Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 163/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z odwołania Zakładu Usługowego O. Spółki jawnej J. B., B. D., T. K. w K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w K.
z udziałem zainteresowanego T. A.
o ubezpieczenie wypadkowe,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej odwołującej się od wyroku Sądu Apelacyjnego w K.
z dnia 22 grudnia 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 2 lipca 2009 r., Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w K. oddalił odwołanie płatnika składek Zakładu Usługowego "O."
Spółki jawnej J. B., B. D., T. K. w K. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
2
Oddziału w K. z dnia 27 lutego 2009 r. stwierdzającej, że T. A. w okresie od 1
stycznia 2006 r. do 4 kwietnia 2006 r. podlegał między innymi obowiązkowemu
ubezpieczeniu wypadkowemu z tytułu umowy zlecenia zawartej ze Spółką.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że T. A. w okresie wymienionym w decyzji
organu rentowego świadczył pracę na rzecz Spółki na podstawie umowy zlecenia.
Ubezpieczony wykonywał obowiązki gospodarza domu i do jego zadań należały
prace porządkowe na terenie budynku oraz utrzymanie czystości w jego okolicy, a
w zimie - także odśnieżanie chodników. Spółka prowadzi działalność w zakresie
świadczenia kompleksowych usług agrotechnicznych, remontowych, budowlanych,
prac porządkowych, usług transportowo-sprzętowych, obsługi i naprawy pojazdów
mechanicznych, wynajmu środków transportu, gospodarki ściekami oraz wywozu
śmieci i usług sanitarnych. Głównym przedmiotem jej działalności są prace
związane z utrzymaniem terenów zielonych na obszarze miasta K., a także
świadczenie usług na rzecz spółdzielni mieszkaniowych, polegających na pracach
porządkowych lub na kompleksowym utrzymaniu czystości w budynku oraz na
pielęgnacji terenów zielonych. Usługi te Spółka wykonuje na podstawie umów
zawieranych ze spółdzielniami mieszkaniowymi oraz innymi podmiotami. W tych
umowach określone są konkretne obowiązki, do wykonania których zobowiązana
jest Spółka oraz teren, którym Spółka ma się zająć. W momencie zmiany regulacji
prawnych dotyczących odprowadzania składek na ubezpieczenia społeczne z tytułu
umowy zlecenia Spółka uzyskała w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych ustną
informację, że osoba wykonująca umowę zlecenia poza siedzibą firmy nie podlega
ubezpieczeniu wypadkowemu.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji uznał, że w
świetle art. 12 i 13 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) zasadą jest
podleganie przez zleceniobiorców obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu,
chyba że wykonują oni zlecenie poza siedzibą lub miejscem prowadzenia
działalności zleceniodawcy. W związku z tym zasadniczym problemem było
rozstrzygnięcie spornego między stronami rozumienia pojęcia "miejsce
prowadzenia działalności". Zdaniem Sądu, zwrot ten wskazuje nie tylko na aspekt
terytorialny, ale także na substrat materialny i organizacyjny (np. zorganizowanie
3
przez zleceniodawcę infrastruktury, organizowanie pracy i jej kontrola, wydawanie
poleceń lub wskazówek odnośnie do tego, jak zadanie powinno być wykonane).
Skoro więc w rozpoznawanej sprawie ubezpieczony wykonywał prace stanowiące
przedmiot umów zawartych między Spółką a spółdzielniami mieszkaniowymi, to
należało przyjąć, że w ramach wykonywania tych umów Spółka miała obowiązek
zabezpieczyć właściwe wykonanie umów przez osoby, którymi w tym zakresie się
posługiwała. Zleceniobiorcy mieli dowolnie określony czas wykonywania swych
obowiązków, z tym że Spółka zastrzegła, aby były to godziny przedpołudniowe.
Zleceniobiorcy byli od czasu do czasu kontrolowani przez przedstawicieli Spółki
oraz przez administrację spółdzielni pod względem poprawności wykonania
obowiązków gospodarzy domów. Sąd Okręgowy uznał, że w tym stanie rzeczy
miejscem wykonywania działalności przez Spółkę było miejsce wykonywania przez
zleceniobiorcę umowy łączącej go ze Spółką. W ocenie Sądu, powierzenie
zleceniobiorcom wykonywania określonych czynności w imieniu i na rzecz Spółki na
zindywidualizowanym terytorium w sytuacji, gdy podlegali oni jej kontroli i
wskazówkom w trakcie realizacji usług, oznacza rozciągnięcie pojęcia "miejsca
wykonywania działalności zleceniodawcy" także na miejsca, w których faktycznie
były wykonywane usługi powierzone zleceniobiorcy. W takiej zaś sytuacji
wykonywanie pracy na podstawie umowy zlecenia przez ubezpieczonego stanowiło
tytuł objęcia go obowiązkiem ubezpieczenia wypadkowego.
Wyrokiem z dnia 2 marca 2010 r., Sąd Apelacyjny w K. oddalił apelację
Spółki od wyroku Sądu pierwszej instancji. Sąd Apelacyjny - podzielając ustalenia
faktyczne Sądu Okręgowego i przyjmując je za własne - stwierdził, że wpis o
miejscu prowadzenia działalności zamieszczony w ewidencji działalności
gospodarczej nie jest równoznaczny z określeniem miejsca prowadzenia
działalności zleceniodawcy w rozumieniu art. 12 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. Według Sądu Apelacyjnego, analiza tego przepisu nie może
ograniczać się wyłącznie do jego wykładni literalnej i pomijać celu regulacji, którym
jest wyłączenie z obowiązkowego ubezpieczenia wypadkowego tych
zleceniobiorców, którzy wykonują pracę nie tylko poza siedzibą zleceniodawcy, ale
także poza miejscem prowadzenia jego działalności, czyli poza granicami, do
których można rozciągnąć ryzyko ubezpieczenia wypadkowego. W rozpoznawanej
4
sprawie ubezpieczony świadczył pracę, wykonując zadania określone nie tylko w
umowie zlecenia ze Spółką, ale także zadania przewidziane w umowach zawartych
przez Spółkę ze spółdzielnią mieszkaniową. To Spółka organizowała pracę
ubezpieczonych zleceniobiorców, zapewniała środki do jej wykonania i
przeprowadzała jej kontrolę, bowiem Spółka odpowiadała za rezultat tej pracy
wobec spółdzielni mieszkaniowej. Przeprowadzanie kontroli pracy zleceniobiorców
przez Spółkę ma potwierdzenie w materiale dowodowym. W konsekwencji Sąd
Apelacyjny uznał, że miejscem prowadzenia działalności przez odwołującą się
Spółkę było miejsce wykonywania czynności gospodarza domu przez
zleceniobiorcę. Miejsce to było wyznaczone przez konkretne czynności
wykonywane przez ubezpieczonego w ramach łączącej go ze Spółką umowy
zlecenia na terenie pozostającym w zarządzie spółdzielni mieszkaniowej.
Powierzenie przez Spółkę wykonywania określonych czynności w imieniu i na rzecz
zleceniodawcy na zindywidualizowanym terytorium, stosownie do wskazówek
zleceniodawcy (Spółki) i pod jego kontrolą, oznacza rozciągnięcie użytego w art. 12
ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych pojęcia "miejsce wykonywania
działalności zleceniodawcy" na miejsce, w którym usługi wskazane zleceniobiorcy
w umowie były faktycznie wykonywane (budynek i jego otoczenie).
Od wyroku Sądu Apelacyjnego Spółka wniosła skargę kasacyjną, w której
zarzuciła naruszenie art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
przez "nieuzasadnione przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że powierzenie przez
Skarżącą świadczenia określonych usług na rzecz Zleceniobiorcy -
Zainteresowanej w sprawie, jest równoznaczne z rozciągnięciem miejsca
wykonywania działalności Zleceniodawcy w rozumieniu tego przepisu na miejsce,
gdzie usługa jest wykonywana mimo, że Skarżąca nie miała realnej kontroli nad
wykonywaniem usług przez zleceniobiorcę, który mógł je wykonywać w dowolnym
czasie".
W uzasadnieniu skargi podniesiono w szczególności, że nie można
utożsamiać miejsca świadczenia usług przez zleceniobiorcę, z miejscem
prowadzenia działalności przez zleceniodawcę. Rozciągnięcie pojęcia miejsce
prowadzenia działalności zleceniodawcy na miejsce świadczenia usług przez
zleceniobiorcę sprawia, że norma zawarta w art. 12 ust. 3 ustawy o systemie
5
ubezpieczeń społecznych staje się pusta, bowiem - logicznie rzecz ujmując -
przepis ten nie miałby zastosowania w żadnej sytuacji. Tymczasem celem
omawianej regulacji prawnej jest wyłączenie spod obowiązkowego ubezpieczenia
wypadkowego tych zleceniobiorców, którzy: 1) świadczą usługi poza miejscem,
gdzie zleceniodawca posiada swoją strukturę osobową, organizacyjną i materialno-
sprzętową, 2) mają swobodę w zakresie organizacji czasu realizacji powierzonych
im zadań i 3) zlecane usługi nie są głównym przedmiotem działalności
zleceniodawcy. Taka zaś sytuacja ma miejsce w rozpoznawanej sprawie. Spółka
posiada bowiem swoją strukturę osobową, organizacyjną i materialną w K. przy
ulicy [...], a zleceniobiorcy w najmniejszym zakresie nie byli z nią związani. Zasady
świadczenia usług przez zleceniobiorców były tak określone, że mogli oni
wykonywać swoje zadania w dowolnym, nienormowanym czasie, a zleceniodawca
nie miał realnej możliwości kontrolowania ich pod względem sposobu
wywiązywania się z nałożonych obowiązków. Czynności objęte zleceniem nie
należały przy tym do głównego zakresu działalności Spółki. Tym są bowiem usługi
agrotechniczne, świadczone zwłaszcza w pobliżu dróg i torowisk, gdzie występuje
duże zagrożenie wypadkowe. Tam też skarżąca "wypracowała substrat materialny i
organizacyjny" pozwalający na stwierdzenie, że usługi te są związane z takim
zaangażowaniem technicznym i organizacyjnym, iż powinny podlegać
ubezpieczeniu wypadkowemu. W przypadku świadczenia usług w charakterze
gospodarzy domów takie zagrożenie wypadkowe nie istnieje, stąd brak podstaw do
objęcia tej kategorii zleceniobiorców ochroną ubezpieczeniową. Obowiązkowe
ubezpieczenie wypadkowe jest "dobrodziejstwem" zarówno dla ubezpieczonych,
gdyż zapewnia im stosowne świadczenia w razie zaistnienia wypadku, jak i dla
płatnika, bowiem zwalnia go od odpowiedzialności za skutki zdarzenia. Istotą tej
instytucji jest zapewnienie ochrony ubezpieczeniowej zleceniobiorcom w tych
przypadkach, gdy zleceniodawca ma możliwość zweryfikowania, czy zdarzenie
miało miejsce i czy nastąpiło podczas świadczenia zleconych usług. Ustawodawca
zakłada wszakże, iż zleceniobiorca świadczy usługi pod bezpośrednim nadzorem
zleceniodawcy, który jest odpowiedzialny za zapewnienie mu bezpiecznych
warunków pracy. To wymaganie nie jest spełnione, gdy zleceniodawca nie stworzył
struktur organizacyjnych pozwalających na sprawowanie tego rodzaju kontroli, a
6
zleceniobiorca ma pełną swobodę w decydowaniu o czasie i sposobie realizacji
powierzonych mu zadań. Nie mając środków umożliwiających ustalenie faktu i
okoliczności wypadku, zleceniodawca nie powinien więc uiszczać składek na to
ubezpieczenie. Skarżąca dodała, że skoro przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych weszły w życie w tym samym czasie co przepisy Prawa działalności
gospodarczej, to przy wykładni pojęcia "miejsce prowadzenia działalności" należy
odwoływać się do art. 11 tego Prawa, który pojęcie "miejsce działalności
gospodarczej" wiązał ze stałym miejscem jej prowadzenia i adresem, pod którym
znajdował się substrat materialny przedsiębiorcy. Reminiscencją tej regulacji są
aktualne przepisy art. 5 pkt 4 i art. 49 ust. 1 pkt 1 ustawy o swobodzie działalności
gospodarczej, operujące pojęciem "głównego miejsca prowadzenia działalności" i
odnoszące to pojęcie do pewnej struktury organizacyjnej i substratu materialnego
przedsiębiorcy.
Spółka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i jego zmianę przez
ustalenie, że T. A. nie podlegał obowiązkowemu ubezpieczeniu wypadkowemu w
okresie od 1 stycznia 2006 r. do 4 kwietnia 2006 r. i o zasądzenie kosztów procesu,
względnie o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i poprzedzającego go wyroku
Sądu Okręgowego oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania,
odpowiednio Sądowi Apelacyjnemu bądź Sądowi Okręgowemu.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skarżąca podniosła zarzut naruszenia prawa materialnego przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 grudnia 2009 r. Szczegółowej
analizy tego przepisu dokonał już Sąd Najwyższy w wielu wyrokach przy
rozpoznawaniu skarg kasacyjnych wniesionych przez tę samą skarżącą w
sprawach o analogicznym stanie faktycznym i prawnym (przykładowo wyroki z dnia
10 listopada 2010 r., I UK 135/10 oraz z dnia 3 grudnia 2010 r., I UK 187/10,
niepublikowane). Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę
podziela argumentację zawartą w uzasadnieniu tych orzeczeń, wobec czego w
rozpoznawanej sprawie można ograniczyć się jedynie do powtórzenia
najważniejszych motywów tamtych rozstrzygnięć.
7
Językowa wykładnia art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych (obowiązującego do dnia 31 grudnia 2009 r.) nie daje jasnego
rezultatu co do zakresu normowania. Wskazanie w jego treści na "miejsce
prowadzenia działalności zleceniodawcy" nie oznacza, że chodzi tu o miejsce, z
którego zleceniodawca zarządza prowadzoną przez siebie działalnością (lokal
zleceniodawcy). Wręcz przeciwnie, rozróżnienie na siedzibę i miejsce prowadzenia
działalności oznacza, że nie można tego pojęcia ograniczyć tylko do jednego,
głównego lokalu podmiotu zatrudniającego zleceniobiorców. Nie można też
utożsamiać użytego w art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
pojęcia "siedziba" ze znaczeniem, jakie nadaje mu art. 41 k.c. Należy przyjąć, że
ustawodawca w tym wypadku miał na myśli potoczne rozumienie tego pojęcia jako
lokalu przedsiębiorstwa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2008 r., II
UK 291/07, OSNP 2009 nr 17-18, poz. 242). Nie oznacza to jednak, że metoda
porównawcza w wykładni tego przepisu nie powinna być stosowana. Dla
prawidłowej wykładni art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
należy przede wszystkim odwołać się do regulacji z zakresu prawa pracy, jak
również posłużyć się wykładnią funkcjonalną. Celem regulacji art. 12 ust. 3 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych było wyłączenie niektórych kategorii
zatrudnionych z obowiązku objęcia ubezpieczeniem wypadkowym. Z kolei,
obowiązek ubezpieczenia wypadkowego - jako ściśle związany z ryzykiem
wystąpienia wypadku przy pracy - powinien rozciągać się na wszystkie przypadki, w
których podmiot zatrudniający organizuje pracę i powinien zatrudnionym przez
siebie osobom zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki jej wykonywania.
Wyłączenie tego obowiązku może nastąpić jedynie wtedy, gdy podmiot
zatrudniający nie może podejmować takich działań. Zatrudnienie w oparciu o
umowę zlecenia charakteryzuje (mniej lub bardziej) znaczna swoboda wykonawcy
w doborze miejsca i czasu świadczenia usług, co odróżnia tę podstawę
zatrudnienia od stosunku pracy. Zasada swobody umów (art. 3531
k.c.) dopuszcza
kształtowanie przez strony umowy zlecenia zakresu podległości w mniejszym lub
większym zakresie (w szczególności na tej podstawie wykonawca może zostać
ograniczony co do swobody wyboru miejsca wykonania pracy). Jeśli jednak
określenie miejsca świadczenia pracy przez zleceniobiorcę zostało ustalone przez
8
podmiot zatrudniający (zleceniodawcę), to spoczywa na nim obowiązek
zorganizowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Jak trafnie wskazał
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 października 2009 r., II UK 40/09 (LEX nr
559953), art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych można
wykładać w sposób zbieżny z pojęciem "miejsca wyznaczonego" z art. 304 § 1 k.p.
Według tego przepisu, pracodawca jest obowiązany zapewnić bezpieczne i
higieniczne warunki pracy, o których mowa w art. 207 § 2 k.p., osobom fizycznym
wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w
miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, a także osobom prowadzącym w
zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny
rachunek działalność gospodarczą (dotyczy to również przedsiębiorców
niebędących pracodawcami, organizujących pracę wykonywaną przez osoby
fizyczne na innej podstawie niż stosunek pracy - art. 304 § 3 pkt 1 k.p.). W miejscu
wyznaczonym, zleceniodawca ma więc zapewnić osobom fizycznym wykonującym
pracę na podstawie zlecenia bezpieczne i higieniczne warunki pracy, a jego
obowiązki polegają (odpowiednio) na czynnościach wskazanych szczegółowo w
siedmiu punktach art. 207 § 2 k.p. Uwzględnić należy też art. 10 ust. 2 pkt 1 ustawy
z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz.U. Nr 89, poz. 589 ze
zm.), według którego do zadań Państwowej Inspekcji Pracy należy nadzór i
kontrola zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom
fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy oraz osobom
wykonującym na własny rachunek działalność gospodarczą w miejscu
wyznaczonym przez pracodawcę lub przedsiębiorcę, niebędącego pracodawcą, na
rzecz którego taka praca jest świadczona.
W związku z tym istnieje pełne uzasadnienie objęcia obowiązkowym
ubezpieczeniem wypadkowym tych zleceniobiorców, w odniesieniu do których
zleceniodawca powinien dbać o bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Chociaż
nie zawsze miejsce wykonywania usług przez zleceniobiorcę oznacza miejsce
prowadzenia działalności przez zleceniodawcę, to jednak ten zleceniobiorca, który
wykonuje pracę w miejscach wynikających (wyznaczonych) ściśle ze zleceń
zatrudniającego go zleceniodawcy, podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu wypadków przy pracy. W konsekwencji należy stwierdzić, że
9
w świetle obowiązującego do 31 grudnia 2009 r. art. 12 ust. 3 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, wyłączeniu z obowiązkowego ubezpieczenia
wypadkowego podlegali tylko ci zleceniobiorcy, którzy wykonywali pracę poza
siedzibą zleceniodawcy i jednocześnie poza miejscem prowadzenia przez niego
działalności. Miejsce wyznaczone zleceniobiorcom (umówione) jako miejsce
świadczenia pracy należy uznać za miejsce prowadzenia działalności przez
zleceniodawcę w rozumieniu tego przepisu. Poza sporem w sprawie jest, że
ubezpieczony wykonywał pracę w miejscu wskazanym (wyznaczonym) przez
Spółkę. W sytuacji, gdy Spółka wykonująca w ramach prowadzonej przez siebie
działalności gospodarczej usługi porządkowe określone w kontraktach zawartych
ze spółdzielniami mieszkaniowymi, wyznaczyła zleceniobiorcy konkretne miejsce
wykonywania przez niego pracy (budynek pozostający w zasobach spółdzielni
mieszkaniowej wraz z jego obejściem), to spoczywały na niej (odpowiednio)
obowiązki określone w art. 207 § 2 k.p., mimo zachowania przez zleceniobiorcę
pewnej swobody w dysponowaniu czasem pracy i wyborze sposobu realizacji
zadań. Nie doszło więc do spełnienia przesłanki wyłączenia zleceniobiorcy z
ubezpieczenia wypadkowego (wyłączenie z art. 12 ust. 3 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych nie miało zastosowania).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na
podstawie art. 39814
k.p.c.
/tp/