Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 352/10
POSTANOWIENIE
Dnia 13 maja 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Marta Romańska
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z wniosku "P. I." Spółki Akcyjnej
przy uczestnictwie S. L.
o pozbawienie prawa prowadzenia działalności gospodarczej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 maja 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania S. L.
od postanowienia Sądu Okręgowego Sądu Gospodarczego […]
z dnia 23 kwietnia 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 23 kwietnia 2010 r. Sąd Okręgowy
oddalił apelację uczestnika postępowania S. L. od postanowienia Sądu
Rejonowego z dnia 24 czerwca 2009 r., na mocy którego uczestnik, na wniosek P.
I. S.A., pozbawiony został prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny
rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub
pełnomocnika w spółce handlowej, w przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni,
fundacji lub stowarzyszeniu na okres 3 lat.
Sądy ustaliły między innymi, że spółka z.o.o. M-B, której prezesem zarządu
był uczestnik, nie regulowała swoich zobowiązań, w tym także wobec
wnioskodawcy. W sierpniu 2008 r. uczestnik złożył wniosek o ogłoszenie upadłości,
który w październiku 2008 r. został zwrócony z uwagi na braki formalne.
Kolejny wniosek o ogłoszenie upadłości uczestnik złożył dopiero w lutym 2009 r.,
w czasie trwającego już postępowania w rozpoznawanej sprawie o pozbawienie go
praw określonych w art. 373 ust. 1 p.u.n.
W ocenie Sądu Okręgowego uczestnik nie złożył wniosku o ogłoszenie
upadłości w ustawowym terminie, gdyż wniosek zwrócony z powodu braków
formalnych nie jest skutecznie złożonym wnioskiem, a już w chwili składania
w sierpniu 2008 r., zwróconego następnie wniosku, istniał stan niewypłacalności
spółki M-B, co stwierdził uczestnik w tym wniosku i przyznał w rozpoznawanej
sprawie. W świetle tych okoliczności nie było konieczne, zdaniem Sądu
Okręgowego, ustalenie dokładnej daty powstania stanu niewypłacalności spółki,
bowiem nie ulega wątpliwości, że kolejny wniosek o ogłoszenie upadłości z lutego
2009 r. złożony został z przekroczeniem ustawowego dwutygodniowego terminu.
Sąd Okręgowy uznał również za nieuzasadniony zarzut uczestnika
nieudowodnienia jego winy w opóźnieniu złożenia wniosku. Stwierdził, że zasada
domniemania niewinności nie znajduje zastosowania w postępowaniu toczącym się
na podstawie art. 373 p.u.n., gdyż orzekany zakaz nie ma charakteru środka
karnego w rozumieniu przepisów prawa karnego, a zatem Sąd nie miał obowiązku
udowodnienia winy uczestnika. Uczestnik sam przyznał, że zaistniały przesłanki do
złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, natomiast podnoszone przez niego
3
argumenty, iż dalsze podejmowanie działań miało na celu zaspokojenie roszczeń
wierzycieli, nie zostało poparte żadnymi dowodami, a brak odpowiednich wniosków
dowodowych uczestnika, nie pozwalał, zdaniem Sądu Okręgowego,
na prowadzenie postępowania dowodowego w tym zakresie.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach uczestnik zarzucił
naruszenie art. 373 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 11 p.u.n. przez uznanie, że do przyjęcia
istnienie podstawy ogłoszenia upadłości w rozumieniu art. 373 § 1 pkt 1 p.u.n.
wystarczające jest ustalenie, że dłużnik nie reguluje swoich wymagalnych
zobowiązań, naruszenie art. 373 ust.1 pkt 1 i ust. 2 p.u.n. przez jego zastosowanie,
mimo nie dokonania żadnych ustaleń co do przesłanek przewidzianych w tych
przepisach: winy uczestnika oraz skutków podejmowanych działań, naruszenie art.
227 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. przez nie przeprowadzenie postępowania
dowodowego co do winy, daty powstania niewypłacalności oraz przesłanek
orzeczenia zakazu przewidzianych w art. 373 ust. 2 p.u.n., a także naruszenie art.
42 ust. 3 i art. 45 Konstytucji przez wydanie orzeczenia pozbawiającego uczestnika
jego podstawowych praw i wolności bez przeprowadzenia rzetelnego procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Bezzasadny jest zarzut naruszenia wskazanych wyżej przepisów
Konstytucji. Przewidziana w art. 42 ust. 3 Konstytucji zasada domniemania
niewinności dotyczy postępowania w sprawach karnych i z oczywistych względów
nie ma zastosowania w postępowaniu cywilnym. Nie ulega też wątpliwości,
że w rozpoznawanej sprawie zachowane zostało prawo każdego obywatela do
sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez
właściwy, bezstronny i niezawisły sąd oraz pozostałe wymagania i standardy
przewidziane w art. 45 Konstytucji. Kwestia naruszenia przez sąd przy
rozpoznawaniu sprawy wskazanych przez skarżącego przepisów prawa
materialnego i procesowego nie może być rozpatrywana w kategoriach
pozbawienia uczestnika konstytucyjnego prawa do sądu określonego w art. 45
Konstytucji, a jedynie w kategoriach podstaw materialnoprawnych i procesowych
zaskarżenia szczególnym środkiem jakim jest skarga kasacyjna.
4
Za nieskuteczny należy uznać zarzut naruszenia art. 373 ust. 1 pkt 1 w zw.
z art. 11 p.u.n. Wprawdzie nie ulega wątpliwości, że warunkiem zastosowania art.
373 ust. 1 p.u.n. jest wykazanie przez wnioskodawcę i ustalenie przez Sąd jednej
z przesłanek tego przepisu, którą jest nie złożenie przez dłużnika wniosku
o ogłoszenie upadłości w terminie dwóch tygodni od dnia powstania podstawy do
ogłoszenia upadłości, a zatem konieczne jest ustalenie zaistnienia stanu
niewypłacalności, w rozumieniu art. 11 ust. 1 p.u.n., t.j. stanu trwałego
niewykonywania większości wymagalnych zobowiązań oraz chwili zaistnienia tego
stanu, jednak przy ustalaniu tych okoliczności mają zastosowanie wszystkie zasady
i przepisy prawa procesowego dotyczące postępowania dowodowego i ustaleń
faktycznych, w tym art. 229, art. 230 i art. 231 k.p.c. Oznacza to,
że w rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy mógł ustalić zaistnienie stanu
niewypłacalności spółki M-B w chwili złożenia pierwszego wniosku o ogłoszenie
upadłości czyniąc te ustalenia w oparciu o twierdzenia dłużnika zawarte w tym
wniosku oraz w oparciu o przyznanie przez niego tych okoliczności w odpowiedzi
na wniosek złożonej w rozpoznawanej sprawie, a w konsekwencji miał podstawy by
wyprowadzić z tak ustalonych faktów domniemanie faktyczne o istnieniu stanu
niewypłacalności dłużnika już w sierpniu 2008 r. Nie ulega bowiem wątpliwości, że
dane podane przez dłużnika we wniosku o ogłoszenie upadłości z sierpnia 2008 r.
wskazywały na trwałe zaprzestanie wykonywania przez niego większości
wymagalnych zobowiązań, co uczestnik stwierdził także w odpowiedzi na wniosek
złożonej w rozpoznawanej sprawie, w której przyznał również, że w istocie nawet
złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w sierpniu 2008 r. było spóźnione, co
wynikało z konieczności zebrania niezbędnych dokumentów księgowych. W tych
okolicznościach Sąd Okręgowy miał podstawy by stwierdzić, że tym bardziej
spóźnione było złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w lutym 2009 r., już w
czasie trwania postępowania w rozpoznawanej sprawie. Wniosek z sierpnia 2008
r., jako zwrócony, nie wywołał skutków prawnych (porównaj między innymi
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2006 r. III CSK 47/06,
niepubl.), trafnie zatem Sąd Okręgowy przyjął, że złożenie kolejnego wniosku w
lutym 2009 r. nastąpiło po terminie, o którym mowa w art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n.
5
Uzasadniony jest natomiast kasacyjny zarzut naruszenia art. 373 ust. 1
pkt1 oraz ust. 2 p.u.n. i art. 6 k.c. oraz art. 227 k.p.c.
Sąd Okręgowy dokonał bowiem błędnej wykładni art. 373 ust.1 pkt 1 p.u.n.
stwierdzając, że nie miał obowiązku ustalania winy uczestnika postępowania
w nieterminowym złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości. Jednoznaczne
brzmienie przepisu wskazuje, że jedną z przesłanek jego zastosowania jest
ustalenie, iż nie złożenie przez zobowiązanego wniosku o ogłoszenie upadłości
w ustawowym terminie nastąpiło z jego winy. Przepis ten niewątpliwie nie
przewiduje domniemania winy zobowiązanego, a zatem, w myśl ogólnej zasady
przewidzianej w art. 6 k.c. w zw. z art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n., wnioskodawca, który
żąda wydania orzeczenia przewidzianego w art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n., powinien
udowodnić winę zobowiązanego w złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości po
terminie przewidzianym w tym przepisie.
Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, wina i jej stopień są
przesłankami decydującymi nie tylko o zakresie i czasokresie pozbawienia praw,
o czym stanowi ust. 2 art. 373 p.u.n., lecz przede wszystkim mają wpływ na decyzję
Sądu o uwzględnieniu bądź oddaleniu wniosku, bowiem orzeczenie zakazu
przewidzianego w art. 373 ust.n1 p.u.n. ma charakter fakultatywny (porównaj
między innymi postanowienia z dnia 13 stycznia 2010 r. II CSK 364/09, z dnia
11 grudnia 2008 r. IV CSK 379/08, niepubl., z dnia 22 sierpnia 2007 r. II CSK 45/07,
OSP 2009/3/34, z dnia 21 marca 2007 r. I CSK 460/06, z dnia 14 lutego 2006 r.
II CSK 14/05 i z dnia 15 grudnia 2005 r. II CSK 15/05, niepubl.).
Słusznie w literaturze i orzecznictwie podkreśla się, że orzeczenie, o którym mowa
w omawianym przepisie jest wprawdzie sankcją cywilną o charakterze
prewencyjnym, jednak w istocie jest zbliżone do sankcji karnej przewidzianej w art.
41 k.k., gdyż, w odróżnieniu od rozwiązań typowych dla prawa cywilnego, stanowi
dolegliwość o charakterze głównie osobistym (porównaj między innymi wskazane
wyżej postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 2007r. III CSK 45/07).
Konieczne jest zatem udowodnienie przez wnioskodawcę winy dłużnika,
na poziomie przynajmniej niedbalstwa, w spóźnionym złożeniu wniosku
o ogłoszenie upadłości, dłużnik natomiast może wykazywać okoliczności
ekskulpacyjne.
6
Trafnie także skarżący zarzuca naruszenie art. 373 ust. 2 p.u.n. przez
pominięcie również kolejnej przesłanki koniecznej do orzeczenia zakazu,
o którym mowa w art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n. Przesłanką tą są skutki zawinionego
działania lub zaniechania dłużnika mające wpływ na realizację celu postępowania
upadłościowego, w szczególności obniżenie wartości ekonomicznej
przedsiębiorstwa upadłego i rozmiar pokrzywdzenia wierzycieli. Jak stwierdził Sąd
Najwyższy we wskazanych wyżej orzeczeniach z dnia 11 grudnia 2008 r. IV CSK
379/08, z dnia 14 lutego 2006 r. II CSK 14/05 oraz w postanowieniu z dnia 5 marca
2009 r. III CSK 297/08 (niepubl.), zasadnicze znaczenie ma w tym wypadku nie
sam fakt doprowadzenia do upadłości, lecz związek przyczynowy pomiędzy
uchybieniami wymienionymi w art. 373 ust. 1 pkt 1-4 p.u.n., a obniżeniem wartości
ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego i rozmiarem pokrzywdzenia wierzycieli.
Ta przesłanka pozostała całkowicie poza ustaleniami i oceną Sądu Okręgowego,
choć jako przesłanka prawa materialnego powinna być wzięta pod uwagę
i rozważona z urzędu, a jako objęta zarzutem apelacyjnym, powinna być
rozważona na podstawie art. 378 § 1 k.p.c.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego
(art. 108 § 1 w zw. z art. 13 § 2, art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).
jz