Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 428/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
przeciwko Polskiej Telefonii Cyfrowej S.A. w W. - poprzednio Polskiej Telefonii
Cyfrowej Spółce z o.o. w W.
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 lutego 2011 r., ,
oddala skargę kasacyjną, zasądza od pozwanej na rzecz
strony powodowej kwotę 120 zł (sto dwadzieścia) tytułem
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 14 lutego 2011 r. Sąd Apelacyjny zmienił w części wyrok
Sądu Okręgowego - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, uwzględniając w
tym zakresie apelację powoda prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i
Konsumentów i jednocześnie oddalił apelację pozwanej Polskiej Telewizji Cyfrowej
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W., w sprawie o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone.
W skardze kasacyjnej pozwana zarzuciła naruszenie:
1) art. 3851
§ 1 k.c. w zw. z art. 3841
k.c., art. 3852
k.c., art. 361 k.c. w zw. z art.
471 k.c., art. 56 ust. 5 oraz art. 61 ust. 1, 3, 5 ustawy z 16.07.2004 r. Prawo
telekomunikacyjne a także art. 4 ust. 1 Dyrektywy Rady 93/13/EWG
z 5.04.1993 r., przez uznanie za niedozwolone postanowienie wzorca
umowy zastrzegające na rzecz pozwanej prawo dochodzenia odsetek oraz
jednorazowych opłat zgodnie ze stawkami określonymi w cenniku;
2) art. 3851
§ 1 k.c. w zw. z art. 3852
k.c., art. 488 § 2 k.c. i art. 490 § 1 k.c. oraz
art. 3 ust. 1 i art. 4 ust. 1 Dyrektywy Rady 93/13/EWG przez uznanie za
niedozwolone postanowienie wzorca umowy zastrzegające na rzecz
pozwanej prawo zawieszenia części bądź wszelkich usług świadczonych
przez pozwaną w razie opóźnienia abonenta z zapłatą należnych kwot;
3) art. 3851
§ 1 k.c. w zw. z art. 3852
k.c. oraz art. 4 ust. 1 Dyrektywy Rady
93/13/EWG przez uznanie za niedozwolone postanowienie wzorca umowy
zastrzegające na rzecz pozwanej prawo rozwiązania umowy ze skutkiem
natychmiastowym w razie naruszenia przez abonenta postanowień umowy
bądź umów;
4) art. 3851
§ 1 k.c. w zw. z art. 3852
k.c. oraz art. 4 ust. 1 Dyrektywy Rady
93/13/EWG przez uznanie za niedozwolone postanowienie wzorca umowy
zastrzegające na rzecz pozwanej opłatę w związku z pisemną informacją
o zaległych należnościach oraz opłatę za zawieszenie usług;
3
5) art 3851
§ 1 k.c. w zw. z art. 3852
k.c. oraz art. 4 ust. 1 Dyrektywy Rady
93/13/EWG i art. 57 ust. 5 i 7 ustawy z 16.07.2004 r. Prawo
telekomunikacyjne przez uznanie za niedozwolone postanowienie wzorca
umowy zastrzegające na rzecz pozwanej opłatę w związku z usunięciem
blokady;
6) art. 3851
§ 1 k.c. w zw. z art. 3852
k.c., art. 3853
pkt 19 k.c. oraz art. 4 ust. 1
Dyrektywy Rady 93/13/EWG i art. 63 ust. 1, 2 i 3 oraz art. 189 ust. 2
pkt 1a i ust. 2 pkt 3b ustawy z 16.07.2004 r. Prawo telekomunikacyjne
przez uznanie za niedozwolone postanowienie wzorca umowy
stwierdzające, że operator świadczy usługi w zakresie istniejących
możliwości technicznych, zaś mapa zasięgu sieci ma charakter orientacyjny;
7) art. 236 k.p.c. w zw. z art. 354 k.p.c. i art. 382 k.p.c., a także art. 227 k.p.c.
W konkluzji skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie trzeba zauważyć, że postępowanie w sprawach o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone zostało wprowadzone do Kodeksu
postępowania cywilnego ustawą z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw
konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt
niebezpieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271). Celem instytucji kontroli wzorców
umownych jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania mechanizmu
podejmowania decyzji przez słabszą stronę umowy (uczestnika obrotu).
Cel ten realizowany jest poprzez incydentalną i abstrakcyjną kontrolę wzorców
umownych. Kontrola incydentalna wzorców polega na kontroli treści umowy
zaczerpniętej z wzorca. Kontrola abstrakcyjna, o jaką chodzi w sprawie, polega na
kontroli wzorca jako takiego, w oderwaniu od konkretnej umowy, której wzorzec
dotyczy (uchwała z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03, OSNC 2005 nr 2,
poz. 25). W przypadku kontroli abstrakcyjnej ocenie podlega treść postanowienia
wzorca, a nie sposób jego wykorzystania, czy też powszechność występowania
tego postanowienia w analogicznych wzorcach umowy firm konkurencyjnych.
Ma ona charakter prewencyjnej ochrony sądowej. W ramach kontroli abstrakcyjnej
4
wyłączone jest stosowanie art. 385 § 2 zd. drugie k.c. Te kwestie są wyraźnie
pomijane przez skarżącą, która w odniesieniu do niemal każdego zarzutu powołuje
się na swoją praktykę kontraktową, mającą - w ocenie skarżącej - łagodzić
ewentualny negatywny charakter poszczególnych klauzul wzorca.
Trzeba też zaznaczyć, że praktyka kontraktowa to kategoria płynna.
Jej zmienność jest nieuchwytna z perspektywy kontroli sądowej odnoszącej się do
momentu wyrokowania, z uwzględnieniem art. 3852
k.c. Tak więc nadmierne
uwzględnianie bieżącej praktyki kontraktowej wyłączałoby ochronę konsumenta
w związku ze stosowaniem danego wzorca umowy w przyszłości. Wreszcie, każde
niekorzystne dla konsumenta postanowienie wzorca, nawet nie wykorzystywane
przez profesjonalistę, wpływa negatywnie na sytuację kontraktową konsumenta.
Stanowi element nacisku na konsumenta, skłaniając go do zachowań leżących
w interesie drugiej strony umowy.
Przechodząc do oceny zarzutów z podstawy z art. 3983
§1 pkt 2 k.p.c. należy
zauważyć, iż stosownie do treści tego przepisu skargę kasacyjną strona może
oprzeć na naruszeniu przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy. Istota zarzutów skarżącej oparta na tej podstawie
kasacyjnej sprowadza się do twierdzenia, że Sąd Apelacyjny nie wydał
postanowienia dowodowego w przedmiocie dopuszczenia dowodu z dokumentów
bliżej opisanych w skardze, jak i nie uwzględnił wnioskowanych dowodów.
Skarżąca pomija, że Sąd Apelacyjny w sposób dostatecznie pewny określił
materiał dowodowy mogący stanowić podstawę merytorycznego orzekania.
Tym samym, już z tej przyczyny zarzucane zaniechanie wydania postanowienia
dowodowego nie miało wpływu na rozstrzygnięcie sprawy. Nie jest też trafny zarzut
naruszenia art. 227 k.p.c. Jak wskazano kontrola sądowa wzorców umowy ma
charakter abstrakcyjny, koncentruje się na treści wzorca, zaś postępowanie jego
proponenta, co do zasady nie ma znaczenia dla oceny prawnej. Stąd też wnioski
dowodowe skarżącej opisane w skardze, zmierzające do wykazania tych
okoliczności, nie miały znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.
Przechodząc z kolei do oceny zarzutów naruszenia prawa materialnego
godzi się nadto zauważyć, że art. 47936
k.p.c. ogranicza się jedynie do wskazania
5
właściwości Sądu Okręgowego - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w
"sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone". W świetle
literalnej wykładni art. 3851
k.c. należy stwierdzić, że nie czynią tego również
przepisy Kodeksu cywilnego. Przepis ten dotyczy bowiem postanowień umowy, a
nie postanowień wzorca (o którym mowa we wcześniejszych przepisach Kodeksu
cywilnego). Konieczna jest zatem rozszerzająca, funkcjonalna wykładnia art. 3851
k.c. w celu sformułowania materialnych kryteriów oceny abuzywności postanowień
wzorca umowy. Nieuzgodnione indywidualnie postanowienie umowy w rozumieniu
art. 3851
k.c. jest bowiem zaczerpnięte przez przedsiębiorcę z wzorca umowy.
Abstrakcyjna ocena abuzywności postanowienia wzorca powinna zatem
uwzględniać dwa kryteria wskazane w art. 3851
k.c. Oznacza to, że za
niedozwolone może być uznane postanowienie wzorca umowy, które kształtuje
prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco
naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne), co nie dotyczy
postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub
wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny (tak SN w
wyroku z dnia 19 marca 2007 r., III SK 21/06, OSNP 2008, nr 11-12, poz. 181, por.
także wyrok SN z dnia: 6 kwietnia 2004 r., I CK 472/03 nie publ., 6 października
2004 r., I CK 162/04,nie publ., 13 lipca 2005 r., I CK 832/04, nie publ., 3 lutego
2006 r., I CK 297/05, nie publ., 27 października 2006 r., I CSK 173/06, nie publ., 14
kwietnia 2009 r., III SK 37/08, nie publ., 4 marca 2010 r., I CSK 404/09 nie publ.).
W świetle powyższego nie jest trafny zarzut naruszenia przepisów
wskazanych na wstępie pod punktem pierwszym przez uznanie za niedozwolone
postanowienie wzorca umowy zastrzegające na rzecz skarżącej prawo
dochodzenia odsetek oraz jednorazowych opłat zgodnie ze stawkami określonymi
w cenniku. Sąd Apelacyjny zasadnie przyjął, że takie postanowienie może być
interpretowane jako klauzula rozszerzająca odpowiedzialność odszkodowawczą
konsumenta, co rażąco narusza jego interesy. Skarżąca bowiem zastrzega sobie
prawo pobierania dodatkowych opłat bez potrzeby wykazywania szkody
oraz związku przyczynowego między szkodą a niewykonaniem bądź nienależytym
wykonaniem zobowiązania przez konsumenta.
6
Nie jest też trafny zarzut naruszenia przepisów wskazanych na wstępie pod
punktem drugim i trzecim przez uznanie za niedozwolone postanowienia wzorca
umowy zastrzegające na rzecz skarżącej prawo zawieszenia części bądź wszelkich
usług świadczonych na rzecz konsumenta, jak też prawo rozwiązania umowy
ze skutkiem natychmiastowym.
Rację ma skarżąca kiedy twierdzi, że co do zasady ma prawo wprowadzać
do treści wzorca postanowienia umowne, które chronią jej słuszny interes
na wypadek nierzetelnego zachowania klienta. Skarżąca jednakże pomija,
że konstrukcja przez nią zastosowana jest jednostronna, gdyż przerzuca wszystkie
ryzyka kontraktowe na konsumenta i naraża go na dodatkowe, nieuzasadnione
koszty. Prawo do zawieszenia świadczenia usług, a w konsekwencji również prawo
do rozwiązania umowy, jest zastrzeżone w razie przekroczenia przez konsumenta
daty płatności wskazanej na fakturze. Oznacza to, w powiązaniu z innymi
postanowieniami wzorca, że skutek następuje niezależnie od tego czy i kiedy
konsument otrzymał fakturę. Poza tym, z zawieszeniem świadczenia usług
nie zostało powiązane żadne postanowienie umowne dotyczące zmniejszenia
opłaty abonamentowej uiszczanej przez konsumenta, z uwagi na brak świadczenia
pozwanej. Omawiana klauzula nie różnicuje sytuacji prawnej konsumentów z uwagi
na przyczyny, dla których nie uiścili należności w terminie. W szczególności, pomija
sytuację gdy konsument kwestionuje wysokość żądanej opłaty. Wreszcie, jak
trafnie podkreślił Sąd Apelacyjny, kwestionowane postanowienia odwołują się
do „umowy lub umów", a więc uzasadniają realizację opisanych instrumentów
kontraktowych nawet w razie należytego wykonania zobowiązania przez
konsumenta, jeżeli określone zachowanie konsumenta nastąpiło w związku z innym
stosunkiem kontraktowym łączącym strony.
Bezzasadne okazały się zarzuty naruszenia przepisów wskazanych na
wstępie pod punktem czwartym i piątym przez uznanie za niedozwolone
postanowienia wzorca umowy zastrzegające na rzecz skarżącej dodatkowe opłaty,
które ma ponosić konsument. Zarzuty te odnoszą się do materii szczególnie istotnej
z perspektywy sądowej kontroli abuzywności postanowień wzorca.
7
Warto zauważyć, że często podnosi się, co czyni także skarżąca, iż takie
opłaty są „ekwiwalentne", gdyż maja na celu jedynie zwrot kosztów poniesionych
przez profesjonalistę w związku z określoną sytuacją. Taka argumentacja zwykle
nie jest trafna, gdyż żądanie opłat pojawia się w związku z zachowaniami
konsumentów, które powinny być uwzględniane w ramach ogólnej kalkulacji
zysków i strat związanych z danym stosunkiem umownym. Tym samym, koszty
poniesione przez profesjonalistę powinny być uwzględnione w cenie usługi.
Zastrzeganie wówczas dalszych opłat stanowi zatem dodatkowy i nieuzasadniony
zysk dla profesjonalisty.
Na koniec, nie podlegał uwzględnieniu zarzut naruszenia przepisów
wskazanych na wstępie pod punktem szóstym przez uznanie za niedozwolone
postanowienie wzorca umowy stwierdzające, że operator świadczy usługi
w zakresie istniejących możliwości technicznych, zaś mapa zasięgu sieci ma
charakter orientacyjny. Odnosząc się do tego zarzutu należy wskazać,
że dostrzegalne są szczególne właściwości techniczne usług świadczonych
przez skarżącą. Zasadne jest zatem poszukiwanie przez skarżącą instrumentów
kontraktowych chroniących jej słuszny interes przed nadmiernymi
i nieuzasadnionymi oczekiwaniami konsumentów. Jednak stosowanie takich
instrumentów kontraktowych musi respektować potrzebę równej ochrony interesów
stron i tym samym możliwie równomiernie rozkładać ryzyka związane
z charakterem świadczenia. Postanowienie wzorca będące przedmiotem oceny
nie spełnia tego warunku. Skarżąca w zasadzie całość ryzyka związanego
z technicznymi ograniczeniami swojego świadczenia przerzuca na konsumenta.
Sama treść świadczenia została określona w sposób skrajnie nieprecyzyjny,
skoro mapa zasięgu sieci ma charakter orientacyjny, a jednocześnie pozwana
zastrzega sobie prawo do jego modyfikacji. Tym samym konsument nie uzyskuje
rzetelnej informacji o usłudze, zaś skarżąca uzyskuje możliwość każdorazowego
uchylenia się od odpowiedzialności z tytułu niedostarczenia usługi, w dodatku
bez odpowiedniego zmniejszenia świadczenia spełnianego w zamian przez
konsumenta czy też zastrzeżenia na jego rzecz innych adekwatnych instrumentów
kontraktowych. Taka regulacja nie stwarza też impulsu dla pozwanej, skłaniającego
8
ją do poprawy jakości świadczenia, skoro koszt tej sytuacji został przerzucony
na konsumenta.
Z tych przyczyn orzeczono, jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).