Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 20 maja 2011 r., III CZP 14/11
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Sędzia SN Marian Kocon
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jerzego Ł. przeciwko Powszechnemu
Zakładowi Ubezpieczeń S.A. w W. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 20 maja 2011 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku postanowieniem z dnia 24
stycznia 2011 r.:
„1. Czy koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu przyznane
pełnomocnikowi od Skarbu Państwa stanowią koszty sądowe?
2. w przypadku negatywnej odpowiedzi na pierwsze pytanie, czy
rozstrzygnięcie o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu przez
sąd pierwszej instancji podlega zaskarżeniu?”
podjął uchwałę:
Pełnomocnikowi ustanowionemu przez sąd przysługuje zażalenie na
postanowienie sądu pierwszej instancji rozstrzygające o ponoszonych przez
Skarb Państwa kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu;
odmówił podjęcia uchwały w pozostałym zakresie.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku zażalenia
pełnomocnika powoda ustanowionego przez sąd na postanowienie Sądu pierwszej
instancji przyznające mu od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Słupsku kwotę
500 zł tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodowi w
postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji.
Sąd Apelacyjny wskazał m.in., że Sąd Najwyższy wielokrotnie wypowiadał się,
iż rozstrzygnięcie w przedmiocie przyznania pełnomocnikowi ustanowionemu przez
sąd od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej nie jest
orzeczeniem o kosztach procesu, jednak istnieją podstawy, by koszty te uznać za
wydatki stanowiące składnik kosztów sądowych, o których mowa w art. 5 w związku
z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm. – dalej: "u.k.s.c.").
Zakwalifikowanie przyznanych od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu do kosztów sądowych powodowałoby, że
postanowienie sądu pierwszej instancji w tym przedmiocie byłoby zaskarżalne
zażaleniem na podstawie art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. Jednakże rodziłoby to
konsekwencje przewidziane m.in. w art. 1081
k.p.c., w tym konieczność orzekania o
takich kosztach przez sąd z urzędu (...).
Uznanie, że przyznane od Skarbu Państwa koszty nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu nie są kosztami sądowymi rodzi wskazane przez Sąd
Apelacyjny wątpliwości co do zaskarżalności orzeczenia Sądu pierwszej instancji
wydanego w tym przedmiocie, gdyż art. 394 § 1 k.p.c. nie przewiduje zażalenia na
takie postanowienie, a wskazywana w orzecznictwie Sądu Najwyższego
dopuszczalność stosowania w drodze analogii art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. jest w ocenie
Sądu Apelacyjnego wątpliwa (...).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustanowienie przez sąd pełnomocnika dla strony, która z powodu braku
środków nie jest w stanie sama pokryć kosztów pomocy prawnej, stanowi realizację
prawa każdego obywatela do sądu oraz prawa do równego traktowania,
wyrażonych w art. 45 ust. 1 i art. 32 Konstytucji. Jednocześnie takie postanowienie
sądu nakłada na wyznaczonego pełnomocnika obowiązek świadczenia pomocy
prawnej tymczasowo nieodpłatnie i stanowi jeden z obowiązków adwokatów i
radców prawnych współdziałania w prawidłowym funkcjonowaniu wymiaru
sprawiedliwości. Nieodpłatne świadczenie pomocy prawnej trwa do chwili wydania
orzeczenia kończącego sprawę w danej instancji, w którym sąd, zgodnie z art. 108
§ 1 k.p.c., rozstrzyga o kosztach tego postępowania. Jeżeli strona reprezentowana
przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd wygrała sprawę, o jego
wynagrodzeniu sąd orzeka na podstawie art. 98 i nast. k.p.c. Zgodnie z art. 98 § 1 i
3 k.p.c., strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na
jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony
(koszty procesu), a do tych kosztów procesu zalicza się, oprócz kosztów sądowych
i kosztów nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony, wynagrodzenie
jednego adwokata (radcy prawnego), także ustanowionego przez sąd. W takiej
sytuacji koszty pełnomocnika z urzędu zaliczane są do kosztów procesu i są objęte
postanowieniem wydanym przez sąd pierwszej instancji na podstawie art. 98 i nast.
k.p.c., podlegającym zaskarżeniu przez stronę na podstawie art. 394 § 1 pkt 9
k.p.c., jeżeli nie składa ona środka zaskarżenia co do istoty sprawy.
Przepisy te, jak również przepisy ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych nie regulują natomiast sytuacji, w której strona reprezentowana przez
pełnomocnika ustanowionego przez sąd przegrała sprawę i nie ma podstaw do
zasądzenia na jej rzecz kosztów procesu, w tym kosztów pełnomocnika. Powstaje
wówczas subsydiarny obowiązek Skarbu Państwa wypłacenia pełnomocnikowi
ustanowionemu przez sąd wynagrodzenia za świadczoną pomoc prawną, o czym
stanowi art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (jedn.
tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.) i art. 223
ust.1 ustawy z dnia 6 lipca
1982 r. o radcach prawnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65, ze zm.), a
przepisy § 19-21 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002
r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz.
1348 ze zm.) i § 15-17 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września
2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez
Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.) regulują wysokość i
warunki przyznania przez sąd tego wynagrodzenia.
Jak wskazano wyżej, świadczenie pomocy prawnej z urzędu jest działaniem
dla dobra publicznego, umożliwiającym realizację w postępowaniu cywilnym zasady
równości i prawa do sądu. Obowiązek zapewnienia właściwego działania wymiaru
sprawiedliwości i zrealizowania tych zasad w postępowaniu sądowym spoczywa na
Państwie, a zatem obciążający Skarb Państwa, na podstawie wskazanych
przepisów, obowiązek pokrycia kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
stronie ma charakter publicznoprawny i nie mieści się w obowiązku zwrotu kosztów
procesu w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania cywilnego (por. m.in.
postanowienia Sądu najwyższego z dnia 14 grudnia 2007 r., III CZ 61/07, „Biuletyn
SN” 2008, nr 4, s. 12, oraz z dnia 17 listopada 2009 r., III CZ 53/09, OSNC 2010, nr
5, poz. 79).
Z tych samych względów nie ma podstaw do zaliczenia ponoszonych przez
Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu do
kosztów sądowych (wydatków), o których mowa w art. 5 ust. 1 w związku z art. 2
u.k.s.c. Koszty sądowe, jeżeli nie zostały poniesione przez stronę, nie są objęte
pojęciem kosztów procesu zawartym w art. 98 k.p.c. Ponosi je tymczasowo Skarb
Państwa i nie stanowią one bezpośredniego elementu stosunku prawnego między
stronami, lecz między podmiotami procesu a Skarbem Państwa. Stanowią w takiej
sytuacji przedmiot odrębnego rozstrzygnięcia sądu w orzeczeniu kończącym
postępowanie w sprawie (art. 113 u.k.s.c.), zachowując charakter niezaspokojonej
należności przysługującej Skarbowi Państwa (por. m.in. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 3 grudnia 2010 r., I CZ 115/10, OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 46).
Kosztów wynagrodzenia pełnomocnika ustanowionego przez sąd nie ponosi
natomiast Skarb Państwa, lecz ponosi je tymczasowo sam pełnomocnik.
Ostatecznie, jeżeli nie ma podstaw do zaliczenia ich do kosztów procesu i
orzeczenia o nich na podstawie art. 98 i nast. k.p.c., ponosi je definitywnie Skarb
Państwa, jako podmiot publiczny obowiązany zapewnić równy dostęp do sądu
każdemu obywatelowi.
Obowiązek poniesienia w takiej sytuacji przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu nie wynika ze stosunków
cywilnoprawnych i procesowych łączących uczestników postępowania sądowego, w
związku z czym nie jest regulowany przepisami kodeksu postępowania cywilnego
ani ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, lecz przepisami zawartymi
w ustawach ustrojowych dotyczących podmiotów świadczących pomoc prawną i w
przepisach wykonawczych. Nie ma więc podstaw do zaliczenia postanowienia sądu
przyznającego pełnomocnikowi od Skarbu Państwa koszty nieopłaconej pomocy
prawnej świadczonej z urzędu do postanowień o kosztach sądowych. W
konsekwencji nie ma podstaw do rozważania, czy postanowienie takie byłoby
zaskarżalne wprost na podstawie art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. jako dotyczące „zwrotu
kosztów”.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 25 czerwca 2009 r., III CZP
36/09 (OSNC 2010, nr 2, poz. 24), postanowienie o kosztach procesu i o kosztach
sądowych nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie, a
postanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie przyznania pełnomocnikowi
ustanowionemu przez sąd od Skarbu Państwa wynagrodzenia za świadczoną
nieodpłatnie pomoc prawną nie zostało ujęte w zamkniętym katalogu postanowień,
od których przysługuje zażalenie do sądu drugiej instancji (art. 394 § 1 k.p.c.),
zatem nie ma regulacji dopuszczającej zażalenie na takie postanowienie. Sąd
Najwyższy stwierdził, że w tej sytuacji oraz ze względu na brak interesu prawnego
niedopuszczalna jest apelacja (zażalenie) uczestnika postępowania w części
dotyczącej rozstrzygnięcia o kosztach pomocy prawnej udzielonej z urzędu, w
przypadku przyznania tych kosztów pełnomocnikowi od Skarbu Państwa.
Jednocześnie zajął stanowisko, że nie ma dostatecznych argumentów
uzasadniających odmienne uregulowanie dopuszczalności zażalenia w przedmiocie
wynagrodzenia biegłego i pełnomocnika ustanowionego przez sąd oraz że brak
regulacji dopuszczającej zaskarżenie postanowienia sądu pierwszej instancji w
przedmiocie przyznania pełnomocnikowi wynagrodzenia od Skarbu Państwa
powinien być wypełniony na podstawie stosowanego w drodze analogii art. 394 § 1
pkt 9 in fine k.p.c.
Stanowisko to należy podzielić. Nie ulega wątpliwości, że pełnomocnik
ustanowiony przez sąd ma oczywisty interes prawny w zaskarżeniu takiego
orzeczenia. Obowiązek tymczasowego pokrycia przez niego kosztów świadczonej
pomocy prawnej oraz przyjęte przez ustawodawcę zasady przyznawania
wynagrodzenia za tę pomoc stanowią ingerencję w swobodę działalności
gospodarczej, gwarantowaną w art. 22 ust. 1 Konstytucji i ograniczają prawa
majątkowe pełnomocnika. Pozbawienie pełnomocnika możliwości zaskarżenia
postanowienia sądu pierwszej instancji w przedmiocie przyznanych mu od Skarbu
Państwa kosztów udzielonej pomocy prawnej nie jest jednak konieczne do realizacji
celu i funkcji instytucji pomocy prawnej z urzędu. W podobnych sytuacjach, gdy
chodzi o wynagrodzenie biegłych sądowych lub zwrot kosztów świadków, art. 394 §
1 pkt 9 k.p.c. przewiduje możliwość wniesienia przez te osoby zażalenie na
przyznane im wynagrodzenie i zwrot kosztów oraz poniesionych strat. Niemożność
zaskarżenia przez pełnomocnika analogicznego postanowienia sądu pierwszej
instancji w przedmiocie przyznania od Skarbu Państwa kosztów udzielonej pomocy
prawnej nie znajduje racjonalnego uzasadnienia i może być uznana za naruszenie
konstytucyjnego prawa obywateli do równego traktowania (art. 32 ust. 1
Konstytucji).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że jeżeli argumenty
ważące na dopuszczeniu przez ustawodawcę zaskarżalności określonego
postanowienia mogą być skutecznie podniesione w odniesieniu do postanowienia,
na które zażalenia nie przewidziano, uzasadnione jest zastosowanie w drodze
analogiae legis przepisu przewidującego w podobnej sytuacji zażalenie (por. m.in.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 grudnia 1965 r. I CZ 101/65, OSNCP
1966, nr 10, poz. 169 oraz uchwały Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1988 r., III
CZP 95/88, OSNCP 1989, nr 12, poz. 203, z dnia 22 stycznia 1998 r., III CZP
69/97, OSNC 1998, nr 7-8, poz. 111, z dnia 24 września 2003 r., III CZP 58/03,
OSNC 2004, nr 11, poz. 173, z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP 65/08, OSNC 2009,
nr 7-8, poz. 112 i z dnia 20 listopada 2008 r., III CZP 111/08, OSNC 2009, nr 10,
poz. 138). Także w uzasadnieniu uchwały z dnia 25 czerwca 2009 r., III CZP 36/09
(OSNC 2010, nr 2, poz. 24) Sąd Najwyższy opowiedział się za zastosowaniem art.
394 § 1 pkt 9 in fine k.p.c. w drodze analogii i przyjęciem dopuszczalności
zaskarżenia przez pełnomocnika z urzędu postanowienia sądu pierwszej instancji w
przedmiocie przyznanego mu od Skarbu Państwa wynagrodzenia.
Podniesiona przez Sąd Apelacyjny okoliczność, że ustawodawca zmieniając
art. 394 k.p.c. na podstawie art. 1 pkt 26 ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2010 r. Nr 7, poz. 45), nie objął
nim zażalenia na takie postanowienie, nie jest wystarczającym argumentem
przeciwko zastosowaniu analogii. (...) Wolę ustawodawcy należy wykładać tak, by
nadać jej racjonalny sens i zapewnić zgodność z zasadami konstytucyjnymi, co
byłoby niemożliwe przy przyjęciu, że ustawodawca świadomie wyłączył
dopuszczalność zażalenia pełnomocnika na postanowienie sądu pierwszej instancji
o ponoszeniu przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej z urzędu.
Z tych względów należało przyjąć, że istnieje luka w prawie, podlegająca
wypełnieniu przez zastosowanie w drodze analogii art. 394 § 1 pkt 9 in fine k.p.c.,
co prowadzi do udzielenie odpowiedzi, jak w uchwale.
Sąd Najwyższy odmówił natomiast podjęcia uchwały w pozostałym zakresie,
gdyż zgodnie z art. 390 § 1 k.p.c. zagadnienie prawne stanowiące przedmiot
pytania sądu drugiej instancji może dotyczyć jedynie takich problemów, od których
rozwiązania zależy rozpoznanie apelacji lub zażalenia. (…)