Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 234/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 października 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
SSA Jolanta Frańczak (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Dawida S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do renty rodzinnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 17 października 2011 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 grudnia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 3
lipca 2007 r. oddalił odwołanie ubezpieczonego Dawida S. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 10 marca 2006 r., odmawiającej ubezpieczonemu
prawa do renty socjalnej oraz prawa do renty rodzinnej po zmarłym ojczymie Janie
R.
Sąd Okręgowy na podstawie opinii biegłych sądowych: psychiatry,
psychologa i neurologa ustalił, że ubezpieczony nie jest osobą całkowicie niezdolną
do pracy, a tym samym nie spełnia warunków do przyznania prawa do renty
socjalnej i renty rodzinnej.
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 10
lutego 2009 r., rozpoznając apelację ubezpieczonego od powyższego wyroku,
zmienił zaskarżony wyrok i poprzedzającą go decyzję organu rentowego w ten
sposób, że przyznał Dawidowi S. prawo do renty socjalnej na okres od listopada
2005 r. do 31 grudnia 2010 r. (pkt 1) oraz oddalił apelację w zakresie prawa do
renty rodzinnej (pkt 2).
Sąd Apelacyjny w uzupełnieniu materiału dowodowego dopuścił dowód
z opinii biegłego specjalisty lek. medycyny pracy Bożeny K. na okoliczność, czy
ubezpieczony jest zdolny do jakiejkolwiek pracy na tzw. ogólnym rynku pracy, czy
też jest zdolny do pracy tylko w warunkach pracy chronionej. W opinii z dnia 10
grudnia 2008 r. biegła rozpoznała u ubezpieczonego: organiczne zaburzenia
nastroju i zachowania, upośledzenie umysłowe lekkie, padaczkę w wywiadzie,
wadę wymowy i stwierdziła, że z ogólnego stanu zdrowia nie jest całkowicie
niezdolny do pracy, a schorzenia uzasadniają orzeczenie częściowej niezdolności
do pracy. Biegła podkreśliła, że ubezpieczony jest zdolny do wykonywania prostej
pracy fizycznej, nieodpowiedzialnej, niestresującej w warunkach bezpiecznych, na
stanowisku przystosowanym do potrzeb i możliwości wynikających z ogólnego
stanu zdrowia, jednak uzyskanie takiej pracy w obecnych realiach jest raczej
niemożliwe i najbardziej odpowiednią pracą dla ubezpieczonego jest praca w
warunkach pracy chronionej. Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko wyrażone w
powyższej opinii, mając na uwadze, że opinia została wydana przez specjalistę
3
chorób wewnętrznych i medycyny pracy, czyli lekarza kompetentnego do
kompleksowej oceny stanu zdrowia ubezpieczonego.
Mając na uwadze ustalenia i wnioski końcowe zawarte w powyższej opinii,
Sąd Apelacyjny uznał ubezpieczonego za osobę całkowicie niezdolną do pracy
w rozumieniu art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr
153, poz. 1227 ze zm.). Powyższe uzasadnia konstatacja, że opisane w opiniach
biegłych lekarzy sądowych schorzenia umożliwiają ubezpieczonemu wykonywanie
pracy tylko w warunkach pracy chronionej. Ubezpieczony przepracował zawodowo
jedynie ponad miesiąc jako pomocnik stolarza, a na rozprawie apelacyjnej
oświadczył, że kilku pracodawców odmówiło przyjęcia go do pracy z uwagi na
padaczkę. Ponadto w łącznej opinii psychiatryczno - psychologicznej biegli lekarze
sądowi Andrzej S. i Ewa M. zwrócili uwagę, że powodu zaburzeń
osobowościowych ubezpieczony może mieć problemy adaptacyjne, zaś na
konieczność podjęcia pracy w warunkach pracy chronionej jednoznacznie wskazały
biegłe Bożena K. i Elżbieta R.
Sąd Apelacyjny przyjął, że skoro ubezpieczony jest zdolny wyłącznie do
podjęcia zatrudnienia w warunkach specjalnie stworzonych na stanowiskach pracy
odpowiednio przystosowanych do stopnia i charakteru naruszenia sprawności jego
organizmu, to zasadne jest uznanie ubezpieczonego za całkowicie niezdolnego do
pracy na ogólnym rynku pracy, zwłaszcza z uwagi na treść art. 13 ust. 4 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. Powyższe okoliczności, w ocenie Sądu Apelacyjnego powodują, że
ubezpieczony spełnia przesłanki do pobierania okresowej renty socjalnej, ale nie
spełnia przesłanek do przyznania renty rodzinnej, ponieważ z materiału
dowodowego wynika, że niezdolność do pracy ubezpieczonego powstała przed
ukończeniem przez niego 18 roku życia, to jest przed 1996 r., a nie jak wymaga
tego art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przed 16 rokiem życia lub przed
ukończeniem nauki w szkole.
Sąd Najwyższy, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonego, wyrokiem
z dnia 8 grudnia 2009 r. uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w punkcie 2 i w tym
4
zakresie przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku wskazał, że w sprawie występował
skomplikowany stan faktyczny i prawny, albowiem ubezpieczony dochodził renty
socjalnej i renty rodzinnej, a przesłanki tych świadczeń są odmienne. Dla nabycia
prawa do renty socjalnej wystarczające jest, by przyczyna naruszenia sprawności
organizmu osoby ubezpieczonej - powodująca całkowitą niezdolność do pracy -
powstała nie później niż w tym okresie. Inaczej rzecz ujmując, całkowita
niezdolność do pracy może wystąpić po ukończeniu 18-tego roku życia, byle
choroba, która ją spowodowała powstała w tym okresie. Natomiast dzieci drugiego
małżonka - bez względu na wiek - nabywają prawo do renty rodzinnej, jeżeli stały
się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie
niezdolne do pracy przed ukończeniem 16 lat bądź w trakcie pobierania nauki
w szkole, lecz przed ukończeniem 25 lat życia. Niezbędne jest przy tym, aby
całkowita niezdolność do pracy (a nie choroba, która ją spowodowała) powstała we
wskazanych okresach.
Sąd Najwyższy uwypuklił, że w aspekcie prawa do renty socjalnej ustaleniu
podlegało, czy choroba, która spowodowała u ubezpieczonego całkowitą
niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 18-tego roku życia,
a w aspekcie prawa do renty rodzinnej, czy ubezpieczony stał się całkowicie
niezdolny do pracy przed ukończeniem 16-tego roku życia lub przed ukończeniem
nauki w szkole. Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem przyjął, że całkowita
niezdolność ubezpieczonego do pracy powstała przed ukończeniem 18-tego roku
życia, a po ukończeniu 16-tego roku życia. Tego rodzaju ustalenie wymagało
jednak jednoznacznej i bardzo precyzyjnej oceny wymagającej wiedzy specjalnej
(opinii biegłego). Ponadto Sąd drugiej instancji przyjął też (co najmniej pośrednio),
że ubezpieczony nie stał się całkowicie niezdolny do pracy w trakcie pobierania
nauki w szkole, a po ukończeniu 25 lat życia pomimo, iż do wniosku rentowego
zostało dołączone świadectwo ukończenia szkoły zawodowej przez
ubezpieczonego w dniu 19 czerwca 1996 r.
5
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, rozpoznając
ponownie apelację ubezpieczonego, wyrokiem z dnia 15 grudnia 2010 r. oddalił
apelację.
Sąd Apelacyjny ustalił, że ubezpieczony Dawid S. urodzony 27 stycznia
1978 r., ukończył 16 rok życia w dniu 27 stycznia 1994 r. Po ukończeniu 16 roku
życia uczęszczał do szkoły, aż do ukończenia w dniu 19 czerwca 1996 r. nauki w
zawodzie tokarza w Zespole Szkół Zawodowych „S.", kiedy uzyskał tytuł robotnika
wykwalifikowanego w tym zawodzie. Mając na celu wyjaśnienie istoty sprawy i
ustalenie, czy ubezpieczony stał się całkowicie niezdolny do pracy przed dniem
ukończenia zasadniczej szkoły zawodowej Sąd Apelacyjny w uzupełnieniu
postępowania dowodowego dopuścił dowód z opinii nowych biegłych sądowych. Z
opinii psychiatry Agaty B. i psychologa Aleksandry Z. z dnia 20 czerwca 2010 r.
wynika, że ze względu na stan psychiczny ubezpieczony nie jest całkowicie
niezdolny do pracy oraz nie ma przesłanek do orzeczenia całkowitej niezdolności
do pracy przed ukończeniem przez niego nauki w szkole (przed dniem 19 czerwca
1996 r.). Całość zebranego materiału klinicznego pozwala wnioskować, że deficyt
intelektualny oraz aktualne dolegliwości psychiczne ubezpieczonego nie są
znaczne i nie zaburzają w sposób istotny jego funkcjonowania. Podobnej oceny
stanu zdrowia ubezpieczonego dokonała biegła sądowa lek. neurolog Maria G. w
opinii z dnia 16 sierpnia 2010 r. uznając, że ubezpieczony w aspekcie schorzeń
neurologicznych nie był całkowicie niezdolny do pracy przed ukończeniem nauki w
szkole ani przed 16 rokiem życia, jak również nie jest obecnie całkowicie niezdolny
do pracy. Niewielki deficyt intelektualny oraz wada wymowy występują u
ubezpieczonego od dzieciństwa i nie uległy pogorszeniu, tak jak ilość i charakter
napadów padaczkowych. Uzasadniając swoje stanowisko co do stopnia
niezdolności do pracy biegła podała, że jest ono zgodne z opinią lekarzy
orzeczników ZUS oraz opiniami biegłych lekarzy neurologów z dnia 18 sierpnia
2006 r. oraz z dnia 25 kwietnia 2007 r.
Zastrzeżenia do powyższych opinii zgłosił pełnomocnik ubezpieczonego
zarzucając, że zadaniem biegłych nie było ustalanie, czy ubezpieczony jest
obecnie całkowicie niezdolny do pracy, ponieważ Sąd Apelacyjny na stronie 3
uzasadnienia wyroku z dnia 10 lutego 2009 r. tę okoliczność już ustalił, podobnie
6
jak ustalił w cytowanym wyroku na str. 4, że niezdolność powstała przed dniem 27
stycznia 1996 r., to jest przed ukończeniem przez ubezpieczonego Dawida S. 18
roku życia. Pełnomocnik ubezpieczonego powołał się dodatkowo na orzeczenie z
dnia 25 maja 2009 r. o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności z którego
wynika, że niepełnosprawność ubezpieczonego powstała przed 18 rokiem życia a
ustalony umiarkowany stopień niepełnosprawności datuje się od 19 kwietnia 2000
r. do 31 stycznia 2011 r.
Sąd drugiej instancji rozważając zebrany w sprawie materiał dowodowy
przyjął, że opinia biegłych: psychiatry Agaty B. i psychologa Aleksandry Z. z dnia
20 czerwca 2010 r. oraz biegłej neurolog Marii G. z dnia 16 sierpnia 2010 r.
zasługują na uwzględnienie, albowiem zostały wydane w oparciu o wszystkie
dostępne dowody leczenia ubezpieczonego. Z opinii tych wynika, że ubezpieczony
nie był całkowicie niezdolny do pracy przed ukończeniem nauki w szkole, to jest
przed dniem 19 czerwca 1996 r., zaś argumentacja przedstawiona przez biegłe jest
logiczna i znajduje oparcie w dotychczasowych opiniach wszystkich biegłych
lekarzy sądowych, a to: opinii psychiatry i neurologa z dnia 18 sierpnia 2006 r.,
psychologa z dnia 15 października 2006 r., psychiatry z dnia 5 stycznia 2007 r.,
specjalisty z zakresu chorób wewnętrznych i medycyny pracy z dnia 10 grudnia
2008 r., jak i orzeczeniu o stopniu niepełnosprawności.
Sąd Apelacyjny wskazał, że z uzasadnienia wyroku tegoż Sądu z dnia
10 lutego 2009 r. nie wynika, aby ubezpieczony był całkowicie niezdolny do pracy
przed 18 rokiem życia, ale że ubezpieczony był niezdolny do pracy przed
ukończeniem 18 roku życia, która to przesłanka była wystarczająca do przyznania
mu prawa do renty socjalnej. Zatem ustalenie całkowitej niezdolności do pracy od
listopada 2005 r. do dnia 31 grudnia 2010 r. nie jest wystarczającą przesłanką do
przyznania ubezpieczonemu prawa do renty rodzinnej na mocy art. 68 ust. 1 pkt 3
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, gdyż
istotne jest, aby całkowita niezdolność do pracy powstała przed dniem 19 czerwca
1996 r. Powołany przepis uzależnia prawo do renty rodzinnej dla dzieci drugiego
małżonka bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz
do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy, w okresie do
ukończenia 16 lat życia lub do ukończenia nauki w szkole.
7
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł w imieniu
ubezpieczonego jego pełnomocnik z urzędu. Skarga kasacyjna została oparta na
naruszeniu przepisów postępowania mających istotny wpływ na wynik sprawy, a to:
a) art. 39821
k.p.c poprzez niezastosowanie się do wskazań Sądu Najwyższego
odnośnie do wykładni art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i art. 232 k.p.c. zd. 2 oraz art.231
k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., z których wynikała konieczność
ustalenia przez Sąd drugiej instancji na podstawie wiedzy specjalistycznej –
jednoznacznej i bardzo precyzyjnej opinii biegłego - w jakim okresie
powstała u ubezpieczonego całkowita niezdolność do pracy;
b) art. 286 k.p.c. w związku z art. 232 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przy
zastosowaniu art. 381 k.p.c. poprzez niedopuszczenie dowodu z opinii
uzupełniającej biegłego lekarza sądowego psychiatry Agaty B. oraz
psychologa Aleksandry Z. oraz opinii uzupełniającej biegłej neurolog lekarza
Marii G. z dnia 16 sierpnia 2010 r. lub dowodu z opinii innych biegłych
pomimo nieustalenia w sprawie w sposób niebudzący wątpliwości, że
całkowita niezdolność do pracy nie powstała przed zakończeniem przez
ubezpieczonego nauki, to jest przed dniem 19 czerwca 1996 r., zwłaszcza
wobec rozbieżności pomiędzy wszystkimi opiniami biegłych, wydanymi w
niniejszej sprawie.
Wskazując na powyższe podstawy, pełnomocnik ubezpieczonego wniósł
o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania, z uwagi na to, że jest oczywiście
uzasadniona i domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i przekazania
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego. W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesione zostało,
że Sąd Apelacyjny, rozpoznając ponownie apelację ubezpieczonego, nie
zastosował się do wskazań Sądu Najwyższego co do wykładni prawa, wynikającej
z wyroku z dnia 8 grudnia 2009 r., I UK 195/09. Zgodnie z tym orzeczeniem
konieczne było podjęcie przez Sąd drugiej instancji inicjatywy dowodowej i
precyzyjne ustalenie, czy ubezpieczony spełnia przesłanki do przyznania renty
rodzinnej. Za realizację tych wskazań nie można uznać dopuszczenia przez Sąd
Apelacyjny jedynie dowodów z opinii innych biegłych sądowych specjalisty
8
psychiatry i psychologa oraz neurologa, z których wynika nie tylko to, iż
ubezpieczony nie był całkowicie niezdolny do pracy przed ukończeniem nauki w
szkole, ale także, że obecnie nie jest całkowicie niezdolny do pracy.
Nieprzekonywujące jest stanowisko zarówno biegłych, jak i Sądu drugiej instancji,
że całkowita niezdolność do pracy ubezpieczonego nie powstała przed
ukończeniem przez niego nauki w szkole, skoro w opiniach uznane zostało, że
Dawid S. nie jest, nawet obecnie, całkowicie niezdolny do pracy. Opinie te są
sprzeczne z ustaleniami wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 10 lutego 2009 r. -
prawomocnego w zakresie renty socjalnej -, z których to ustaleń wynika, że
ubezpieczony jest, przynajmniej obecnie, całkowicie niezdolny do pracy.
Co więcej, wbrew poglądowi zawartemu w zaskarżonym wyroku, Sąd
Apelacyjny ustalił w uzasadnieniu wyroku z dnia 10 lutego 2009 r., że całkowita
niezdolność do pracy ubezpieczonego powstała przed ukończeniem przez niego
18 -tego roku życia, co jest zresztą zgodne z interpretacją tego orzeczenia
dokonaną przez Sąd Najwyższy. Pomimo tego, że w przeprowadzonym ponownie
postępowaniu apelacyjnym ubezpieczony wykazał, iż naukę zakończył po
ukończeniu 18-tego roku życia, Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku uznał, że
nie był on całkowicie niezdolny do pracy przed ukończeniem nauki w szkole i nie
spełnia tym samym przesłanek do przyznania renty rodzinnej. Tego stanowiska nie
można uznać za prawidłowe, ponieważ sprzeczność ustaleń biegłych powołanych
w ponownie przeprowadzonym postępowaniu apelacyjnym, w stosunku do
wcześniejszych ustaleń powoduje, że opinie te nie są jednoznaczne, precyzyjne
i przekonujące. Dlatego w sprawie wskazane było dopuszczenie dowodu z opinii
uzupełniających lub dowodu z opinii innych biegłych lekarzy sądowych. Przemawia
za tym okoliczność, że z opinii psychologicznej biegłej Ewy O. wynika jasno
i niezbicie, iż ubezpieczony z uwagi na masywny deficyt funkcji czołowych jest
całkowicie niezdolny do pracy, a ta niezdolność zaistniała przed ukończeniem
18 roku życia, czyli na pewno przed zakończeniem nauki w szkole. Z kolei z opinii
biegłej psychiatry Elżbiety R. przyjąć należy, że niezdolność do pracy
ubezpieczonego, wprawdzie częściowa, powstała przed dniem 27 stycznia 1996 r.,
a więc przed ukończeniem przez niego nauki w szkole. Nie jest więc prawdziwe
twierdzenie Sądu Apelacyjnego, że z wszystkich dowodów wynika, iż Dawid S. nie
9
był osobą całkowicie niezdolną do pracy przed ukończeniem nauki w szkole. Tym
samym w świetle art. 286 k.p.c. w związku z art. 232 k.p.c. w związku z art. 391
k.p.c. i art. 381 k.p.c. istniała potrzeba dopuszczenia dowodu z opinii
uzupełniających lub powołania dowodu z opinii innych biegłych. Obowiązkiem sądu
jest wyjaśnienie rozbieżności w opiniach biegłych, a w przypadku uzyskania
rozbieżnych w istotnych kwestiach opinii lekarskich, oparcie wyroku na jednej z tych
opinii, bez wyjaśnienia sprzeczności z pozostałymi, jest nieprawidłowe.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się usprawiedliwiona w stopniu uzasadniającym
uchylenie zaskarżonego wyroku. Stosownie do brzmienia przepisu art. 39820
k.p.c.
sąd, któremu sprawa została przekazana, związany jest wykładnią prawa dokonaną
w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Zgodnie z ugruntowanym stanowiskiem
orzecznictwa, wykładnią prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy jest związany nie
tylko sąd, któremu sprawa została przekazana, lecz również Sąd Najwyższy
rozpoznający skargę kasacyjną od orzeczenia tego sądu (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 9 lutego 2005 r., II CK 413/04, LEX nr 395075; z dnia
8 października 2009 r., II CSK 180/09, LEX nr 536071; z dnia 13 stycznia 2010 r.,
II CSK 374/09, LEX nr 677771; z dnia 6 maja 2010 r., II CSK 629/09, LEX nr
585769, z dnia 1 września 2010 r., III PK 8/10, LEX nr 694231). Ze względu na
wyjątkowość możliwości ograniczenia samodzielności sądu powszechnego
dopuszczonej tym przepisem, pojęcie „wykładnia prawa" należy rozumieć wąsko,
jako wyjaśnienie treści przepisów prawa (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 23
października 2002 r., II CKN 860/00, LEX nr 75274; z dnia 9 lutego 2005 r., II CK
413/04, LEX nr 395075). Ponadto, sąd drugiej instancji nie jest związany wykładnią
Sądu Najwyższego, jeżeli doszło, np. w związku z przeprowadzeniem nowych
dowodów do ustalenia odmiennej podstawy faktycznej w porównaniu do podstawy
zaskarżonego wyroku (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 1998 r., I PKN
226/98, OSNAPiUS 1999 nr 15, poz. 486).
W rozpoznawanej sprawie Sąd Najwyższy, uchylając wyrok Sądu
Apelacyjnego z dnia 10 lutego 2009 r. w zakresie rozstrzygnięcia dotyczącego
przyznania ubezpieczonemu prawa do renty rodzinnej, w uzasadnieniu wyroku z
10
dnia 8 grudnia 2009 r., I UK 195/09, wskazał, że Sąd Apelacyjny przyjął, że
całkowita niezdolność do pracy ubezpieczonego powstała przed ukończeniem 18
roku życia, a po ukończeniu 16 roku życia, mimo że tego rodzaju ustalenie
wymagało jednoznacznej i bardzo precyzyjnej wiedzy specjalnej (opinii biegłego), a
z dołączonego do wniosku o rentę rodzinną świadectwa ukończenia zasadniczej
szkoły zawodowej wynikało, że ubezpieczony kontynuował naukę po ukończeniu 18
roku życia, a to do 19 czerwca 1996 r.
W okolicznościach niniejszej sprawy, aby wyjaśnić istotę sporu, konieczne
zatem było ustalenie, czy całkowita niezdolność do pracy ubezpieczonego powstała
przed dniem 19 czerwca 1996 r. W tej kwestii Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
wyroku jednoznacznie zobowiązał Sąd drugiej instancji do podjęcia w niniejszej
sprawie z urzędu inicjatywy dowodowej, ponieważ ustalenie, czy ubezpieczony
spełnia przesłanki, określone w art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz.
1227 ze zm.) warunkujące prawo do renty rodzinnej wymagało jednoznacznej
i bardzo precyzyjnej oceny wymagającej wiedzy specjalnej. Art. 232 zdanie drugie
oraz art. 231 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. wymaga dopuszczenia przez sąd
dowodu z urzędu, szczególnie, gdy jest to niezbędne dla oceny zasadności
żądania, a pominięcie dowodu może mieć istotny wpływ na wynik postępowania.
Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, Sąd drugiej instancji dopuścił
dowód z opinii biegłych sądowych psychiatry i psychologa oraz neurologa na
okoliczność, czy całkowita niezdolność do pracy ubezpieczonego powstała przed
dniem ukończeniem nauki w szkole. Z opinii tych wynika, że ubezpieczony nie był
ani nie jest aktualnie całkowicie niezdolny do pracy w rozumieniu art. 12 ust.
2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Opinie te
sporządzone zostały w 2010 r., w którym to okresie ubezpieczony wyrokiem Sądu
Apelacyjnego z dnia 10 lutego 2009 r. (III AUa 734/08) uznany został (od listopada
2005 r. do 31 grudnia 2010 r.) za osobę całkowicie niezdolną do pracy, co
uzasadniało przyznanie mu renty socjalnej. W orzecznictwie i doktrynie trafnie
zwraca się uwagę, że określony w art. 365 k.p.c. zakres związania sądu treścią
prawomocnego orzeczenia oznacza zakaz dokonywania ustaleń sprzecznych
z uprzednio osądzoną kwestią, a nawet niedopuszczalność prowadzenia w tym
11
zakresie postępowania dowodowego (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
4 lutego 2011 r., III CSK 161/10, LEX nr 785884; z dnia 20 stycznia 2011 r., I UK
239/10, LEX nr 738532, z dnia 23 listopada 2010 r., I UK 162/10, LEX nr 707409;
z dnia 15 lutego 2007 r., II CSK 452/06, OSNC-ZD 2008 nr 1, poz. 20 oraz
uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
17 listopada 2008 r., III CZP 72/08, OSNC 2009 nr 2, poz. 20; Glosa 2009 nr 3,
s. 24 z glosą M. Sieradzkiej).
Powyższe względy przesądziły o trafności zarzutu ubezpieczonego, że Sąd
Apelacyjny związany był prawomocnością wyroku tegoż Sądu z dnia 10 lutego
2009 r. i nie mógł dokonywać odmiennych ustaleń co do stopnia niezdolności do
pracy ubezpieczonego w okresie objętym tym wyrokiem. Ponadto, jeżeli Sąd
drugiej instancji ponownie rozpoznający apelację dopuścił dowód z opinii innych
biegłych, który ujawnił istotne wątpliwości co do wniosków wynikających
z wcześniejszej opinii, to obowiązkiem tegoż Sądu było w sposób niebudzący
wątpliwości wyjaśnić, czy ubezpieczony może wykonywać pracę na otwartym rynku
pracy, czy też w warunkach chronionych. W przypadkach tego typu zasadniczych
rozbieżności mających istotny wpływ na wynik sprawy judykatura wymaga
przekonującego wyjaśnienia ujawnionych sprzeczności (art. 286 k.p.c.).
Należało zatem uznać, że bez takiego koniecznego uzupełnienia materiału
dowodowego ocena dowodów dokonana przez Sąd drugiej instancji nie była
wszechstronna, a naruszenie art. 286 k.p.c. mogło mieć istotny wpływ na
rozstrzygnięcie sprawy (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 23 kwietnia 1999 r.,
II UKN 590/98, OSNP 2000 nr 12, poz. 484; z dnia 30 listopada 1999 r., II UKN
220/99, OSNP 2001 nr 6, poz. 204; z dnia 8 lutego 2002 r., II UKN 112/01, OSNP
2003 nr 23, poz. 580; z dnia 5 maja 2009 r., I UK 1/09, LEX nr 515412).
Podkreślenia wymaga, że z opinii psychologicznej biegłej Ewy O.wynika, iż z
uwagi na masywny deficyt funkcji czołowych, potencjał poznawczy ubezpieczonego
jest słaby, najprawdopodobniej na poziomie upośledzenia umysłowego, co zdaniem
biegłej powoduje, że jest on całkowicie niezdolny do pracy, a niezdolność ta
zaistniała przed ukończeniem 18 roku życia. Odmiennej oceny stanu zdrowia
dokonały biegłe sądowe psycholog Aleksandra Ż. i psychiatra Agata B. w opinii z
dnia 20 czerwca 2010 r., w której nie odnosząc się do wniosków wynikających z
12
opinii biegłej Ewy O., Elżbiety R. oraz Bożeny K. , stanowiących podstawę ustaleń
dokonanych przez Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 10 lutego 2009 r.
przyjmują bez szczegółowego uzasadnienia, że ubezpieczony nie jest osobą
całkowicie niezdolną do pracy obecnie i nie był przed dniem 19 czerwca 1996 r.
Godzi się w tym miejscu zauważyć, że o uznaniu przez Sąd Apelacyjny,
wyrokiem z dnia 10 lutego 2009 r., iż ubezpieczony jest całkowicie niezdolny do
pracy zadecydowała przede wszystkim opinia specjalisty medycyny pracy. Z opinii
tej wynikało, że ubezpieczony może pracować tylko w warunkach chronionych,
a w myśl art. 13 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych zachowanie zdolności do pracy w warunkach określonych
w przepisach o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych nie stanowi przeszkody do orzeczenia całkowitej niezdolności
do pracy (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2011 r.,
I UK 368/10, LEX nr 829094).
Z przytoczonej przez Sąd drugiej instancji w zaskarżonym wyroku
argumentacji nie wynika, aby ten aspekt sprawy brany był pod uwagę przez
biegłych lekarzy sądowych, sporządzających opinię w uzupełnieniu postępowania
dowodowego. Podkreślenia wymaga, iż z opinii tych w żaden sposób nie wynika,
jakie prace mógł wykonywać ubezpieczony na otwartym rynku pracy.
Niewystarczające w tej kwestii jest stwierdzenie, że deficyt intelektualny
ubezpieczonego i aktualne dolegliwości psychiczne nie są znaczne i nie zaburzają
w sposób istotny jego funkcjonowania oraz, że nie ma przesłanek do orzeczenia
całkowitej niezdolności do pracy przed dniem ukończenia nauki w szkole. Nie bez
znaczenia jest również, że biegły lekarz neurolog w opinii z dnia 16 sierpnia 2010 r.
uznał, że stan zdrowia ubezpieczonego upoważnia do orzeczenia częściowej
niezdolności do pracy przed 18 rokiem życia na stałe. Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 149/04 (LEX nr 602672) stwierdził, że uzasadnione
wątpliwości co do ocen biegłych dotyczących zdolności do pracy powstają nie tylko
wówczas, gdy wzbudzają je poszczególne opinie, ale także wtedy, gdy każda
opinia stwierdza u ubezpieczonego określona schorzenia, a nie zostanie wydana
opinia łączna.
13
Z powyższych względów zaskarżony wyrok należało uchylić i sprawę
przekazać do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego na podstawie art. 39815
k.p.c. oraz 108 § 1 k.p.c.