Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 130/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 sierpnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z odwołania J. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w K.
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 22 sierpnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 października 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 5 października 2011 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych uwzględnił apelację organu rentowego od wyroku Sądu
Okręgowego w K. z dnia 13 kwietnia 2011 r., który zmienił, oddalając odwołanie J.
2
P. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w K. z dnia 6 maja 2010
r. w przedmiocie odmowy prawa do wcześniejszej emerytury w związku z
wykonywaniem pracy w szczególnych warunkach. Sąd drugiej instancji ustalił, że
ubezpieczony nie wykazał 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Do stażu tego
rodzaju pracy nie zaliczył okresu od dnia 1 września 1966 r. do dnia 8 września
1969 r., w którym ubezpieczony odbywał naukę zawodu w Zasadniczej Szkole
Zawodowej dla Pracujących PKS i był zatrudniony w Przedsiębiorstwie Państwowej
Komunikacji Samochodowej, wykonując na podstawie umowy o naukę zawodu
pracę montera samochodowego. W ocenie Sądu Apelacyjnego, ten sporny okres
nie był okresem pracy wykonywanej w szczególnych warunkach w rozumieniu art.
32 w związku z art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r., Nr 153, poz.
1227 ze zm.), z uwzględnieniem rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), gdyż
praca ucznia nie była wykonywana w sposób stały i w pełnym wymiarze czasu
pracy, ustanowionym dla danego stanowiska pracy (por. § 2 rozporządzenia). Sąd
drugiej instancji nie nabrał przekonania, że fakty miały się tak, jak przedstawili je
świadkowie, w szczególności co do wymiaru czasu pracy ubezpieczonego jako
ucznia zawodu przy pracach w kanałach remontowych przy naprawie pojazdów
mechanicznych (wykaz A, dział XIV pkt 16 załącznika do rozporządzenia), gdyż
przeciwstawił im postanowienia umowy o naukę zawodu wynikające z art. 13 ust. 3
ustawy z dnia 2 lipca 1958 r. o nauce zawodu, przyuczaniu do określonej pracy i
warunkach zatrudniania młodocianych w zakładach pracy oraz o wstępnym stażu
pracy (Dz.U. Nr 45, poz. 226 ze zm.), zgodnie z którym młodociani przyjęci do
pracy byli obowiązani do dokształcania się w celu ukończenia pełnej szkoły
podstawowej lub do dokształcania się zawodowego lub ogólnokształcącego
(ust. 2), natomiast młodociani zatrudnieni w celu nauki zawodu obowiązani byli do
dokształcania się w zakresie obranego zawodu (ust. 3). Według umowy o naukę
zawodu, obowiązującej ubezpieczonego od dnia 1 września 1966 r. do 31 sierpnia
1969 r., miał on status ucznia nauki zawodu (niezależnie od znajdujących do niego
3
zastosowanie norm czasu pracy) i w związku z obowiązkiem dokształcania się nie
pracował stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w warunkach szczególnych.
Wobec nieuwzględnienia do stażu pracy w szczególnych warunkach okresu
zatrudnienia w czasie nauki zawodu, za bezprzedmiotową Sąd drugiej instancji
uznał ocenę charakteru zatrudnienia ubezpieczonego w Przedsiębiorstwie Robót
Zmechanizowanych w okresie od dnia 4 października 1969 r. do dnia 1 lutego
1970 r. na stanowisku kierowcy, gdyż uznane okresy jego pracy w szczególnych
warunkach objęły jedynie 11 lat, 8 miesięcy i 15 dni i uwzględnienie tego okresu
nie uzupełniało okresu pracy w szczególnych warunkach do wymaganych 15 lat.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego, oparta na dwu podstawach – naruszenia
prawa materialnego i przepisów postępowania, zawierała wniosek o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu. Skarżący zarzucił błędne zastosowanie art. 32 i art. 184 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku
z § 4 ust. 1 i § 2 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
polegające na przyjęciu, że do stażu pracy uprawniającego do nabycia prawa do
emerytury po osiągnięciu wieku 60 lat nie można zaliczyć pracy w szczególnie
trudnych warunkach wykonywanej na podstawie umowy o praktyczną naukę
zawodu. W ramach drugiej podstawy skargi skarżący podniósł naruszenie art. 378
§ 1 k.p.c. przez to, że Sąd drugiej instancji zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji
„z powodu dokonania odmiennej od Sądu Okręgowego wykładni przepisów prawa
materialnego – rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., podczas
gdy apelacja opierała się wyłącznie na zarzucie błędów w ustaleniach faktycznych”.
Wskazał, że nie jest prawdą jakoby § 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. ustanowił wymaganie wykonywania pracy w szczególnych
warunkach w pełnym wymiarze czasu obowiązującym na danym stanowisku,
powołując się na pogląd Ministra Pracy i Polityki Społecznej wyrażony w piśmie z
dnia 3 kwietnia 2008 r., stanowiące odpowiedź na interpelację nr 1733 w sprawie
przepisów dotyczących zaliczenia okresu nauki zawodu do okresu zatrudnienia,
zgodnie z którym w przypadku odbywania praktycznej nauki zawodu w zakładzie
pracy, na podstawie umowy zawartej między zainteresowanym a zakładem pracy,
okres praktycznej nauki zawodu podlega uwzględnieniu przy ustalaniu prawa do
4
emerytury lub renty oraz przy ustalaniu wysokości tych świadczeń. Stosownie
bowiem do przepisu art. 6 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych za okresy składkowe uważa się między innymi okresy
opłacania składek na ubezpieczenie społeczne oraz okresy zatrudnienia
młodocianych na obszarze Państwa Polskiego na warunkach określonych w
przepisach obowiązujących przed dniem 1 stycznia 1975 roku. Podniósł, iż w
przypadku odbywania praktycznej nauki zawodu na podstawie umowy zawartej
między zainteresowanym a zakładem pracy, okres praktycznej nauki zawodu
podlega uwzględnieniu przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty oraz przy
ustalaniu wysokości tych świadczeń.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Bezzasadny jest zrzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. postawiony przez
skarżącego ze wskazaniem wykroczenia przez Sąd drugiej instancji poza granice
apelacji opartej wyłącznie na zarzucie błędów w ustaleniach faktycznych przez
dokonanie odmiennej od Sądu pierwszej instancji wykładni przepisów prawa
materialnego – rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. W
utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się merytoryczny charakter
postępowania apelacyjnego, oznaczający, że sąd drugiej instancji nie może
poprzestać na ustosunkowaniu się do zarzutów skarżącego, lecz musi –
niezależnie od treści zarzutów – dokonać ponownych, własnych ustaleń, a na-
stępnie poddać je ocenie pod kątem prawa materialnego (por. uchwałę składu
siedmiu sędziów – zasadę prawną – z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC
1999 nr 7-8, poz. 124, a także wyroki z dnia 24 kwietnia 1997 r., II CKN 125/97,
OSNC 1997 nr 11, poz. 172, z dnia 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/98, OSNC
2000 nr 10, poz. 193, z dnia 16 listopada 2000 r., I CKN 239/99, niepublikowany, z
dnia 27 stycznia 2004 r., I PK 219/03, OSNP 2004, nr 23, poz. 404, z dnia 25
sierpnia 2004 r., I PK 22/03, OSNP 2005, nr 6, poz. 80 i z dnia 21 października
2005 r., I PK 77/05, OSNP 2006, nr 19-20, poz. 293 oraz postanowienie z dnia
17 kwietnia 1998 r., II CKN 704/97, OSNC 2998 nr 12, poz. 214). W kwestii granic
(zakresu) ponownego rozpoznania sprawy przez sąd apelacyjny należy wskazać na
5
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2002 r., III CZP 62/02
(OSNC 2004 nr 1, poz. 7), w którym wyraźnie wyłożono, że jakkolwiek
postępowanie apelacyjne jest postępowaniem odwoławczym i kontrolnym, to
jednak zachowuje charakter postępowania rozpoznawczego. Oznacza to, że sąd
drugiej instancji ma pełną swobodę jurysdykcyjną, ograniczoną jedynie granicami
zaskarżenia. W konsekwencji może, a jeżeli je dostrzeże – powinien, naprawić
wszystkie naruszenia prawa materialnego, niezależnie od tego, czy zostały
wytknięte w apelacji, pod warunkiem, że mieszczą się w granicach zaskarżenia.
Zdaniem Sądu Najwyższego, na tym właśnie polega istota przyjętego w polskim
procesie cywilnym modelu apelacji pełnej. Jakąkolwiek rozbieżność poglądów w tej
kwestii rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów z dnia 31 stycznia
2008 r., której nadał moc zasady prawnej (III CZP 49/07, OSNC 2008 nr 6, poz.
55).
W przedmiocie zastosowania przez Sąd drugiej instancji wskazanych w
skardze jako naruszone przepisów § 4 ust. 1 i § 2 ust. 1 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., należy stwierdzić, że – wbrew stanowisku
skarżącego – okresami wykonywania zatrudnienia w szczególnych warunkach
uprawniającymi do świadczeń określonych w art. 32 i art. 184 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych są wyłącznie okresy,
w których praca w szczególnych warunkach wykonywana była stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy (§ 2 pkt 1
rozporządzenia).
Bezsporne jest, że ubezpieczony, urodzony w dniu 7 kwietnia 1949 r. był do
dnia 6 kwietnia 1967 r. młodocianym w rozumieniu art. 190 § 1 k.p. Nie budzi
wątpliwości, że okresy zatrudnienia młodocianych na obszarze Państwa Polskiego
na warunkach określonych w przepisach obowiązujących przed dniem 1 stycznia
1975 r. uważa się za okresy składkowe (por. art. 6 ust. 2 pkt 3 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych). W kwestii
kwalifikowania pracy wykonywanej na podstawie umowy o naukę zawodu, Sąd
Najwyższy wyraził także pogląd aprobowany przez skład orzekający w niniejszej
sprawie, że okres nauki zawodu odbywanej przed dniem 1 stycznia 1975 r. w
ramach umowy zawartej na podstawie przepisów ustawy z dnia 2 lipca 1958 r. o
6
nauce zawodu, przyuczaniu do określonej pracy i warunkach zatrudniania
młodocianych w zakładach pracy oraz o wstępnym stażu pracy (Dz.U. Nr 45, poz.
226) był w rozumieniu prawa ubezpieczeń społecznych okresem zatrudnienia w
ramach stosunku pracy (por. wyrok z dnia 24 kwietnia 2009 r., II UK 334/08, OSNP
2010 nr 23-24, poz. 294). W tym samym orzeczeniu Sąd Najwyższy wskazał
jednak, że nie jest to wystarczające do uznania tych okresów za okresy
wykonywania pracy w szczególnych warunkach w myśl § 2 ust. 1 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
Stałe wykonywanie pracy w warunkach szczególnych jest rozumiane w
orzecznictwie Sądu Najwyższego jako wypełniania pełnego wymiaru czasu pracy
na zajmowanym stanowisku, gdyż nie jest dopuszczalne uwzględnianie do okresów
pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze innych
równocześnie wykonywanych prac w ramach dobowej miary czasu pracy, które nie
oddziaływały szkodliwie na organizm pracownika (por. np. wyrok z dnia 4 czerwca
2008 r., II UK 306/07, OSNP 2009 nr 21-22, poz. 290). Wyjątek mogą tu stanowić
krótkotrwałe, konieczne szkolenia pracownika, zwłaszcza wstępne (wyrok z dnia 22
stycznia 2008 r., I UK 210/07, OSNP 2009 nr 5-6, poz. 75).
Wymaganie wykonywania pracy w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy należy odnosić do pracowników,
których czas pracy nie jest w żaden sposób umniejszony ze względu na ich cechy
osobiste, lecz czas wymagany dla danego stanowiska, choćby skrócony, lecz tylko
ze względu na szczególne warunki i zagrożenia wynikające ze świadczenia pracy
na tym stanowisku. Na stanowisku pracy ucznia nauki zawodu przewidziana była
norma czasu wnikająca z obowiązującego w spornym okresie (do czasu wejścia w
życie Kodeksu pracy) art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 2 lipca 1958 r. o nauce zawodu,
przyuczaniu do określonej pracy i warunkach zatrudniania młodocianych w
zakładach pracy oraz o wstępnym stażu pracy. Młodociani zatrudnieni w celu nauki
zawodu obowiązani byli do dokształcania się w zakresie obranego zawodu przez
zajęcia teoretyczne w warunkach szkolnych. Czas pracy na stanowisku pracy, ze
względu na ochronę pracownika młodocianego, nie mógł przekroczyć 6 godzin
dziennie i 36 godzin tygodniowo. Do czasu pracy młodocianych wliczało się czas
dokształcania bez względu na to, czy nauka odbywa się w godzinach pracy, czy
7
poza godzinami pracy, jednakże w wymiarze nie większym niż 18 godzin
tygodniowo. Gdyby więc nawet uznać, że przewidziana w obowiązujących
przepisach – ze względu na charakter zatrudnienia lub związane z nim warunki –
norma czasu pracy w rozmiarze odbiegającym od powszechnie obowiązującego,
stanowiła pełny wymiar czasu pracy, to nie można pominąć koniunktywnego
wymagania wykonywania pracy w szczególnych warunkach stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy przewidzianym dla stanowiska, na którym takie warunki
występowały (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2009 r., II UK
334/08, OSNP 2010 nr 23-24, poz. 294, z dnia 20 stycznia 2011 r., II UK 169/10,
niepublikowany oraz z dnia 23 stycznia 2012 r., II UK 96/11, niepublikowany).
Praca na podstawie umowy o naukę zawodu wykonywana była zawsze w
rozmiarze mniejszym, niż obowiązujący na danym stanowisku, mimo że
młodocianych w wieku powyżej lat 16 obowiązywał normalny czas pracy stosowany
w zakładzie pracy (art. 13 ust. 2 ustawy o nauce zawodu, przyuczaniu do
określonej pracy i warunkach zatrudniania młodocianych w zakładach pracy oraz o
wstępnym stażu pracy).
Z dokonanych w sprawie i wiążących Sąd Najwyższy ustaleń wynika, że
przez cały okres zatrudnienia na podstawie umowy o naukę zawodu wnioskodawca
pracował na wynikających z tej umowy warunkach i w określonym w niej czasie
pracy. Także po ukończeniu 18 roku życia łączył naukę zawodu z obowiązkiem
dokształcania się w zasadniczej szkole zawodowej, był przyuczany do
wykonywania pracy określonej w art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach
(o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne lub otoczenia) i nie wykonywał jej stale i w pełnym wy-
miarze czasu pracy, więc okres ten nie stanowił okresu pracy w szczególnych
warunkach, wykonywanej na zasadach określonych w § 2 ust. 1 rozporządzenia z
dnia 7 lutego 1983 r.
Z tych względów orzeczono, jak w sentencji (39814
k.p.c.).