wypłaconego osobie pobierającej świad-
czenie, zwiększoną o kwotę podatku dochodowego od osób fizycznych odprowadza-
ną przez organ rentowy na rzecz organu podatkowego oraz o składkę na ubezpie-
czenie zdrowotne, jeżeli została potrącona (por. uchwałę Sądu Najwyższego z 26
kwietnia 1994 r., II UZP 9/94, OSNAPiUS 1994 nr 3, poz. 45, według której świad-
czeniem wypłaconym - w rozumieniu art.106 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz.U. Nr 40, poz. 267
ze zm. - jest kwota świadczenia faktycznie wypłaconego osobie pobierającej świad-
czenie, zwiększona o kwotę podatku dochodowego od osób fizycznych odprowadzo-
ną przez organ rentowy na rzecz organu podatkowego). W orzecznictwie przyjmuje
się, że nie dotyczy to tylko osób, które pobrały nienależnie świadczenie na podstawie
art. 138 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (czyli osób innych niż osoba
wskazana w decyzji organu rentowego), co nie dotyczy sytuacji skarżącego (por. wy-
17
rok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 12 czerwca 2001 r., III AUa 742/00, OSA
2001 nr 10, s. 36).
Zwrot na rzecz organu rentowego nienależnie pobranego świadczenia z ubez-
pieczenia społecznego w kwocie „brutto” powoduje, że po stronie ubezpieczonego
powstaje możliwość ubiegania się o zwrot „nadpłaconego” podatku dochodowego od
osób fizycznych, z którym to żądaniem ubezpieczony może wystąpić do organu po-
datkowego (właściwego urzędu skarbowego). Nadpłatę podatku dochodowego
można zrekompensować odliczeniem od dochodu wykazanego w zeznaniu rocznym
dokonanych w roku podatkowym zwrotów nienależnie pobranych świadczeń, które
uprzednio zwiększyły dochód podlegający opodatkowaniu, w kwotach uwzględniają-
cych pobrany podatek dochodowy, jeżeli zwroty te nie zostały potrącone przez płat-
nika (art. 26 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od
osób fizycznych; tekst jednolity: Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.). Uwzględ-
nienie przez sąd ubezpieczeń społecznych rozpoznający sprawę o zwrot nienależnie
pobranego świadczenia należnych odliczeń na zaliczkę podatkową jest niemożliwe
także ze względów procesowych. Nie taki jest bowiem przedmiot sporu (jego pod-
stawa faktyczna i prawna). Ponadto kwestia ta dotyczy również podmiotów, które nie
są stronami tego sporu (organy podatkowe). Gdyby przyjąć założenie, że sąd ubez-
pieczeń społecznych powinien zasądzać w takiej sytuacji zwrot nienależnie pobra-
nych świadczeń emerytalnych netto (z uwzględnieniem odliczeń zaliczki na podatek
dochodowy), to musiałby on zająć się kwestią ustalania przychodu ubezpieczonego
(bo od przychodu dokonuje się odliczeń) oraz rozważać treść stosunku prawnego
między organem rentowym jako płatnikiem a innymi podmiotami (organami podatko-
wymi), które nie są stronami procesu (por. w tej kwestii uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z 7 sierpnia 2001 r., III ZP 13/01, OSNAPiUS 2002 nr 2, poz. 35).
Od nienależnie pobranej emerytury czy renty nie podlega natomiast zwrotowi
składka na ubezpieczenie zdrowotne (art. 94 ust. 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r.
o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych; tekst
jednolity: Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.). Jednakże składka na ubezpie-
czenie zdrowotne podlega odliczeniu od podatku dochodowego od osób fizycznych -
na zasadach określonych w ustawie z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym
od osób fizycznych (art. 95 ust. 1 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finan-
sowanych ze środków publicznych).
18
Skoro podstawy skargi kasacyjnej - w części, w jakiej była ona dopuszczalna -
okazały się nieskuteczne albo nieuzasadnione, Sąd Najwyższy oddalił ją na podsta-
wie art. 39814
k.p.c.
========================================