Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 521/10
POSTANOWIENIE
Dnia 24 sierpnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Anna Kozłowska
w sprawie z wniosku Z. R.
przy uczestnictwie J. B., i in.
o dział spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 sierpnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania M. A. R.
od postanowienia Sądu Okręgowego w B.
z dnia 3 marca 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 6 listopada 2007 r. Sąd Rejonowy w B. ustalił, że w
skład spadku po S. R. wchodzą nieruchomości położone w B.: przy ul. P. nr
geodezyjny 2051 o pow. 29 m2
wartości 62 zł, przy szosie B.-W. nr 89 o pow. 2294
m2
wartości 1.850 zł, na granicy B. i K. nr geodezyjny 83/4 o pow. 65 m2
wartości
53 zł, przy ul. C. 10 nr geodezyjny 578 o pow. 870 m2
wartości 89.610 zł i przy ul.
C. nr geodezyjny 542/4 o pow. 564 m2
wartości 49.827 zł oraz wierzytelność w
kwocie 118.351 zł; ustalił, że uczestnik – M. A. R. poniósł koszty związane z
utrzymaniem nieruchomości wspólnych w kwocie 3.440 zł oraz poniósł koszty
pochówku spadkodawczyni w kwocie 270 zł; dokonał działu spadku w ten sposób,
że na rzecz wnioskodawcy – J. R. przyznał działki o numerach geodezyjnych 2051,
89, 83/4 i 578 zaś na rzecz uczestnika M. A. R. działkę nr 542/4 oraz wierzytelność
w kwocie 118.351 zł; tytułem wyrównania udziałów zasądził od M. A. R. na rzecz J.
R. kwotę 36.446,50 zł, płatną w terminie jednego miesiąca od uprawomocnienia się
orzeczenia z ustawowymi odsetkami w przypadku uchybienia terminowi płatności.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że postanowieniem z dnia 15 czerwca 1987 r.,
II 1 Ns …/87, Sąd Rejonowy w B. stwierdził, iż spadek po S. R., zmarłej w dniu 8
lutego 1986 r., nabyli na podstawie ustawy: jej dzieci: M. A. R., J. R., I.L., i J. R. –
każde z nich po 2/10 części oraz wnuczki: G. Z. i J. B. - każda z nich po 1/10
części, natomiast wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne odziedziczył syn
M. A. R. Postanowienie to zostało zmienione w części dotyczącej rozstrzygnięcia
o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego postanowieniem Sądu Rejonowego w B. z
dnia 22 marca 2000 r., II Ns …/99, zgodnie z którym dziedziczyli je z mocy ustawy
dwaj synowie S. R.: J. R. i M. A. R., każdy z nich w nich w ½ części.
W skład gospodarstwa rolnego należącego do spadku wchodziły m.in. działki
o numerach: 89, 578, 542, 2051, 83/4. W dniu 15 października 1987 r. M. A. R.
sprzedał Skarbowi Państwa działki o numerach: 634/1, 634/2 i 634/3 o łącznej pow.
8581 m2
powstałe z podziału działki numer 634 za kwotę 1.173.880 starych złotych.
Działka o numerze 542 została podzielona na działki o numerach 542/1, 542/3 i
542/4. W dniu 30 października 1995 r. uczestnik postępowania podpisał umowę z
Zarządem Miasta B., na mocy której uzyskał odszkodowanie w wysokości 1.820
starych złotych za działkę o numerze 542/1. W dniu 27 listopada 1987 r. uczestnik
postępowania sprzedał Skarbowi Państwa działkę o numerze 1514 o pow. 2144 m2
3
za kwotę 550.000 starych złotych, zaś w dniu 28 listopada 1997 r. sprzedał Gminie
B. działkę nr 16740 o pow. 3762 m2
za kwotę 116.359 zł. Wartości poszczególnych
działek wynosiły: działki nr 578 – 89.610 zł, nr 2051 – 62 zł, nr 89 – 1850 zł, nr 83/4
– 53 zł i nr 542/4 – 49.827 zł. Uczestnik M. A. R. wykazał poniesienie nakładów na
nieruchomość wspólną w kwocie 3.440 zł, na którą składały się opłaty adiacenckie i
podatek od nieruchomości. W dziale spadku podlegały rozliczeniu także długi
spadkowe w postaci poniesionych przez uczestnika M. A. R. kosztów pomnika w
kwocie 170 zł, kosztów miejsca na cmentarzu i urządzenia pochówku w kwotach
po 50 zł. Ustalając wartość spadku, należało również doliczyć sumy otrzymane
przez uczestnika M. A. R. od Skarbu Państwa i Gminy B. w zamian za działki nr
634, 542/1, 1514 i 1674 w łącznej nominalnej kwocie 116.533,21 zł.
Uczestnik postępowania nie wykazał, aby z tej sumy pewne kwoty były przekazane
przez niego wnioskodawcy. Sąd pierwszej instancji nie uwzględnił także, jako
nieudowodnionego, zarzutu - podniesionego przez uczestnika M. A. R. na
podstawie art. 409 k.c. - że wyzbył się on korzyści majątkowych uzyskanych z
wywłaszczenia nieruchomości wchodzących w skład spadku. Sąd Rejonowy
dokonał działu spadku zgodnie z wnioskiem uczestnika M. A. R., przyznając mu
działkę o numerze 542/4, którą od dawna użytkował. Pozostałe działki zostały
przyznane wnioskodawcy, na rzecz którego zasądzono od uczestnika M. A. R.
spłatę w kwocie 36.446,50 zł po odliczeniu poniesionych przez niego kosztów
utrzymania nieruchomości wspólnej oraz spłaconych przez niego długów
spadkowych.
Na skutek apelacji wniesionych od postanowienia Sądu Rejonowego przez
wnioskodawcę (w którego miejsce po jego śmierci wstąpiła do postępowania jego
żona Z. R.) oraz uczestnika M. A. R., Sąd Okręgowy w B., postanowieniem z dnia 3
marca 2010 r., zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że wskazaną w
nim wierzytelność podwyższył do kwoty 596.620,39 zł; dokonał działu spadku w ten
sposób, że nieruchomości opisane w punkcie I podpunkty od 1 do 5 przyznał na
wyłączną własność wnioskodawczyni zaś wierzytelność opisaną w punkcie I
podpunkt 6 przyznał na wyłączną własność uczestnikowi M. A. R.; zasądził tytułem
dopłaty od uczestnika M. A. R. na rzecz wnioskodawczyni kwotę 225.754,20 zł
płatną w ratach: pierwsza w wysokości 55.754,20 zł płatna w terminie do dnia 31
4
marca 2010 r. oraz pięć kolejnych w wysokości po 34.000 zł każda, płatnych w
terminie do dnia 31 marca każdego kolejnego roku, poczynając od dnia 31 marca
2011 r. z ustawowymi odsetkami w stosunku rocznym w wysokości 13% na
wypadek opóźnienia w terminie płatności którejkolwiek z rat; nakazał uczestnikowi
M. A. R., aby wydał wnioskodawczyni przyznane jej na własność spadkowe
nieruchomości; ustalił wartość przedmiotu postępowania na kwotę 741.732,39 zł;
oddalił apelację wnioskodawczyni w pozostałym zakresie i w całości apelację
uczestnika M. A. R.
Sąd Okręgowy uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu pierwszej
instancji. Za uzasadniony uznał zarzut apelacji wnioskodawczyni naruszenia art.
684 k.p.c. w związku ze zbyciem przez uczestnika M. A. R. części nieruchomości
wchodzących w skład spadku. W przypadku zmian w stanie spadku pomiędzy
chwilą śmierci spadkodawcy, a działem spadku podlegają one stosownemu
uwzględnieniu i rozliczeniu. Dla rozliczeń pomiędzy współspadkobiercami bez
znaczenia pozostaje, czy od samego początku obowiązuje postanowienie o
stwierdzeniu nabycia spadku zgodne z rzeczywistym stanem prawnym, czy też
prawidłowe ustalenie kręgu spadkobierców nastąpiło w wyniku późniejszego
postanowienia o zmianie stwierdzenia nabycia spadku wydanego na podstawie art.
679 § 1 k.p.c. Skutkiem zbycia nieruchomości wchodzącej w skład spadku przed
jego działem jest konieczność podziału jej równowartości wyliczonej według cen z
daty działu spadku. Błędnie Sąd pierwszej instancji rozliczył więc jedynie nominalne
kwoty uzyskane przez uczestnika M. A. R. uzyskane ze sprzedaży wszystkich
nieruchomości, odstępując od ustalenia ich wartości według daty działu spadku.
Jedynie w odniesieniu do nieruchomości (działki nr 634/1, 634/2, 634/3 i 1514)
zbytych przez tego uczestnika wskutek inicjatywy Skarbu Państwa bądź Gminy B.
w celu nabycia ich na cele, które w przypadku odmowy ich sprzedaży
uzasadniałyby wszczęcie postępowania wywłaszczeniowego, uzasadnione było
rozliczenie otrzymanego w zamian przez uczestnika M. A. R. ekwiwalentu w jego
nominalnej wartości, o którego waloryzację nie wniósł wnioskodawca. Łączna
wartość podlegających rozliczeniu nieruchomości zbytych przez uczestnika M. A.
R. wraz z kwotami nominalnie uzyskanymi ze sprzedaży pozostałych
nieruchomości wynosiła kwotę 596.620,39 zł. Uczestnik nie mógł bronić się
5
zarzutem opartym na podstawie art. 409 k.c., bowiem podstawą żądania
wnioskodawcy uwzględnienia w dziale spadku zbytych nieruchomości stanowiły
przepisy o dziale spadku. Natomiast podnoszona przez uczestnika okoliczność
rozdysponowania przez niego odziedziczonego majątku spadkowego, zgodnie z
oczekiwaniami zmarłej matki, mogła mieć znaczenie tylko wtedy gdyby była
zaakceptowana - czego uczestnik nie wykazał - przez współspadkobiercę J. R. Z
uwagi na sytuację materialną M. A. R. Sąd Okręgowy uznał za zasadne przyznanie
wszystkich nieruchomości spadkowych wnioskodawczyni, aby zminimalizować
dopłatę należną jej od uczestnika M. A. R. Łączna bowiem wartość majątku
spadkowego podlegająca rozliczeniu wyniosła 738.022,39 zł, z czego
wnioskodawczyni otrzymała nieruchomości o wartości 141.402 zł. Zasądzoną na jej
rzecz kwotę dopłaty Sąd rozłożył na raty, mając na uwadze że uczestnik M. A. R.
posiada jedynie oszczędności w kwocie 52.000 zł oraz otrzymuje emeryturę
w kwocie 1.811 zł.
Od postanowienia Sądu Okręgowego skargę kasacyjną wniósł uczestnik M.
A.R., który zaskarżył je w całości. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1
pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. zarzucił naruszenie: art. 684, 386 § 4, art. 233
§ 1, art. 300 § 1 k.p.c. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.
zarzucił naruszenie art. 409 k.c. i art. 1035 w zw. z art. 212 § 2 k.c. Uczestnik
postępowania wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz postanowienia
Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu
Sądowi, ewentualnie uchylenie zaskarżonego postanowienia i orzeczenie co do
istoty sprawy przez oddalenie apelacji wnioskodawcy w zakresie żądania ustalenia
wartości wierzytelności wchodzących w skład spadku według daty jego podziału
oraz uwzględnienie apelacji uczestnika w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 3983
§ 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., podstawą skargi kasacyjnej
nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów.
Przepis ten nie wskazuje konkretnych przepisów, których naruszenia nie można
powołać dla uzasadnienia zarzutu naruszenia prawa procesowego, jednakże
w orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalone jest stanowisko, że skarga kasacyjna
6
nie może być oparta na zarzucie naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., który dotyczy oceny
dowodów (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 29 marca 2007 r., II PK 231/06,
OSNP 2008, nr 9-10, poz. 124 oraz z dnia 8 maja 2008 r., V CSK 579/07,
nie publ.). Tym samym należy uznać za nieskuteczne kwestionowanie w skardze
kasacyjnej, w ramach zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., ustalenie Sądu
Okręgowego, że zmarły J. R. nie wyrażał zgody na sprzedaż przez M. A. R.
nieruchomości wchodzących w skład spadku oraz iż wnioskodawca nie otrzymał
dóbr materialnych z tytułu podziału sum pochodzących ze sprzedaży
nieruchomości wchodzących w skład spadku.
Niezasadny był zarzut naruszenia art. 300 § 1 k.p.c., według którego
za osobę prawną sąd przesłuchuje osoby wchodzące w skład organu
uprawnionego do jej reprezentowania, przy czym sąd decyduje, czy przesłuchać
wszystkie te osoby, czy też tylko niektóre z nich. Przepis ten w ogóle nie miał
zastosowania w sprawie, w której uczestnikami postępowania były tylko osoby
fizyczne. Uzasadnienie skargi kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 300 § 1 k.p.c.
wskazuje, że zarzut ten odnosi się do przesłuchania wnioskodawcy w hospicjum
w dniu 16 lipca 2008 r. w trybie zabezpieczenia dowodu. Zabezpieczenie dowodu
jest przedmiotem regulacji zawartej w art. 310 – 315 k.p.c., których naruszenia nie
podniesiono w skardze kasacyjnej. Zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną m.in. w granicach podstaw.
W ramach tak określonej kognicji Sąd Najwyższy nie jest uprawniony do
samodzielnego poszukiwania, w tym poprzez analizę uzasadnienia skargi
kasacyjnej, właściwej podstawy skargi kasacyjnej uzasadniającej jej uwzględnienie.
Nie był uzasadniony zarzut naruszenia art. 684 k.p.c. wskutek przyjęcia
przez Sąd Okręgowy do rozliczenia w dziale spadku wartości działek oznaczonych
numerami 542/1, 542/3 i 1674 – zbytych przez uczestnika M. A. R. - według ich
wartości ustalonej na dzień działu spadku. Zarzut naruszenia wymienionego wyżej
przepisu uzasadniono w skardze kasacyjnej w pierwszej kolejności tym, że Sąd
Okręgowy pominął wyjaśnienia uczestnika postępowania M. A. R., według których
nie miał on innej możliwości niż wyrażenie zgody na sprzedaż działki o numerze
1674, bowiem była ona położona w bezpośrednim sąsiedztwie innych
nieruchomości już wykupionych przez Skarb Państwa i Gminę B. pod planowaną
7
inwestycję budowy domów wielorodzinnych. Podniesiony zarzut naruszenia art. 684
k.p.c. opiera się na założeniu dokonania przez Sąd Okręgowy niepełnych ustaleń
faktycznych wskutek pominięcia części dowodów przeprowadzonych w sprawie.
Tak skonstruowany zarzut jest niezasadny skoro w skardze kasacyjnej poza,
niepodlegającemu badaniu w postępowaniu kasacyjnym, zarzutem naruszenia art.
233 § 1 k.p.c. nie sformułowano odpowiednich innych zarzutów procesowych
dotyczących pominięcia przez Sąd drugiej instancji części materiału dowodowego
i dokonania w sprawie niepełnych ustaleń faktycznych. W konsekwencji zarzut
naruszenia art. 684 k.p.c. podlegał dalszej ocenie z uwzględnieniem ustaleń
faktycznych dokonanych w sprawie przez Sąd Okręgowy, z których nie wynikało,
aby wyzbycie się własności działek nr 542/1, 542/3 i 1674 było następstwem
okoliczności niezależnych od uczestnika M. A. R.
Według art. 684 k.p.c., w sprawie o dział spadku sąd ustala skład i wartość
spadku. Z przepisu tego nie wynika, według jakich zasad ustala się skład i wartość
spadku. Jak to wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27 września 1974 r.,
III CZP 58/74 (OSNCP 1975, nr 6, poz. 90), w dziale spadku stan spadku ustala się
według chwili otwarcia spadku, jego zaś wartość według cen z chwili dokonania
działu. Wcześniej takie samo stanowisko, co do tych zagadnień, zostało wyrażone
w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia
1969 r., III CZP 12/69 (OSNCP 1970, nr 3, poz. 39) oraz orzeczeniu Sądu
Najwyższego z dnia 16 maja 1950 r., C. 72/50 (OSN 1951, nr 1, poz. 12). Odnośnie
do zagadnienia według jakiej chwili należy oszacować przedmioty spadkowe, mimo
braku uregulowania ustawowego tej kwestii należy przyjąć, że, następuje to według
cen obowiązujących w chwili działu spadku, tj. według takich samych reguł, jakie
przyjęto w kodeksie cywilnym przy obliczaniu zachowku (art. 995 k.c.) oraz przy
darowiznach podlegających zaliczeniu do spadku (art. 1042 § 2 k.c.).
Przyjęcie natomiast, że stan spadku ustala się na chwilę jego otwarcia jest
konsekwencją uwzględnienia przepisów prawa materialnego dotyczących spadku.
W szczególności z art. 922 § 1 k.c. wynika, że spadek - który otwiera się z chwilą
śmierci spadkodawcy (art. 924 k.c.) - stanowi ogół praw majątkowych i obowiązków
zmarłego. Tak ustalony stan spadku w chwili jego otwarcia, w zakresie aktywów,
stanowi przedmiot działu spadku. Zmiany w tym stanie, w okresie między
8
otwarciem spadku a jego działem np. spowodowane sprzedażą rzeczy wchodzącej
w skład spadku, podlegają w chwili działu spadku stosownemu uwzględnieniu
i ewentualnemu rozliczeniu. Spadkobiercy bowiem ponoszą skutki zmian w stanie
spadku, gdyż do wspólności majątku spadkowego, zgodnie z art. 1035 k.c., stosuje
się odpowiednio przepisy o współwłasności ułamkowej.
W postępowaniu o dział spadku sąd, zgodnie z art. 686 k.p.c., rozstrzyga
o wzajemnych roszczeniach spadkobierców z tytułu posiadania i używania
przedmiotów spadkowych, pożytków i przychodów, poczynionych nakładów
i spłaconych długów spadku. W uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia
30 maja 1980 r., III CZP 26/80 (OSNCP 1980, nr 12, poz. 229) wyjaśniono,
że przed działem spadku gospodarstwa rolnego spadkobierca, dziedziczący
to gospodarstwo, może rozporządzać poszczególnymi przedmiotami należącymi do
tego gospodarstwa tylko za zgodą pozostałych spadkobierców albo po uzyskaniu
stosownego rozstrzygnięcia sądowego (art. 1058 w zw. z art. 1035 i art. 199 k.c.).
Jeżeli taki spadkobierca dokonał rozporządzenia bez wymaganej zgody albo
uzyskania rozstrzygnięcia sądowego, to w postępowaniu o dział spadku
gospodarstwa rolnego sąd rozstrzyga o wynikłym stąd i zgłoszonym roszczeniu,
jako dotyczącym posiadania poszczególnych przedmiotów należących do
gospodarstwa, w kręgu współspadkobierców dziedziczących to gospodarstwo (art.
686 k.p.c.). Samo rozporządzenie udziałem spadkobiercy w przedmiocie
należącym do spadku, zgodnie z art. 1036 k.c., wymaga zgody pozostałych
spadkobierców. W braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców
rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia
przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.
Inną natomiast kwestią jest zbycie przez jednego ze spadkobierców bez zgody
pozostałych spadkobierców przedmiotu wchodzącego w skład spadku.
Takie rozporządzenie, zgodnie z art. 1035 w zw. z art. 199 k.c., jest nieważne.
Dotyczy to także, w związku z art. 1058 k.c., rozporządzenia przedmiotem
wchodzących w skład spadkowego gospodarstwa rolnego. Jeżeli jednak w chwili
działu spadku nie może nim być już objęty przedmiot wchodzący w skład spadku,
którym samodzielnie rozporządził jeden ze spadkobierców bez zgody pozostałych
spadkobierców, rozliczeniu powinna podlegać jego wartość ustalona na chwilę
9
działu spadku i według stanu na dzień otwarcia spadku, tak jakby przedmiot ten
nadal wchodził w skład masy podlegającej podziałowi. Podstawę materialnoprawną
takiego żądania stanowią przepisy o czynach niedozwolonych (art. 415 k.c.)
w związku z przepisami materialnoprawnymi o współwłasności w częściach
ułamkowych i dziale spadku. Należy mieć tu dodatkowo na uwadze,
że także według art. 363 § 2 k.c., jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić
w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty
ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia
za podstawę cen istniejących w innej chwili. Jedynie w przypadku zbycia, przez
spadkobiercę przedmiotu wchodzącego w skład spadku bez zgody pozostałych
spadkobierców, „usprawiedliwionego” określonymi okolicznościami, np. ze względu
na jego właściwości, czy nieuchronność - tak jak miało to miejsce w odniesieniu do
części nieruchomości spadkowych - wszczęcia postępowania wywłaszczeniowego,
przyjąć należy, iż spadkobierca ma obowiązek wydania pozostałym spadkobiercom
uzyskanej w zamian korzyści majątkowej (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 12 czerwca 1974 r., III CRN 83/74, Lex Polonica nr 309180), a w razie działu
spadku rozliczenia tej korzyści majątkowej.
Podobne zasady zostały także przyjęte w orzecznictwie Sądu Najwyższego
dotyczącym rozliczeń dokonywanych przy podziale majątku wspólnego –
do którego, zgodnie z art. 46 k.r.o, mają odpowiednie zastosowanie przepisy
dotyczące działu spadku - gdy przed dokonaniem podziału majątku wspólnego
jeden z małżonków bez zgody drugiego zbył przedmiot wchodzący w skład tego
majątku. W orzeczeniu z dnia 18 sierpnia 1958 r., 1 CR 547/58 (OSN 1959, nr II,
poz. 58) Sąd Najwyższy przyjął, że w razie zbycia nieuzasadnionego przedmiotów
wspólnych przez jednego z małżonków i tym samym wyrządzenia drugiemu
małżonkowi szkody, temu ostatniemu należy się odszkodowanie w wysokości
wartości połowy zbytego przedmiotu. Roszczenia z tego tytułu należy traktować
analogicznie jak roszczenia z tytułu zwrotu wydatków z majątku wspólnego
na majątek osobisty jednego z małżonków i w związku z tym odpowiednie
odszkodowanie zasądzić w oparciu o przepis art. 26 k.r. i art. 134 k.z. (odpowiednik
obowiązującego art. 415 k.c.). W postanowieniu z dnia 20 stycznia 1974 r., III CRN
384/73 (Lex Polonica nr 315538) dotyczącym podziału majątku wspólnego,
10
Sąd Najwyższy, odwołując się do art. 684 k.p.c., przyjął, że skład majątku
wspólnego ustala się w zasadzie według stanu w dacie ustania wspólności.
Tylko w wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków celowo wyzbywa się
przedmiotów należących do majątku wspólnego przed ustaniem wspólności,
przedmioty te lub ich równowartość podlegają rozliczeniu przy podziale.
W postanowieniu z dnia 4 listopada 1999 r., II CKN 523/98 (Lex nr 737256)
Sąd Najwyższy potwierdził, że przedmiotem podziału mogą być jedynie przedmioty
majątkowe, które były objęte wspólnością w chwili jej ustania i które nadal znajdują
się w majątku małżonków jako objęte ich współuprawnieniem w częściach
ułamkowych. Każdy z małżonków może jednak żądać rozliczenia z tytułu
nieuzasadnionego zbycia przez drugiego małżonka składników majątku wspólnego
w czasie trwania wspólności majątkowej. Roszczenie takie ma charakter
odszkodowawczy i znajduje podstawę ogólną w art. 415 k.c.
Zasady rozliczenia w dziale spadku wartości zbytego przez jednego ze
spadkobierców przedmiotu wchodzącego w skład spadku, według jego wartości
z chwili działu spadku, nie zmienia okoliczność, że w chwili zbycia tego przedmiotu,
spadkobierca-zbywca legitymował się postanowieniem o stwierdzeniu nabycia
spadku, według którego – wbrew rzeczywistemu stanowi rzeczy - był jedynym
spadkobiercą. Zgodnie bowiem z przepisami określającymi skutki wynikające
z prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, orzeczenie to
stwarza jedynie podważalne domniemanie, że osoba wymieniona w tym
postanowieniu jest spadkobiercą (art. 1025 § 2 k.c.). Postanowienie to nie ma
charakteru konstytutywnego i poza skutkiem wynikającym z art. 1027 k.c. –
uzyskanie dokumentu legitymizującego spadkobiercę wobec osób trzecich
niebędących spadkobiercami - służy ochronie osób trzecich działających w dobrej
wierze, które z osobą wymienioną w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku,
dokonują czynności prawnych mających za przedmiot rozporządzenie prawem
należącym do spadku (art. 1028 k.c.). Wydanie postanowienia o stwierdzeniu
nabycia spadku z pominięciem osoby, która jest współspadkobiercą spadku albo
wchodzącego w jego skład gospodarstwa rolnego, nie pogarsza sytuacji tej osoby,
wynikającej z art. 1035 i nast. k.c., wobec pozostałych spadkobierców (por.
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1992 r., III CZP
11
140/92, OSNCP 1993, nr 4, poz. 64). Za taką wykładnią przemawia dodatkowo
argument, że każdy spadkobierca, także ten pominięty w postanowieniu
o stwierdzeniu nabycia spadku, ponosi odpowiedzialność za długi spadku.
Uwzględniając ustalone okoliczności, Sąd Okręgowy prawidłowo przyjął,
że zasada dotycząca dokonywania rozliczeń pomiędzy spadkobiercami według
cen obowiązujących w chwili działu spadku powinna mieć zastosowanie także
do rozliczenia pomiędzy wnioskodawcą (zmarłym J. R.) i uczestnikiem M. A. R.
wartości części nieruchomości (działek nr 542/1, 542/3 i 1674) wchodzących w
skład spadkowego gospodarstwa rolnego, zbytych, po otwarciu spadku, przez
wymienionego wyżej uczestnika. Roszczenie wnioskodawcy J. R. o rozliczenie
wartości nieruchomości wchodzących w skład spadkowego gospodarstwa rolnego,
zbytych przez uczestnika postępowania bez zgody J. R., miało bowiem podstawę w
art. 415 k.c. Zbycie tych nieruchomości nie było uzasadnione ich właściwościami,
ani innymi, niezależnymi od uczestnika, okolicznościami. Ponadto należy mieć na
względzie, że do wydania wadliwego postanowienia z dnia 15 czerwca 1987 r., w
sprawie II 1 Ns …/87 o stwierdzenie nabycia spadku po S. R., doszło wskutek
przedstawienia Sądowi spadku przez uczestników tego postępowania, w tym M. A.
R., nieprawdziwych okoliczności mających znaczenie dla ustalenia spełniania przez
J. R. kryteriów uprawniających go do dziedziczenia gospodarstwa rolnego
wchodzącego w skład spadku, a brak aktywnego udziału J. R. w tym postępowaniu
wynikał z zaniechania podania jego adresu zamieszkania (w Australii) przez M. A.
R.
Uwzględniając powyższe, nie był uzasadniony zarzut naruszenia art. 409 k.c.
gdyż podstawą rozliczenia korzyści majątkowej uzyskanej przez uczestnika M. A.
R. w wyniku zbycia części nieruchomości wchodzących w skład spadkowego
gospodarstwa rolnego nie miały zastosowania przepisy o bezpodstawnym
wzbogaceniu, lecz odpowiednie przepisy dotyczące działu spadku w zw. z art. 415
k.c. Konsekwencją tego stanowiska jest również bezzasadność zarzutu naruszenia
przez Sąd Okręgowy art. 386 § 4 k.p.c. przez oddalenie apelacji uczestnika M. A.
R. mimo nierozpoznania przez Sąd Rejonowy – według zarzutu zawartego w jego
apelacji – istoty sprawy poprzez zaniechanie ustalenia, czy uczestnik ten wyzbył się
12
korzyści majątkowej uzyskanej wskutek sprzedaży części nieruchomości
wchodzących w skład spadkowego gospodarstwa rolnego.
Bezzasadnie podniesiono także naruszenie przez Sąd Okręgowy art. 1035
w zw. z art. 212 § 2 k.c. wskutek przyznania na własność wnioskodawczyni zamiast
uczestnikowi M. A. R. nieruchomości położonej w B. przy ul. C. 3 o numerze 542/4.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że ocena okoliczności, które –
zgodnie z art. 212 § 2 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. - decydują o przyznaniu rzeczy
jednemu ze współspadkobierców, należy do sądów rozpoznających sprawę
merytorycznie, a Sąd kasacyjny mógłby ją zakwestionować tylko wtedy, gdyby była
rażąco błędna lub oparta na stwierdzeniach oczywiście sprzecznych
z dokonanymi ustaleniami (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
27 kwietnia 2000 r., I CKN 268/00, Lex nr 51350, z dnia 28 marca 2003 r., IV CKN
13/01, Lex nr 583958). Taka sytuacja nie zachodzi w odniesieniu do
kwestionowanego w skardze orzeczenia, gdyż Sąd Okręgowy wskazał na istotne
prawnie okoliczności, które przesądziły o przyznaniu spornej nieruchomości
wnioskodawczyni. W postanowieniu z dnia 27 kwietnia 2000 r., I CKN 268/00
(por. również postanowienie z dnia 3 października 2008 r., I CSK 82/08, Lex
nr 548746) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że kodeks cywilny nie zawiera
przykładowego katalogu okoliczności, o których mowa w art. 212 § 2 k.c.,
pozostawiając dokonanie wyboru sądowi. Prawidłowe zastosowanie tego
przepisu polega zatem na ustaleniu i rozważeniu okoliczności, które w danym
stanie sprawy przemawiają za dokonaniem wyboru pomiędzy ubiegającymi się
o rzecz współwłaścicielami (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
22 grudnia 1997 r., II CKN 544/97, Lex nr 738092). Sąd Okręgowy,
przydzielając wchodzącą w skład gospodarstwa rolnego działkę nr 542/4,
wnioskodawczyni wziął pod uwagę ostateczny wynik postępowania,
w szczególności wysokość dopłaty, do jakiej zapłaty na rzecz wnioskodawczyni
został zobowiązany uczestnik M. A. R. przy uwzględnieniu jego sytuacji
majątkowej, tj. posiadanych przez niego oszczędności i możliwości zarobkowych.
Podnosząc w skardze kasacyjnej, że rozstrzygając o przyznaniu wnioskodawczyni
spornej nieruchomości Sąd Okręgowy nie uwzględnił przywiązania
emocjonalnego uczestnika postępowania do tej nieruchomości, uczestnik nie
13
odniósł się do zagadnienia możliwości dokonania przez niego spłaty udziału
nabytego przez J. R. w spadku w sytuacji przyznania tej nieruchomości
uczestnikowi, co spowodowałoby dalsze zwiększenie kwoty
dopłaty na rzecz wnioskodawczyni. Dokonując przydziału rzeczy
wchodzącej w skład spadku, sąd powinien rozważyć usprawiedliwione interesy
wszystkich uprawnionych (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 czerwca
1983 r., III CRN 111/83, Lex nr 8543). Przyznanie wyżej wymienionej
nieruchomości uczestnikowi M. A. R. odbyłoby się kosztem zasługującego na
ochronę interesu majątkowego wnioskodawczyni. Nie jest także skuteczne
powołanie się w skardze kasacyjnej na to, że przyznanie wnioskodawczyni spornej
nieruchomości jest sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki oraz zasadami
współżycia społecznego. Pomijając, że tak uzasadniony zarzut nawiązuje do treści
innych niewskazanych w podstawach skargi kasacyjnej przepisów prawa
materialnego, należy uwzględnić, że korzystanie z uprawnień wynikających z prawa
własności nieruchomości nie musi być połączone z koniecznością osobistego
zamieszkiwania na tej nieruchomości. Obecnie także uczestnik M. A. R. nie
mieszka na przyznanej wnioskodawczyni nieruchomości. Z ustaleń dokonanych
przez Sąd Okręgowy nie wynika także, powołana w skardze kasacyjnej
okoliczność, że matka uczestnika postępowania przed śmiercią wyraziła jako
ostatnią wolę zamiar przekazania całego gospodarstwa rolnego M. A. R.
Nawet gdyby założyć hipotetycznie, że tak było w istocie, to wola zmarłej matki
uczestnika postępowania nie miałaby charakteru wiążącego dla sądu i mogłaby
zostać potraktowana jedynie jako wskazówka dla dokonania określonego
działu spadku, jeżeli analiza całokształtu ustalonych okoliczności sprawy nie
sprzeciwiałaby się takiemu sposobowi działu spadku.
Z tych względów skarga kasacyjna podlegała oddaleniu na podstawie art.
39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
14
jw