Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 15 lipca 2011 r.
I PK 10/11
Bez dokładnie określonego żądania w pozwie (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.)
lub w toku czynności wyjaśniających (art. 468 § 2 pkt 1 k.p.c.), w szczególności
co do rodzaju ochrony prawnej (powództwo o świadczenie, ustalenie lub
ukształtowanie), nie jest możliwe rozpoznanie istoty sprawy.
Przewodniczący SSN Bogusław Cudowski, Sędziowie SN: Józef Iwulski (spra-
wozdawca), Romualda Spyt.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 15 lipca
2011 r. w sprawiez powództwa Ryszarda J. przeciwko Politechnice C. w C. o
sprostowanie oceny okresowej nauczyciela akademickiego, skargi kasacyjnej po-
woda od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Czę-
stochowie z dnia 14 października 2010 r. […]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie i przekazał sprawę temu Sądowi Rejo-
nowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania ka-
sacyjnego i apelacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 10 czerwca 2010 r. […] Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Częstochowie oddalił powództwo Ryszarda J. przeciwko Poli-
technice C. w C. o sprostowanie oceny okresowej nauczyciela akademickiego i zasą-
dził od powoda na rzecz pozwanej kwotę 60 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.
Sąd Rejonowy ustalił, że powód jest zatrudniony w pozwanej Politechnice od
dnia 1 września 1975 r. Z dniem 1 stycznia 2000 r. został mianowany na stanowisko
adiunkta w Studium […] a ostatnio zajmował stanowisko pracownika naukowo-dydak-
tycznego na Wydziale […]. W dniu 23 kwietnia 2009 r. Wydziałowa Komisja ds.
Oceny Nauczycieli Akademickich […] dokonała oceny pracy powoda za lata 2007-
2
2008, wystawiając ocenę negatywną. Pismem z dnia 30 kwietnia 2009 r. powód zło-
żył odwołanie do rektora Politechniki, jednak w dniu 27 maja 2009 r. Uczelniana Ko-
misja Odwoławcza ds. Oceny Nauczycieli Akademickich podtrzymała negatywną
ocenę Komisji Wydziałowej, motywując ją brakiem publikacji i innych form działalno-
ści naukowej powoda, o czym powoda poinformowano pismem z dnia 4 czerwca
2009 r. Ponieważ wniosek powoda do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego o prze-
prowadzenie kontroli dotyczącej prawidłowości postępowania organów uczelni w tej
sprawie został załatwiony odmownie, powód wniósł pozew przeciwko Politechnice do
sądu pracy, w którym zażądał „sprostowania oceny okresowej nauczyciela akademic-
kiego dokonanej przez Pozwaną w 2009 roku za lata 2007-2008”.
Sąd pierwszej instancji uznał, że powód nie ma interesu prawnego (art. 189
k.p.c.) w żądaniu sprostowania oceny okresowej nauczyciela akademickiego. Zda-
niem Sądu Rejonowego, pozew został wniesiony z obawy przed „ewentualną elimi-
nacją” powoda ze środowiska akademickiego, ponieważ w sytuacji, gdyby uzyskał
drugą, kolejną negatywną ocenę pracy, wówczas pracodawca mógłby z nim rozwią-
zać stosunek pracy zgodnie z przepisami prawa i statutem uczelni. Jednak te motywy
- zdaniem Sądu - nie pozwalają przyjąć, że powód rzeczywiście ma interes prawny w
wytoczeniu powództwa i dlatego należało je oddalić.
Wyrokiem z dnia 14 października 2010 r. […] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie oddalił apelację powoda od wyroku Sądu
Rejonowego i zasądził od niego na rzecz strony pozwanej kwotę 60 zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania odwoławczego. Sąd drugiej instancji podzielił w całości usta-
lenia faktyczne i prawne Sądu pierwszej instancji, przyjmując je za własne. Sąd
Okręgowy uzupełniająco wskazał, iż przepisy ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. - Prawo
o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 164, poz. 1365 ze zm.) nie przewidują wprost moż-
liwości odwołania się nauczyciela akademickiego do sądu pracy od oceny okresowej
dokonanej przez pracodawcę. Tymczasem zasadą jest, że konkretna czynność pra-
codawcy może być zaskarżona do sądu, jeżeli przepisy prawa wprost przewidują
taką możliwość (np. art. 44, art. 56, art. 97 § 21
, art. 112 § 3 k.p.). Skoro przepisy nie
przewidują możliwości wystąpienia przez nauczyciela akademickiego do sądu z żą-
daniem sprostowania oceny okresowej, jak również możliwości korygowania tej
oceny przez sąd, to podstawy prawnej takiego roszczenia należy upatrywać w art.
189 k.p.c., co trafnie zauważył Sąd Rejonowy. Jednakże takie roszczenie powinno
służyć ochronie konkretnych, już istniejących praw. Nie może ono mieć wyłącznie
3
prewencyjnego charakteru. Skoro powód w toku procesu podnosił, że negatywna
ocena jego pracy miałaby go wyeliminować ze środowiska akademickiego, naruszać
jego prestiż zawodowy wśród współpracowników i studentów oraz wywierać wpływ w
sferze awansowania, zaszeregowań i naruszonych dóbr osobistych, to przy tak okre-
ślonym interesie prawnym powód nie może skutecznie dochodzić sprostowania
oceny okresowej. Sąd Okręgowy wskazał, że w razie ewentualnego zwolnienia z
pracy przez pracodawcę powód będzie mógł przed sądem kwestionować przesłanki,
które o tym zadecydowały. Również, gdyby powód nie został objęty zmianą zaszere-
gowania z uwagi na negatywną ocenę okresową, ma prawo dochodzić wyrównania
wynagrodzenia. Jeśliby zaś doszło do naruszenia dóbr osobistych powoda, to powo-
dowi przysługują roszczenia przewidziane w prawie cywilnym, a nie żądanie sprosto-
wania oceny okresowej. Gdy więc dojdzie do naruszenia praw podmiotowych powo-
da, będzie mu przysługiwać odrębne powództwo, w ramach którego będzie analizo-
wana zasadność negatywnej oceny jego pracy, jeśli miała ona wpływ na konkretną
decyzję pracodawcy. Te okoliczności eliminują możliwość dochodzenia przez powoda
roszczeń w procesie „o ustalenie”.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego powód zarzucił narusze-
nie art. 177 w związku z art. 8 Konstytucji RP w związku z art. 189 k.p.c. wskutek
przyjęcia, że nie miał interesu prawnego w ustaleniu sprostowania okresowej oceny
nauczyciela akademickiego oraz art. 45 w związku z art. 177, art. 77, art. 2 i art. 7
Konstytucji RP oraz art. 6 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Pod-
stawowych Wolności w związku z art. 136 ust. 1 i 2 Prawa o szkolnictwie wyższym,
„poprzez stworzenie pozornego prawa do sądu” i wąskie rozumienie dopuszczalności
kontroli sądowej oceny okresowej nauczyciela akademickiego. W uzasadnieniu pod-
staw kasacyjnych skarżący podniósł w szczególności, że przepisy Konstytucji RP
statuują otwartość drogi sądowej dla dochodzenia przez każdego pokrzywdzonego
przysługujących mu wolności i praw podmiotowych. Tej drogi nie może zamykać
przepis ustawy. Nakłada to na sądy obowiązek dokonywania takiej wykładni przepi-
sów ustawowych, która nie powinna zamykać uprawnionemu drogi sądowej w docho-
dzeniu praw. Z tej przyczyny wykładnia pojęcia interesu prawnego z art. 189 k.p.c.
musi uwzględniać aspekt konstytucyjny, zaś sąd nie powinien „tworzyć pozorów drogi
sądowej w stylu wąsko rozumianego interesu prawnego”. Tymczasem przyjęta przez
Sąd Okręgowy w zaskarżonym wyroku wykładnia art. 189 k.p.c. daje powodowi moż-
liwość realizacji konstytucyjnego prawa do sądu, „z którego nic nie wynika”. Jest to
4
pozorne prawo do rozpoznania sprawy przez sąd rozumiane jako prawo uzyskania
rozstrzygnięcia o określonych prawach i obowiązkach. Zdaniem powoda, „proobywa-
telska” wykładnia art. 189 k.p.c. w związku z art. 45, art. 2 i art. 7 Konstytucji RP po-
winna prowadzić do konkluzji, że sądy powszechne mogą dokonywać „samoistnej
kontroli” oceny okresowej nauczyciela akademickiego. Skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania oraz o zasądzenie od strony pozwanej na rzecz powoda kosztów pro-
cesu.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną strona pozwana wniosła o odmowę przyję-
cia skargi do rozpoznania, a w razie jej przyjęcia, o jej oddalenie oraz o zasądzenie
od powoda na rzecz pozwanej kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
W utrwalonym orzecznictwie przyjmuje się, że prawidłowość (rzetelność) ne-
gatywnej oceny mianowanego nauczyciela bądź nauczyciela akademickiego podlega
kontroli sądu pracy rozpatrującego powództwo o przywrócenie do pracy (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1997 r., I PKN 116/97, OSNAPiUS 1998 nr 5,
poz. 148, Radca Prawny 2000 nr 5, z glosą P. Kucharskiego; z dnia 9 grudnia 1998
r., I PKN 500/98, OSNAPiUS 2000 nr 3, poz. 106 oraz z dnia 29 czerwca 2000 r., I
PKN 710/99, OSNAPiUS 2002 nr 1, poz. 6). Możliwość takiej kontroli nie wystąpiła w
okolicznościach faktycznych sprawy, bowiem nie doszło jeszcze do rozwiązania sto-
sunku pracy z powodem. Ze wskazanych orzeczeń nie wynika jednak, że przed roz-
wiązaniem stosunku pracy nie istnieje możliwość zakwestionowania przez nauczy-
ciela akademickiego negatywnej okresowej oceny jego pracy. Powód uważał, że
ocena jest dla niego krzywdząca i może w przyszłości pozbawić go statusu nauczy-
ciela akademickiego oraz naruszać jego prestiż zawodowy, jak również wywoływać
konsekwencje w sferze awansowania i wynagradzania. W związku z otrzymaniem tej
negatywnej oceny pracy powodowi przysługiwała ochrona prawna, którą mógł reali-
zować na drodze sądowej. W postanowieniu z dnia 16 marca 2000 r., I PKN 723/99,
(OSNAPiUS 2001 nr 17, poz. 535) Sąd Najwyższy wyraźnie opowiedział się za do-
puszczalnością drogi sądowej w sprawie, w której mianowany nauczyciel akademicki
domaga się od szkoły wyższej określonych zachowań w związku z kwestionowaniem
sposobu i trybu przeprowadzenia okresowej oceny, o jakiej stanowią przepisy o
5
szkolnictwie wyższym. Taka sprawa należy do kategorii spraw z zakresu prawa pracy
i sąd pracy powinien ją merytorycznie rozpoznać, według zasad proceduralnych obo-
wiązujących w tym postępowaniu odrębnym.
Sądy obu instancji rozpoznały sprawę jako powództwo o ustalenie (art. 189
k.p.c.), czyli powództwo o ustalenie istnienia (nieistnienia) stosunku prawnego lub
prawa i stwierdziły jego bezzasadność wobec braku interesu prawnego w takim usta-
leniu. Taka kwalifikacja powództwa nie wynika ze sposobu sformułowania żądania
pozwu, w którym powód wniósł o „sprostowanie oceny jego pracy zawodowej za lata
2007-2008 dokonanej przez pozwaną Politechnikę”. Ze względu na rodzaj żądanej
ochrony prawnej wyróżniamy powództwa o świadczenie, o ustalenie i o ukształtowa-
nie. Sformułowanie żądania pozwu wskazywało raczej na wniesienie powództwa o
ukształtowanie, czyli żądanie, aby sąd swoim orzeczeniem stworzył (ukształtował)
nowy stan prawny. Można było żądanie kwalifikować też jako powództwo o świadcze-
nie, czyli żądanie nakazania pozwanemu określonego zachowania (sprostowania
opinii przez określoną czynność pozwanego). Kwalifikacja sprawy jako powództwa o
ustalenie wymagała określenia prawa lub stosunku prawnego, którego ustalenia ist-
nienia (nieistnienia) powód żąda, zwłaszcza że w pozwie nie użył on takiego sformu-
łowania (o żądaniu ustalenia, czy stwierdzenia). Proces cywilny może się prawidłowo
toczyć tylko wówczas, gdy zostanie dokładnie sformułowane żądanie pozwu, co jest
obowiązkiem powoda (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.). Powód nie wykonał tego obowiązku.
W sprawach z zakresu prawa pracy należało w takiej sytuacji w toku czynności wyja-
śniających doprowadzić do dokładniejszego określenia zgłoszonych żądań (art. 468
§ 2 pkt 1 k.p.c.; por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 1965 r., I PR
389/65, OSNCP 1966 nr 6, poz. 100; PiP 1966 nr 6, s. 1087, z glosą T. Misiuk; z dnia
4 marca 2010 r., I PK 177/09, OSNP 2011 nr 15-16, poz. 206 oraz z dnia 19 paź-
dziernika 2010 r., II PK 99/10, LEX nr 687027). Podkreślenia przy tym wymaga, że na
powodzie nie ciążył procesowy obowiązek wskazania podstawy materialnoprawnej
powództwa, tym bardziej że występował samodzielnie (iura novit curia).
Użyte w pozwie określenie żądania jako „sprostowania oceny okresowej” jest
nieostre (wieloznaczne) i może oznaczać żądanie różnych rodzajów ochrony praw-
nej, opartych na różnych podstawach materialnoprawnych. W orzecznictwie jako
przykłady można wskazać żądanie zmiany negatywnej oceny okresowej (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2007 r., I PK 312/06, LEX nr 485849), żądanie
usunięcia z treści oceny określonego sformułowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z
6
dnia 9 lipca 2008 r., I PK 14/08, LEX nr 497690) lub żądanie usunięcia i zniszczenia
bezprawnej oceny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 lipca 2003 r., I PK
294/02, OSNP 2004 nr 17, poz. 294). W tym stanie rzeczy obowiązkiem Sądu Rejo-
nowego było wyjaśnienie, czego w istocie powód domaga się od strony pozwanej.
Innymi słowy, na czym - zdaniem powoda - powinno polegać „sprostowanie oceny
okresowej”. Zaniechanie wyjaśnienia rzeczywistej treści żądania doprowadziło do
przedwczesnego zakwalifikowania powództwa jako zmierzającego do ustalenia ist-
nienia stosunku prawnego lub prawa a w konsekwencji do nierozpoznania istoty
sprawy. Nie można bowiem uznać, że sąd rozpoznał istotę sprawy, jeżeli nie zostało
dokładnie określone żądanie pozwu. Sąd drugiej instancji powielił ten błąd (w szcze-
gólności nie orzekł zgodnie z art. 386 § 4 k.p.c.), co prowadzi do uznania, że zarzut
naruszenia art. 189 k.p.c. stanowi usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej.
Z powołanych względów, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku, na
mocy art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 k.p.c.
========================================