Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 7/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 maja 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Jaśkowski (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Jerzy Kwaśniewski
w sprawie z odwołania J.S. - Przedsiębiorstwa Budowlano - Usługowego "S. "
spółki jawnej w S.
z udziałem zainteresowanej U. C.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w R.
o zasiłek chorobowy i macierzyński,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 19 maja 2009 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w P.
z dnia 30 października 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 30 października 2008 r. Sąd Okręgowy, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w P. oddalił apelację J. S.- Przedsiębiorstwa Budowlano
- Usługowego „S. " S.J. w S. od wyroku Sądu Rejonowego w P. z 28 maja 2008 r.,
którym oddalono odwołanie wniesione przez skarżącego od decyzji z dnia 18
stycznia 2008 r. wydanej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w R..
Powyższą decyzją organ rentowy zmienił swoją wcześniejszą decyzję i
postanowił odmówić U. C. prawa do uwzględnienia w podstawie wymiaru zasiłku
chorobowego za okres od 13 maja 1999 r. do 9 lipca 1999 r. i od 31 października
1999 r. do 3 listopada 1999 r. oraz zasiłku macierzyńskiego za okres od 10 lipca
1999 r. do 30 października 1999 r. premii uznaniowej.
Sąd pierwszej instancji uznał wyżej wymienioną decyzję za prawidłową, a
Sąd Okręgowy w P. stwierdził, że powyższy wyrok jest rozstrzygnięciem trafnym i
odpowiadającym prawu, a zgromadzony w sprawie materiał dowodowy oceniony
został właściwie, bez przekroczenia granic swobodnej oceny dowodów,
wyznaczonych treścią przepisu art. 233 k.p.c.
Sąd drugiej instancji podkreślił, że oddalając odwołanie Sąd Rejonowy w P.
powołał między innymi przepis art. 41 ust. 1 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (tj. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.), w stosunku do którego
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 24 czerwca 2008 r. (SK 16/06) orzekł, iż
przepis ten rozumiany w taki sposób, że w podstawie wymiaru zasiłku
chorobowego nie uwzględnia się wypłaconych pracownikowi - w okresie przyjętym
do jej ustalenia - składników wynagrodzenia, od których pracownik ten uiścił
składkę na ubezpieczenie chorobowe, a które nie są mu wypłacane w okresie
pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wskutek choroby albo
zasiłku chorobowego, jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Nie była to jednak jedyna podstawa prawna zaskarżonego wyroku. Sąd
Rejonowy uznał bowiem, że odwołanie J. S. - PBU „S." S.J. w S. podlega
oddaleniu również na zasadzie art. 58 k.c. W tym zakresie sąd dokonał
szczegółowych ustaleń faktycznych, jak i dogłębnej analizy prawnej w zakresie
zastosowania tego przepisu w rozpoznawanej sprawie, ustalając ostatecznie, że
3
wynagrodzenie za pracę U. C. pracującej w Barze M. w D. było nieadekwatne do
powierzonych jej obowiązków pracowniczych i znacznie przekraczało granice
godziwości.
Tak więc stosownie do treści art. 58 § 1 i § 2 k.c. stwierdził, że czynność
prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna,
chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na
miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie
przepisy ustawy. Nieważna jest również czynność prawna sprzeczna z zasadami
współżycia społecznego.
W ocenie Sądu Okręgowego w P. poczynionej w toczącej się wcześniej
sprawie o podleganie ubezpieczeniom społecznym, którą sąd orzekający podziela,
umowa o pracę zawarta pomiędzy ubezpieczoną U. C. a pracodawcą J. S. była
sprzeczna z zasadami współżycia społecznego w części dotyczącej wysokości
wynagrodzenia za pracę. Z przeprowadzonego w sprawie postępowania
dowodowego wynikało, że otrzymywanie przez wnioskodawczynię U. C., osobę
bez kwalifikacji zawodowych i nie posiadającą żadnych innych przymiotów
uzasadniających pobieranie tak wysokiego wynagrodzenia za pracę (650 zł
wynagrodzenia zasadniczego i 2.300 zł premii uznaniowej), przekraczało granice
godziwości, co biorąc pod uwagę rodzaj wykonywanej przez wnioskodawczynię
pracy, należało uznać za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Biorąc powyższe pod uwagę Sąd Okręgowy podkreślił, że nadal aktualne
jest stanowisko Sądu Najwyższego (por. uzasadnienie uchwały z dnia 27 kwietnia
2005 r., II UZP 2/05), że podstawę wymiaru składki ubezpieczonego będącego
pracownikiem stanowi wynagrodzenie godziwe, a więc należne, właściwe,
odpowiednie, rzetelne, uczciwe i sprawiedliwe, zachowujące cechy ekwiwalentności
do pracy. Ocena godziwości wynagrodzenia wymaga uwzględnienia każdego
konkretnego przypadku, a zwłaszcza rodzaju, ilości i jakości świadczonej pracy
oraz wymaganych kwalifikacji (por. uzasadnienie wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 26 listopada 1996 r., U 6/96, OTK-ZU 1997, Nr 5-6, poz. 66
oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1999 r., I PKN 465/99, OSNAPiUS
2001, Nr 10, poz. 345).
4
Ustalony w sprawie będącej przedmiotem rozważań stan faktyczny wykazał,
że wnioskodawczym U. C. nie dysponowała żadnymi przymiotami, które
pozwalałyby pracodawcy na tak „szczególne" docenianie jej pracy poprzez wypłatę
tak wygórowanego wynagrodzenia. Stąd wysokość jej wynagrodzenia za pracę
ustaloną w umowie należy uznać za sprzeczną z zasadami współżycia
społecznego i w związku z tym te postanowienia umowy o pracę – za nieważne,
stosownie do treści powołanego wyżej przepisu art. 58 k.c. (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2005 r., III UK 89/05, OSNP 2006 r. Nr 11-12, poz.
192, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 2005 r., II UK 16/05, OSNP 2006 r.
Nr 11-12, poz. 191, czy też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2005
r., II UK 43/05, OSNP 2006 r. Nr 15-16, poz. 251).
Dodać należy, że z punktu widzenia treści stosunku pracy i roszczeń z niego
wynikających nie ma przeszkód, aby prywatny pracodawca (nie korzystający ze
środków publicznych) przyznawał pracownikowi świadczenia w dowolnie wysokich
kwotach. Dlatego też - co do zasady - złożenie oświadczenia o przyznaniu nagrody
nie podlega kontroli sądu pracy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2004
r., I PK 37/04). Jednakże wysokość wynagrodzenia za pracę wpływa na wysokość
świadczeń z ubezpieczeń społecznych i w tym zakresie należy uznać obowiązywanie
odmiennych zasad.
Ostatecznie Sąd Okręgowy w P. w pełni podzielił przytoczone powyżej
orzeczenia Sądu Najwyższego dotyczące możliwości kwestionowania przez organ
rentowy podstawy wymiaru świadczeń z ubezpieczenia społecznego i stwierdził
prawidłowość zastosowania w niniejszej sprawie przyjętych w nich rozwiązań
prawnych.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wywiódł J. S. - Przedsiębiorstwo
Budowlano - Usługowe „S." S.J. w S.. Skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu
Okręgowego w P. w całości i zmianę zaskarżonej decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych Oddział w R. z dnia 18 stycznia 2008 r. przez ustalenie, że nie
nastąpiła nadpłata zasiłku chorobowego, macierzyńskiego i wychowawczego dla
Pani U. C. albo o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy
Sądowi Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania.
Skarga kasacyjna została oparta na obu podstawach kasacyjnych.
5
W zakresie naruszenia przepisów prawa materialnego przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie skarżący zarzucił naruszenia:
 art. 41 ust. 1 oraz art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.) w związku z § 5 pkt 2
regulaminu wynagradzania wraz z zasadami przyznawania nagród
obowiązującymi od 15 kwietnia 1999 r. w spółce S." przez przyjęcie, że przepisy
o wynagradzaniu nie przewidują zmniejszania premii i nagrody za okres
pobierania świadczenia,
 art. 41 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa w związku z
wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 czerwca 2008 r. (SK 16/06, publ.
w Dz.U. nr 119 z 7 lipca 2008 r., poz. 771), który kwestionuje konstytucyjność
wykładni art. 41 ust. 1 w/w ustawy w sposób w jaki dokonał tej wykładni Sąd
Okręgowy w P., przez przyjęcie nieważności czynności przyznania premii na
podstawie art. 58 § 1 i 2 k.c.,
 art. 3 pkt 3 w związku z art. 36 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa przez jego niezastosowanie, polegające na błędnym
zdefiniowaniu wynagrodzenia i błędnym ustaleniu przychodu pracownika co
miało istotne znaczenie przy ustalaniu podstawy wymiaru świadczeń z
ubezpieczenia społecznego i było sprzeczne z umową o pracę,
 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składki na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.) przez jego
niezastosowanie, polegające na błędnym przyjęciu, że wypłacona premia
miesięczna nie stanowi składnika podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
emerytalne i rentowe i nie jest przychodem w rozumieniu przepisów o podatku
dochodowym od osób fizycznych, osiąganym przez pracownika u pracodawcy z
tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy.
Skarżący zarzucił ponadto naruszenie przepisów postępowania które mogło
mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie :
6
 art. 316 § 1 k.p.c. poprzez niewzięcie za podstawę rozstrzygnięcia istniejącego
stanu prawnego w zakresie wynikającym z art. 3 pkt 3 w związku z art. 36
ustawy z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa w związku z art. 20
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którymi to przepisami
podstawę wymiaru świadczeń z ubezpieczenia społecznego stanowi podstawa
wymiaru składek na to ubezpieczenie oraz
 art. 233 § 1 k.p.c. poprzez ustalenie niezgodnie z stanem faktycznym i wbrew
zasadom logicznego rozumowania, że wszystkim pracownikom spółki
przysługuje wyłącznie wynagrodzenie w wysokości najniższego obowiązującego
w danym okresie.
Wniosek uzasadniający przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania został
uzasadniony występowaniem w sprawie istotnego zagadnienia prawnego
związanego z wykładnią art. 58 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 41 ust. 1 ustawy o
świadczeniach pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa, w stosunku do
którego Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 24 czerwca 2008 r. (SK 16/06)
orzekł, iż przepis ten rozumiany w taki sposób, że w podstawie wymiaru zasiłku
chorobowego nie uwzględnia się wypłacanych pracownikowi – w okresie przyjętym
do jej ustalania – składników wynagradzania, od których pracownik ten uiścił
składkę na ubezpieczenie chorobowe, a które nie są mu wypłacane w okresie
pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub
zasiłku chorobowego, jest niezgodny z art. 67 ust. 1. w związku z art. 31 ust. 3
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Skarżący wskazał ponadto, że poważne wątpliwości budzi zastosowanie art.
12 ustawy z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych (tj.
Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.) do przyjęcia, iż premii oraz nagrody nie
uwzględnia się w podstawie ustalania wymiaru zasiłku chorobowego, co w sposób
istotny jest sprzeczne z Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia
18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, które szczegółowo wylicza, które
przychody pracownika są uwzględnianie w podstawie wymiaru składek, a tym
samym w podstawie ustalania wysokości zasiłku chorobowego.
7
Jako trzecią przesłankę przemawiającą za przyjęciem skargi kasacyjnej do
rozpoznania skarżący wskazał, że poważne wątpliwości budzi także brak
zastosowania art. 38 ust. 1 w związku z art. 36 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 roku
o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa w związku z błędnym ustaleniem w zaskarżonym wyroku podstawy
wymiaru zasiłku chorobowego przez nieuwzględnienie tego przepisu.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej skarżący zauważył, że postępowanie
przed Sądem Okręgowym w P. odbywało się już po wydaniu wyroku przez Trybunał
Konstytucyjny, a wyrok Sądu Rejonowego w P. z dnia 26 maja 2008 r. oparty został
w całości na rozumieniu w sposób uznany za niekonstytucyjny przepisu art. 41 ust.
1 ustawy zasiłkowej. Tak więc zastosowanie przez Sąd Okręgowy w P. w
zaskarżonym wyroku art. 58 Kodeksu cywilnego, pozostaje z nim w oczywistej
konkurencji i przepis ten nie może być traktowany jako równoczesna podstawa
orzekania. Oddalając apelację Sąd Okręgowy w P. nie dokonał odmiennych ustaleń
faktycznych od tych, które leżały u podstaw wyroku Sądu Rejonowego w P. Tym
samym, zdaniem skarżącego, brak było podstaw do orzekania w oparciu o te same
ustalenia faktyczne, ale tym razem na innej podstawie prawnej, opartej na zarzucie
sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, bez jakiegokolwiek wskazania,
jakie to zasady zdaniem sądu zostały naruszone, lub stwierdzenia niegodziwości
wypłaconego wynagrodzenia bez jakiegokolwiek odniesienia się sądu i wskazania
jakie wynagrodzenie sąd uznał by za godziwe.
W ocenie skarżącego Sąd Okręgowy nie miał zatem podstaw do oddalenia
apelacji w oparciu o przepis art. 58 kodeksu cywilnego, a konsekwencją ustalenia,
że podstawą zapadłego wyroku był przepis uznany za niezgodny z Konstytucją
powinno być orzeczenie uchylające lub zmieniające wyrok Sądu Rejonowego.
Zdaniem skarżącego Sąd Okręgowy w P. bez uzupełnienia materiału
dowodowego nie powinien stosować innej, niejako zamiennej podstawy prawnej i z
niej wywodzić zasadność rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji.
Sąd Okręgowy w P. wydając zaskarżony wyrok nie uwzględnił argumentacji
Trybunału Konstytucyjnego, który w uzasadnieniu swojego wyroku stwierdził, że
istotą problemu konstytucyjnego było naruszenie prawa do zabezpieczenia
społecznego nieadekwatnością wysokości wypłacanego zasiłku chorobowego do
8
wysokości otrzymywanego wynagrodzenia oraz do wysokości składek uiszczanych
na ubezpieczenie chorobowe. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego kwestionowany
przepis — tak jak był on rozumiany i stosowany przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych i sądy — niewłaściwie realizował treść konstytucyjnego prawa do
zabezpieczenia społecznego, bo prowadził do zaniżenia wypłacanego zasiłku w
stosunku do pobieranego wynagrodzenia, zaburzał pewną równowagę pomiędzy
wymiarem pracowniczych składek na ubezpieczenie społeczne a wysokością
wypłacanego zasiłku oraz uzależniał w praktyce wysokość zasiłku od woli
pracodawcy, wyrażanej w regulaminie wynagradzania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się nieuzasadniona. Nie zostały bowiem
naruszone wskazane w skardze kasacyjnej przepisy art. 316 § 1 i art. 233 k.p.c.
Skarżący zarzucał również naruszenie przepisów prawa materialnego. W
szczególności chodziło o art. 41 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa w związku z
orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 czerwca 2008 r., SK 16/06,
Dz.U. Nr 119, poz. 771 oraz niewłaściwe zastosowanie art. 58 § 1 i 2 k.c. W istocie
jest to podstawowy problem w rozstrzyganej sprawie.
Sprawa dotyczyła zasadniczo uwzględnienia, w podstawie wymiaru zasiłku
chorobowego macierzyńskiego, przez płatnika (skarżącego) nie tylko kwoty
wynagrodzenia (650 zł) ale i premii uznaniowej w kwocie 2.300 zł.
Nie ulega wątpliwości, że pracodawca ma swobodę w przyznawaniu nagród
swoim pracownikom. Jednak podkreślenia wymaga to, że Sąd Okręgowy uzasadnił
swój wyrok sprzecznością z zasadami współżycia społecznego umowy o pracę, w
części dotyczącej wynagrodzenia za pracę. Jako podstawę rozstrzygnięcia wskazał
zaś art. 58 k.c., a ponadto liczne orzeczenia Sądu Najwyższego.
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że identyczne co do zasady sprawy, były
już rozstrzygane przez Sąd Najwyższy. W tym były to sprawy dotyczące skarg o
wznowienie postępowania. Już wcześniej w orzecznictwie Sądu Najwyższego
utrwalił się pogląd, że przyznanie rażąco wysokiego wynagrodzenie za pracę może
9
być, w konkretnych okolicznościach, uznane za nieważne. Podstawą jest
naruszenie zasad współżycia społecznego, polegające na świadomym osiąganiu
korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych kosztem innych uczestników tego
systemu. Zakład Ubezpieczeń Społecznych może więc kwestionować wysokość
wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek jeżeli okoliczności sprawy
wskazują, że zostało wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem,
zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa (uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2005 r., II UZP 2/05, OSNP 2005, nr 21, poz.
338, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 sierpnia 2007 r., III UK 26/07, wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 września 2007 r., III UK 30/07).
Należy uznać, że w niniejszej sprawie doszło do ustalenia rażąco wysokiego
wynagrodzenia poprzez wypłacenie premii uznaniowej, której wysokość
przekroczyła niemal czterokrotnie wysokość wynagrodzenia. Tak więc uzasadnione
jest przyjęcie, iż doszło w tym przypadku do naruszenia zasad współżycia
społecznego poprzez wliczenie tej premii do podstawy wymiaru wypłaconych
zasiłków.
Z oceny Sądu Najwyższego wynika więc, że przyznanie przedmiotowej
premii uznaniowej (czyli w istocie nagrody) było nieważne z mocy art. 58 § 3 k.c. w
związku z art. 300 k.p. W tej sytuacji nie mają znaczenia zarzuty oparte na
naruszeniu art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej w związku z wyrokiem Trybunału
Konstytucyjnego. Należy również podkreślić, że takie stanowisko było
prezentowane w licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego (np. III UO 2/08, III UO
8/09, III UO 4/08, III UK 26/07 czy III UO 11/08).
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, na
podstawie art. 39814
k.p.c.
/tp/