Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 345/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Niestandaryzowanego Sekurytyzacyjnego
Funduszu Inwestycyjnego Zamkniętego z siedzibą w W.
przeciwko Bogdanowi M. i Gabrieli M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 2 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 grudnia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Niestandaryzowany Sekurytyzacyjny Fundusz Zamknięty w W. wniósł o
zasądzenie od Bogdana M. i Gabrieli M. kwoty 95.000 zł z odsetkami ustawowymi
od dnia wytoczenia powództwa, z ograniczeniem odpowiedzialności pozwanych do
nieruchomości, dla której Sąd Rejonowy w P. prowadzi księgę wieczystą numer „x”
oraz kwoty 30.000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia wytoczenia powództwa,
z ograniczeniem odpowiedzialności pozwanych do nieruchomości, dla której Sąd
Rejonowy w P. prowadzi księgę wieczystą numer „y”.
Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo nakazem zapłaty z 15 grudnia 2009 r.,
od którego pozwani złożyli zarzuty.
Wyrokiem z 29 lipca 2010 r. Sąd Okręgowy uchylił swój nakaz zapłaty i
oddalił powództwo oraz orzekł o kosztach procesu.
Rozstrzygnięcie zapadło po ustaleniu, że pozwani zawarli z Bankiem
Gospodarki Żywnościowej S.A. w W. umowy kredytowe. Wierzytelności Banku
zostały zabezpieczone hipotekami na nieruchomościach. Pozwani nie regulowali w
terminie swoich zobowiązań na rzecz Banku. Umową z 30 października 2007 r.
Bank przelał na powoda przysługujące mu w stosunku do pozwanych
wierzytelności z umów kredytowych. Pozwani nie wyrażali zgody na przelew ani też
nie złożyli oświadczeń o poddaniu się egzekucji wierzytelności na rzecz powoda.
Na podstawie wyciągów z ksiąg bankowych powód został ujawniony w księgach
wieczystych prowadzonych dla nieruchomości, na których zabezpieczono
wierzytelności kredytowe jako ich wierzyciel.
Sąd Okręgowy uznał, że powód nie jest legitymowany do dochodzenia
roszczenia, bowiem pozwani nie złożyli oświadczenia o poddaniu się egzekucji na
jego rzecz. Umowa przelewu z 30 października 2007 r. jest zatem dotknięta
bezskutecznością zawieszoną. Bez wpływu na tę ocenę pozostaje, że powód dąży
do zaspokojenia roszczenia wyłącznie z nieruchomości obciążonych hipotekami
ujawnionymi na jego rzecz, gdyż dokonanie wpisu w księgach wieczystych nie
wiąże się z domniemaniem prawnym, że istnieje wierzytelność, której wpis dotyczy.
Wyrokiem z 21 grudnia 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda od
wyroku z 29 lipca 2010 r. i zasądził od niego solidarnie na rzecz pozwanych kwotę
3
2.700 zł tytułem kosztów postępowania. Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia
faktyczne Sądu Okręgowego, a nadto wskazał, że pozwani są dłużnikami Banku
Gospodarki Żywnościowej w W. Powód nie ma zatem legitymacji do dochodzenia
zgłoszonego roszczenia. Wyciągi z ksiąg rachunkowych funduszu
sekurytyzacyjnego, z których wynika przejście wierzytelności na fundusz
sekurytyzacyjny w okolicznościach określonych w art. 788 § 1 k.p.c., stanowią
dowód uzasadniający nadanie tytułowi egzekucyjnemu wystawionemu przeciwko
dłużnikowi zbywcy wierzytelności klauzuli wykonalności na rzecz funduszu
sekurytyzacyjnego (tak Sąd Najwyższy w uchwale z 29 listopada 2007 r., III CZP
101/07, OSNC 2008, nr 11, poz. 129). Domniemanie zgodności z prawdą
dokumentu w postaci wyciągu z ksiąg rachunkowych funduszu sekurytyzacyjnego
nie obejmuje istnienia wierzytelności nabytej przez fundusz sekurytyzacyjny w
drodze przelewu (tak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z 7 października
2009 r., III CZP 65/09, OSNC 2010, nr 4, poz. 51, Biul. SN 2009, nr 10, poz. 6).
Wyciąg z ksiąg rachunkowych przedstawiony przez powoda spełnia wymagania
określone w art. 778 § 1 k.p.c. co do formy, gdyż treść tego dokumentu umożliwia
udowodnienie przejścia uprawnień. Każda jednostka, o której mowa w art. 3 ust. 1
ustawy o rachunkowości, prowadzi księgi rachunkowe według sposobu
odpowiadającego przyjętym przez nią zasadom rachunkowości, co może rzutować
na stopień czytelności i szczegółowości poszczególnych zapisów,
a w konsekwencji przesądzać, czy zapis księgowy operacji polegającej na nabyciu
przez fundusz puli wierzytelności pozwoli na ich indywidualizację w stopniu
wystarczającym do uznania, że wśród nabytych wierzytelności znajduje się
wierzytelność stwierdzona tytułem egzekucyjnym, którego dotyczy wniosek
o nadanie klauzuli wykonalności na podstawie art. 788 § 1 k.p.c. (por. uchwała
Sądu Najwyższego z 29 listopada 2007 r., III CZP 101/07). Powód przedstawił
wyciąg z ksiąg bankowych pozwalający zidentyfikować wierzytelności będące
przedmiotem przelewu. Niezasadnie jednak zarzucał wydanie zaskarżonego
apelacją wyroku z naruszeniem art. 92c ust. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Prawo
bankowe (tekst jedn.: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.; dalej - pr. bank.)
w związku z art. 326 § 1 i 2 ustawy z 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych
(Dz.U. 2004, Nr 146, poz. 1546 ze zm.; dalej - u.f.i.). Bank Gospodarki
4
Żywnościowej był uprawniony do zawarcia z powodem umowy przelewu bez zgody
pozwanych, ponieważ pozwani nie spłacili kredytu w terminie określonym w
umowie. Wyjątkowe unormowanie z art. 326 ust. 2 u.f.i. nie oznaczało jednak
zwolnienia powoda od obowiązku uzyskania od pozwanych oświadczenia o
poddaniu się egzekucji na jego rzecz. Artykuł 92c ust. 1 pr. bank. wymaga bowiem
nie tylko uzyskania zgody dłużnika na przelew, który to wymóg został wyłączony na
mocy przepisu szczególnego - art. 326 ust. 2 u.f.i., lecz także stanowi o wymogu
złożenia przez dłużnika oświadczenia o poddaniu się egzekucji na rzecz funduszu
sekurytyzacyjnego. Pozwani zaprzeczyli, aby takie oświadczenie zostało przez nich
złożone, a powód nigdy nie twierdził, że takimi oświadczeniami dysponuje. Umowa
przelewu z 30 października 2007 r. jest zatem dotknięta bezskutecznością
zawieszoną.
Za niezasadny uznał również zarzut naruszenia art. 79 ust. 1 ustawy
z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz.U. z 2001 r.
Nr 124, poz. 1361 ze zm.; dalej - u.k.w.h.). Szczególną podstawę ujawnienia
w księdze wieczystej zmiany wierzyciela na rzecz funduszu sekurytyzacyjnego
stanowi art. 195 ust. 1 u.f.i., zgodnie z którym wpis do księgi wieczystej jest
dokonywany jedynie na podstawie wyciągu z ksiąg rachunkowych bez
dokonywania dodatkowych ustaleń. Dokument ten nie przesądza natomiast
o skuteczności przelewu wierzytelności na fundusz sekurytyzacyjny. Skoro zatem
cesja wierzytelności nie została skutecznie dokonana, to samo wpisanie hipoteki na
rzecz powoda nie może konwalidować tej czynności. Wierzytelność zabezpieczona
hipoteką oraz hipoteka mogą być przedmiotem przelewu tylko łącznie.
Skoro wierzytelność nie została skutecznie przelana na rzecz powoda, to nie ma on
legitymacji do wystąpienia z przedmiotowym powództwem.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego z 21 grudnia 2010 r.
powód zarzucił, że wyrok ten został wydany z naruszeniem prawa materialnego
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), to jest: - art. 326 u.f.i. w brzmieniu obowiązującym w dniu
30 października 2007 r. w zw. z art. 92c ust. 1 pr. bank., poprzez błędną wykładnię i
przyjęcie, że oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji na rzecz funduszu
sekurytyzacyjnego jest warunkiem skuteczności przelewu wierzytelności; - art. 63 §
1 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i błędne przyjęcie, że zbycie
5
wierzytelności banku na fundusz sekurytyzacyjny bez uprzedniego uzyskania
oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji na rzecz funduszu
sekurytyzacyjnego stwarza stan bezskuteczności zawieszonej, co prowadzi do
zrównania zgody dłużnika na przelew wierzytelności z jego oświadczeniem o
poddaniu się egzekucji na rzecz funduszu sekurytyzacyjnego.
Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z dniem 1 lipca 2004 r. weszła w życie ustawa z 27 maja 2004 r.
o funduszach inwestycyjnych (Dz.U. Nr 146, poz. 1546 ze zm.). Zgodnie z art. 326
ust. 1 u.f.i., do przelewu wierzytelności banku na fundusz sekurytyzacyjny, z tytułu
umów zawartych przed dniem wejścia w życie tej ustawy, miały znajdować
zastosowanie przepisy art. 92a-92c pr. bank., z zastrzeżeniem ust. 2-4. Artykuł 326
ust. 2-4 stanowiły, że bank nie jest obowiązany do uzyskania zgody dłużnika banku
na przelew wierzytelności banku z tytułu umów kredytu, w przypadku
niedotrzymania przez kredytobiorcę warunków udzielenia kredytu, określonych
w umowie. Przed zawarciem z funduszem sekurytyzacyjnym umowy przelewu
wierzytelności banku z tytułu umów kredytu, spełniających powyższą przesłankę,
bank obowiązany był wezwać do zapłaty swojego dłużnika wyznaczając mu
jednocześnie 30-dniowy termin do uregulowania należności. Do wezwania bank
obowiązany był dołączyć informację, że w przypadku niewywiązania się
kredytobiorcy z obowiązków określonych w wezwaniu, jak również po
bezskutecznym upływie terminu określonego w wezwaniu, wierzytelność banku
zostanie przelana na fundusz sekurytyzacyjny, któremu będzie przysługiwać
uprawnienie do prowadzenia egzekucji na podstawie sekurytyzacyjnego tytułu
egzekucyjnego po nadaniu mu przez sąd klauzuli wykonalności.
Stosownie do art. 92c ust. 1 i 2 pr. bank. - wprowadzonego do systemu
prawnego z dniem 1 lipca 2004 r. ustawą o funduszach inwestycyjnych - przelew
wierzytelności banku na towarzystwo funduszy inwestycyjnych tworzące fundusz
sekurytyzacyjny albo na fundusz sekurytyzacyjny wymagał uzyskania przez bank
zgody dłużnika banku, będącego stroną czynności dokonanej z bankiem, jak
6
również zgody dłużnika z tytułu zabezpieczenia wierzytelności banku wynikającej
z dokonanej czynności oraz złożenia przez dłużnika oświadczenia o poddaniu się
egzekucji na rzecz funduszu sekurytyzacyjnego, który nabędzie wierzytelność.
Zgoda i oświadczenie powinny być wyrażone w formie pisemnej pod rygorem
nieważności. Bank w terminie 14 dni od daty zawarcia umowy obowiązany
był powiadomić pisemnie dłużnika o przelewie wierzytelności banku na towarzystwo
funduszy inwestycyjnych tworzące fundusz sekurytyzacyjny albo na fundusz
sekurytyzacyjny.
Przepisy te zostały uchylone z dniem 13 stycznia 2009 r., na mocy art. 1 pkt
119 i art. 2 ustawy z 24 września 2008 r. o zmianie ustawy o funduszach
inwestycyjnych, ustawy - Prawo bankowe oraz ustawy o nadzorze nad rynkiem
finansowym (Dz.U. 2008, Nr 231, poz. 1546), ale obowiązywały w dacie zawarcia
przez powoda umowy przelewu wierzytelności kredytowych, których dłużnikami byli
pozwani, to jest 30 października 2007 r.
Oceniając skuteczność umowy zawartej przez Bank Gospodarki
Żywnościowej S.A. z powodem 30 października 2007 r., Sąd Apelacyjny ustalił
znaczenie przepisów art. 326 ust. 1 i 2 u.f.i. i art. 92c pr. bank. za pomocą dyrektyw
wykładni językowej. Uznał, że skoro art. 92c pr. bank., który - zgodnie z art. 326
ust. 1 u.f.i. - miał zastosowanie do przelewu wierzytelności banku na fundusz
sekurytyzacyjny, z tytułu umowy kredytowej zawartej przed 1 lipca 2004 r.,
wymagał nie tylko uzyskania przez bank zgody dłużnika banku, będącego stroną
czynności dokonanej z bankiem, jak również zgody dłużnika z tytułu
zabezpieczenia wierzytelności banku wynikającej z dokonanej czynności, lecz
także złożenia przez dłużnika oświadczenia o poddaniu się egzekucji na rzecz
funduszu sekurytyzacyjnego, który nabędzie wierzytelność, a art. 326 ust. 2 u.f.i.
zwalniał bank - w przypadku niedotrzymania przez kredytobiorcę warunków
udzielenia kredytu, określonych w umowie - jedynie od uzyskania zgody dłużnika,
to dla skuteczności przelewu konieczne było uzyskanie oświadczenia dłużnika
o poddaniu się egzekucji na rzecz funduszu sekurytyzacyjnego.
W wyroku z 29 września 2010 r., V CSK 61/10, nie publ., Sąd Najwyższy
wyraził pogląd, że ustalone w ten sposób znaczenie wymagających
7
współstosowania przepisów art. 326 ust. 2 u.f.i. oraz art. 92c pr. bank. prowadzi do
sprzeczności, gdyż trudno pogodzić zwolnienie banku z obowiązku uzyskania
zgody dłużnika na dokonanie przelewu wierzytelności z równoczesnym
utrzymaniem obowiązku uzyskania od dłużnika oświadczenia o poddaniu się
egzekucji na rzecz funduszu, który nabędzie wierzytelność. Jest oczywiste,
że oświadczenie o poddaniu się egzekucji musi obejmować zgodę na dokonanie
przelewu, stąd przyjęte przez Sąd Apelacyjny rozumienie analizowanych przepisów
nie daje się pogodzić z założeniem racjonalności ustawodawcy, leżącym u podstaw
prawidłowej wykładni przepisów prawa. Zachodzi zatem potrzeba uwzględnienia
szerszego kontekstu normatywnego oraz celu wprowadzonej regulacji. Pogląd ten
akceptuje Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę.
W projekcie ustawy o funduszach inwestycyjnych zakładano przyznanie
funduszom sekurytyzacyjnym uprawnienia do uproszczonego dochodzenia
nabytych wierzytelności za pomocą sekurytyzacyjnego tytułu egzekucyjnego
o konstrukcji analogicznej do bankowego tytułu egzekucyjnego przewidzianego
w art. 97 i nast. pr. bank. Według art. 195 ust. 1 tego projektu, sekurytyzacyjne
tytuły egzekucyjne miały dotyczyć wyłącznie wierzytelności nabytych od banku
krajowego i wynikających z czynności bankowej, czyli takich, które mogły być
objęte bankowym tytułem egzekucyjnym. W toku prac sejmowych ustawodawca
odstąpił od tej koncepcji, jednak jej ślady pozostały zarówno w art. 92c pr. bank.,
jak i w art. 326 ust. 4 u.f.i. Nie ulega bowiem wątpliwości, że przewidziane w art.
92c ust. 1 pr. bank. wymaganie złożenia przez dłużnika oświadczenia o poddaniu
się egzekucji na rzecz funduszu sekurytyzacyjnego było wzorowane na regulacji
zawartej w art. 97 pr. bank. Miało otwierać funduszowi drogę do prowadzenia
egzekucji na podstawie sekurytyzacyjnego tytułu egzekucyjnego, po nadaniu mu
przez sąd klauzuli wykonalności, o czym stanowił art. 326 ust. 4 u.f.i. (zob. uchwałę
Sądu Najwyższego z 29 listopada 2007 r., III CZP 101/07, OSNC 2008, nr 11,
poz. 129).
Skoro ustawodawca odstąpił od zamiaru przyznania funduszom
sekurytyzacyjnym prawa do uproszczonego dochodzenia należności, przewidziane
w art. 92c pr. bank. wymaganie złożenia przez dłużnika oświadczenia o poddaniu
się egzekucji stało się bezprzedmiotowe. Zachodzą więc podstawy, by przyjąć,
8
że ustalone przez Sąd Apelacyjny znaczenie przepisów art. 92c ust. 1 pr. bank.
I art. 326 ust. 2 u.f.i. prowadziłoby nie tylko do trudnych do zaakceptowania
sprzeczności, lecz także do utrzymywania wymagań służących osiągnięciu celów,
których ustawodawca - pomimo pierwotnych zamierzeń - nie zrealizował.
Oznaczałoby ono też rozszerzającą wykładnię wyjątków od reguły wyrażonej w art.
509 § 1 k.c., zgodnie z którą przelew nie wymaga ani udziału, ani zgody dłużnika.
Dyrektywy wykładni systemowej i funkcjonalnej przemawiają zatem za przyjęciem,
że rzeczywisty sens regulacji zawartej w przepisach art. 92c pr. bank. w związku
z art. 326 ust. 1 i 2 u.f.i. jest węższy niż mogłoby to wynikać z zastosowania
samych tylko dyrektyw językowych. Trzeba przy tym dodać, że przewidziane
w prawie bankowym oświadczenie o poddaniu się egzekucji ma znaczenie przede
wszystkim procesowe. Jego złożenie nie ma znaczenia dla istnienia wierzytelności
z czynności bankowej ani zresztą także dla zidentyfikowania podmiotów, pomiędzy
którymi ta wierzytelność istnieje lecz jedynie umożliwia bankowi uruchomienie
procedury zmierzającej do wyegzekwowania wierzytelności z sposób uproszczony,
z pominięciem etapu postępowania rozpoznawczego.
Wobec niezrealizowania przez ustawodawcę zamiaru wyposażenia funduszy
sekurytyzacyjnych w uprawnienie do wystawiania sekurytyzacyjnych tytułów
egzekucyjnych, trzeba potraktować przewidziane w art. 92c pr. bank. wymaganie
uzyskania od dłużnika oświadczenia o poddaniu się egzekucji na rzecz funduszu
jako sprowadzające się w istocie do wyrażenia zgody na przelew wierzytelności, od
uzyskania której bank, zgodnie z art. 326 ust. 2 u.f.i., został zwolniony w przypadku
niedotrzymania przez kredytobiorcę warunków udzielenia kredytu, określonych
w umowie. W art. 326 ust. 2 u.f.i. jest wprawdzie mowa ogólnie o dłużniku banku,
jednak z regulacji tej nie można wyprowadzać wniosku, że chodzi wyłącznie
o dłużnika banku będącego stroną czynności dokonanej z bankiem. Z zestawienia
analizowanych przepisów z sobą i z art. 509 § 1 k.c., trzeba - przy uwzględnieniu
zakazu rozszerzającej wykładni przepisów ustanawiających wyjątki od zasady -
wyprowadzić wniosek, że w przypadku niedotrzymania przez kredytobiorcę
warunków udzielenia kredytu określonych w umowie, do przelewu wierzytelności
banku na fundusz sekurytyzacyjny nie była wymagana zgoda ani dłużnika banku
9
będącego kredytobiorcą, ani dłużnika banku z tytułu zabezpieczenia (zob. wyrok
Sądu Najwyższego z 13 maja 2010 r., IV CSK 558/09, nie publ.).
Jak wynika z przytoczonych rozważań, Sąd Apelacyjny wyszedł z błędnego
założenia, że z powodu braku oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji
umowa przelewu z 30 października 2007 r. jest dotknięta bezskutecznością
zawieszoną. W tej sytuacji podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia
zarówno art. 326 u.f.i. w związku z art. 92c ust. 1 pr. bank., jak i art. 63 § 1 k.c.
trzeba uznać za uzasadniony.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, postanawiając o kosztach postępowania kasacyjnego po myśli
art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.