Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 484/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
SSA Magdalena Tymińska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania M.S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w O.
o ustalenie niepodlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 17 stycznia 2012 r., sygn. akt […]
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w O. wyrokiem z
dnia 25 czerwca 2010 r. oddalił odwołanie M.S. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych Oddział w O. z dnia 12 października 2009 r. ustalającej, że podlegał
on obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym: emerytalnemu, rentowemu i
wypadkowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej w
okresach: od 1 maja 2003 r. do 31 maja 2003 r. i od 1 stycznia 2005 r. do 31
sierpnia 2009 r. i ustalającej należną podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne, zdrowotne i Fundusz Pracy, zobowiązując adresata decyzji do zapłaty
składek.
Sąd Okręgowy ustalił, że M.S. rozpoczął z dniem 20 października 1993 r.
prowadzenie działalności gospodarczej, a od dnia 1 stycznia 1997 r. został
zatrudniony w Przedsiębiorstwie Budowlanym „P.” Sp. z o.o. jako prezes zarządu.
Dodatkowo podjął zatrudnienie jako prezes zarządu w Przedsiębiorstwie
Budowlanym P. O. Spółka z o.o. (na 1/2 etatu). Za maj 2003 r. nie zostały opłacone
za odwołującego się składki na ubezpieczenie społeczne przez PB „P.” Sp. z o.o.
Od 1 maja 2005 r. do 31 sierpnia 2009 r. M.S. nie otrzymywał ponadto
wynagrodzenia z tytułu zatrudnienia w tej spółce, choć było ono naliczone łącznie z
należnościami publicznymi z tytułu składek i podatku. Mimo składanych deklaracji,
Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie otrzymywał składek z tytułu zatrudnienia
pracowniczego. Sąd Okręgowy podkreślił, że przy braku wypłaty wynagrodzenia nie
ustala się podstawy wymiaru składek, więc nie pojawia się pojęcie składki należnej.
Z tych względów uznał zaskarżoną decyzję za prawidłową.
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w wyniku
rozpoznania apelacji M.S. powyższy wyrok uchylił i sprawę przekazał do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w O., pozostawiając temu sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach zastępstwa procesowego za drugą instancję. Sąd
Apelacyjny wskazał m.in. na konieczność dokonania ustaleń w przedmiocie
zatrudnienia odwołującego się na podstawie umów o pracę na stanowisku prezesa
zarządu w PB P. Sp. z o.o. w K. oraz w PB P. O. Sp. z o.o.
3
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w O. wyrokiem z dnia 20 czerwca 2011 r. oddalił
odwołanie M.S. Sąd pierwszej instancji ustalił, że odwołujący się poza pełnieniem
funkcji prezesa spółek od 20 października 1993 r., prowadził działalność
gospodarczą w zakresie wynajmu sprzętu budowlanego i burzącego. Zatrudnienie
w spółkach na podstawie umowy o pracę co do zasady nie było wadliwe.
Odwołujący się pełnił funkcję jednoosobowego zarządu. Nie był wyłącznym
wspólnikiem. W jednej spółce miał 30% udziałów, a w drugiej wyłącznym
udziałowcem była spółka PB P. O. Z ustaleń faktycznych Sądu pierwszej instancji
wynika ponadto, że w umowie o pracę zawartej przez ubezpieczonego z PB P. Sp.
z o.o. w K. od 2 stycznia 1997 r. określono miesięczne wynagrodzenie
ubezpieczonego na 2.000 zł, a w umowie o pracę – z PB P. Sp. z o.o. w O. z dnia 1
czerwca 2003 r. (na ½ etatu), określając wysokość miesięcznego wynagrodzenia
wskazano „najniższe wynagrodzenie”. Wyrokiem z dnia 28 lutego 2011 r. Sąd
Rejonowy w K. zasądził od PB P. Sp. z o.o. w K. kwotę 48.407,62 zł tytułem
wynagrodzenia za pracę. Sąd pierwszej instancji uznał, że status odwołującego się,
jako wykonawcy pracy, został „wchłonięty” przez status właściciela kapitału.
Podkreślił, że w spornych okresach spółki nie realizowały podstawowych celów
związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Ich istnienie uzasadnione
było jedynie zamiarem odzyskania zainwestowanych środków oraz spieniężeniem
posiadanego majątku. Odwołujący się nie tylko nie otrzymywał wynagrodzenia za
pracę, ale wspierał spółki z własnych środków. Jego wysiłki koncentrowały się na
prowadzeniu działalności gospodarczej i działalności rolniczej. Sąd Okręgowy
wskazał, że zatrudnienie odwołującego się z góry zakładało, że nie będzie on
otrzymywał wynagrodzenia za pracę. Podsumowując, Sąd Okręgowy stwierdził
brak podstaw do przyjęcia pracowniczego statusu zatrudnienia odwołującego się w
spornym okresie. Nie realizował on bowiem przesłanek stosunku pracy i był
udziałowcem spółki.
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 17
stycznia 2012 r. oddalił apelację M.S. i zasądził od niego na rzecz organu
rentowego kwotę 120 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za drugą
instancję.
4
Sąd Apelacyjny zważył, że zaskarżony wyrok odpowiada prawu, ale z innych
względów niż przyjął to Sąd pierwszej instancji. Od 30 grudnia 1999 r. - w myśl
art. 9 ust. 1a tej ustawy - ubezpieczeni pracownicy, których podstawa wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z tytułu stosunku pracy w
przeliczeniu na okres miesiąca jest niższa od minimalnego wynagrodzenia,
podlegają również obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z
innych tytułów. W ocenie Sądu Apelacyjnego, M.S. nie podlegałby ubezpieczeniom
społecznym z tytułu prowadzenia w spornych okresach pozarolniczej działalności
gospodarczej, gdyby udowodnił, że podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne z tytułu umów o pracę na stanowiskach prezesów zarządów spółek
wynosiła co najmniej minimalne wynagrodzenie za pracę, tj. że otrzymał w okresie
objętym decyzją co najmniej takie wynagrodzenie. Sąd Apelacyjny, zajmując
powyższe stanowisko podkreślił, że nie podziela oceny Sądu Okręgowego, że we
wskazanych spółkach wystąpiła dominacja statusu M.S. jako wspólnika nad jego
statusem pracownika. Sąd Apelacyjny stwierdził, że odwołujący się pozostawał w
stosunku pracy na stanowisku prezesa zarządu z Przedsiębiorstwem Budowlanym
P. Sp. z o.o. w K. na warunkach określonych w uchwale zgromadzenia wspólników
tej spółki z dnia 22 grudnia 1996 r. oraz – w stosunku pracy na stanowisku prezesa
zarządu z Przedsiębiorstwem Budowlanym P.O. Sp. z o.o. na warunkach
określonych w uchwale zgromadzenia wspólników tej spółki z dnia 1 czerwca
2003 r. Odwołujący nie miał większościowego pakietu udziałów w tych spółkach.
Sąd drugiej instancji podniósł, że judykatura Sądu Najwyższego wyklucza jedynie
możliwość, aby jedyny wspólnik spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, będący
prezesem jej jednoosobowego zarządu, był zatrudniony w charakterze pracownika,
gdyż stanowiłoby to wyraz niemożliwego pojęciowo podporządkowania samemu
sobie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2010 r., II UK 357/09, LEX
nr 583813; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 1995 r., I PZP 7/95,
OSNAPiUS 1995 nr 18, poz. 227; wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 17 grudnia
1996 r., II UKN 37/96, OSNP 1997 nr 17, poz. 320; z dnia 5 lutego 1997 r., II UKN
86/96, OSNP 1997 nr 20, poz. 404). Sąd Apelacyjny stwierdził, że status wspólnika
nie miał wpływu na realizowanie przez odwołującego się obowiązków prezesa
zarządu w reżimie pracowniczym (art. 22 § 1 k.p.). Nie była zatem uprawniona
5
konkluzja Sądu Okręgowego, iż status właścicielski doprowadził do pochłonięcia
jego statusu pracowniczego. W ocenie Sądu drugiej instancji, materiał dowodowy
wykazał, że w spornym okresie istniała konieczność stałego zarządzania spółkami,
gdyż - wbrew stanowisku Sądu Okręgowego - spółki funkcjonowały i realizowały
swoje cele statutowe. Ich kondycja finansowa była trudna, a szereg
podejmowanych na ich rzecz działań zmierzało do odzyskania zainwestowanych
środków, wyegzekwowania płatności od kontrahentów oraz do spieniężenia
posiadanego majątku. Spółki prowadziły także bieżącą działalność. Odnotowywały
nie tylko straty, ale i przychody. Czynności z tym związane były absorbujące
czasowo, stąd prezes jednoosobowego zarządu zatrudniony na stałe na podstawie
umowy o pracę był niezbędny do ich prowadzenia. Stosunek pracy to więź prawna
o charakterze dobrowolnym i trwałym, łącząca pracownika i pracodawcę, której
treścią jest obowiązek osobistego wykonywania pracy określonego rodzaju przez
pracownika pod kierownictwem, na rzecz i na ryzyko pracodawcy oraz obowiązek
pracodawcy zatrudniania pracownika przy umówionej pracy i wypłacania mu
wynagrodzenia za pracę. Z całokształtu materiału dowodowego, wynika, że
zatrudnienie odwołującego się na stanowisku prezesa zarządu w PB P. Sp. z o.o. w
K. oraz w PB P.O. Sp. z o.o. spełniało konstytutywne przesłanki stosunku pracy.
Sąd drugiej instancji podniósł, że mimo iż wynagrodzenie za pracę w spornych
okresach było naliczane w dokumentacji płacowej spółek, to nie było ono jednak
wypłacane odwołującemu. Tymczasem, jak wynika z orzecznictwa Sądu
Najwyższego, zaaprobowanego w niniejszej sprawie, niewypłacone pracownikowi
wynagrodzenie za pracę nie stanowi podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 września 2009 r., I UZP 5/09,
OSNP 2010/5-6/71). Wynagrodzenie za okres pozostawania bez pracy wypłacone
pracownikowi przywróconemu do pracy po jej podjęciu stanowi przychód
podlegający obciążeniu składką na ubezpieczenia społeczne według przepisów
ubezpieczeniowych obowiązujących w dacie wypłaty tego wynagrodzenia (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2008 r., I UK 82/08, OSNP 2010/9-
10/119). Zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne
i rentowe ubezpieczonych wymienionych w art. 6 ust. 1 pkt 1-3 i pkt 18a stanowi
6
przychód, o którym mowa w art. 4 pkt 9 i 10, z zastrzeżeniem ust. 1a i 2, ust. 4 pkt
5 i ust. 12. Z kolei art. 4 ust. 9 w/w ustawy definiuje przychód jako przychody w
rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych m.in. z tytułu
zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Według art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca
1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych przychodami, z zastrzeżeniem
art. 14-15, art. 17 ust. 1 pkt 6, 9 i 10 w zakresie realizacji praw wynikających z
pochodnych instrumentów finansowych, art. 19 i art. 20 ust. 3, są otrzymane lub
postawione do dyspozycji podatnika w roku kalendarzowym pieniądze i wartości
pieniężne oraz wartość otrzymanych świadczeń w naturze i innych nieodpłatnych
świadczeń. Art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od
osób fizycznych uznaje za przychody m.in. ze stosunku pracy wszelkiego rodzaju
wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze bądź ich
ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania tych wypłat i świadczeń, a w
szczególności: wynagrodzenia zasadnicze, wynagrodzenia za godziny
nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody, ekwiwalenty za niewykorzystany
urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego, czy ich wysokość została z góry
ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika, jak również
wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych.
Pojęcie przychodu wprowadzone zostało do ubezpieczeń społecznych ustawą z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, która uzależniła
wysokość składek i terminy ich płatności od osiągniętych przez ubezpieczonych
przychodów. Celem tej nowelizacji było ustalenie zasady, iż zobowiązanie z tytułu
składek powstaje dopiero w momencie osiągnięcia przez ubezpieczonego
przychodu w rozumieniu ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od
osób fizycznych (tj.: Dz.U. 2000 r., Nr 14, poz. 176 ze zm.). Obowiązek opłacania
składek powstaje więc z chwilą wypłaty lub pozostawienia do dyspozycji
ubezpieczonego wynagrodzenia. Z powyższych względów, zdaniem Sądu
Apelacyjnego, w okresach wskazanych w zaskarżonej decyzji odwołujący się
powinien podlegać ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej. Odwołujący się nie pobierał bowiem wówczas za pracę na
stanowiskach prezesa zarządu należnego mu wynagrodzenia. Zdaniem Sądu
Apelacyjnego, w sprawie nie miało znaczenia, że wynagrodzenia za sporny okres
7
było należne odwołującemu się, zostało rozliczone w dokumentacji płacowej
spółek, jak również, że zostało zasądzone wyrokiem Sądu Rejonowego w K. (IVP
…/10) z dnia 28 lutego 2011 r. „Istotna była bowiem jedynie okoliczność, że nie
zostało mu ono wypłacone, nawet w kwocie minimalnego wynagrodzenia za pracę,
co zezwalałoby na zastosowanie pracowniczego tytułu ubezpieczeń zgodnie z art.
9 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych”. Sąd Apelacyjny podkreślił,
że odwołujący się nie udowodnił, że w okresach wymienionych w zaskarżonej
decyzji spełniony został warunek z art. 9 ust. 1a tej ustawy, tzn. że podstawa
wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z tytułu stosunku pracy w
przeliczeniu na okres miesiąca, stanowiła co najmniej minimalne wynagrodzenie. Z
tych względów, na podstawie art. 385 k.p.c. Sąd drugiej instancji apelację oddalił.
Powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych zaskarżył skargą kasacyjną w całości M.S. Skarżący, opierając skargę
na podstawie art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., zarzucił naruszenie prawa materialnego: 1)
art. 9 ust. 1a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. z 1998 r., Nr 137, poz. 887 ze zm.) przez jego błędne
zastosowanie, które w sytuacji, gdy skarżącemu nie wypłacano wynagrodzenia za
pracę nie z jego winy skutkowało przyjęciem, że podlega on obowiązkowemu
ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej, podczas gdy skarżący podlega pracowniczemu tytułowi
ubezpieczeń; 2) art. 4 ust. 9 i art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991
r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. 2000 r., Nr 14, poz. 176 ze
zm.) przez ich błędną wykładnię, wyrażającą się przyjęciem, że do podstawy
wymiaru składek nie wlicza się wynagrodzenia za pracę należnego pracownikowi
lecz niewypłaconego, co skutkowało przyjęciem, że skarżący w spornym okresie
nie podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozostawania w stosunku pracy.
Zdaniem skarżącego, w sprawie występują istotne zagadnienia prawne
wymagające rozstrzygnięcia, a mianowicie, czy w przypadku, gdy pracodawca nie
wypłaca pracownikowi wynagrodzenia za pracę, możliwe jest zaliczanie należnych
kwot do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne oraz, czy przepis
art. 9 ust. 1a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
8
społecznych stosuje się również wobec pracownika, który nie pobiera
wynagrodzenia nie ze swojej winy. W uzasadnieniu skargi skarżący podniósł, m.in.,
że wykładnia art. 9 ust. 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych dokonana
przez Sąd Apelacyjny prowadzi do obciążenia obowiązkiem zapłaty składki
pracownika, który jednocześnie prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą, w
sytuacji, gdy pracodawca nie wypłacił mu wynagrodzenia, co dodatkowo prowadzi
do pogorszenia sytuacji pracownika.
Wskazując na powyższe, skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
w całości „i ustalenie braku podlegania M.S. ubezpieczeniom społecznym:
emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej w okresach od 1 maja 2003 r. do 31 maja 2003 r. oraz od
1 stycznia 2005 r. do 31 sierpnia 2009 r.” oraz o zasądzenie od organu rentowego
na rzecz M.S. kosztów postępowania, w tym zastępstwa procesowego według
norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie należy podkreślić, że zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c., Sąd
Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw,
co oznacza, że nie może uwzględnić naruszenia żadnych innych przepisów niż
wskazane przez skarżącego. Ponadto, stosownie do art. 39813
§ 2 k.p.c. w
postępowaniu kasacyjnym nie jest dopuszczalne powołanie nowych faktów i
dowodów, a Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia.
Z ustaleń faktycznych Sądu drugiej instancji, które wiążą Sąd Najwyższy w
niniejszej sprawie, przede wszystkim wynika, że M.S. w okresach objętych
zaskarżoną decyzją pozostawał w zatrudnieniu na podstawie ważnych umów pracę
w dwóch spółkach handlowych: Przedsiębiorstwie Budowlanym P. Sp. z o.o. w K.
oraz w Przedsiębiorstwie Budowlanym P.O. Sp. z o.o. oraz, że realizował
przedmiotowe stosunki pracy, wykonując w rzeczywistości pracę na stanowiskach
prezesa zarządu w każdej z tych spółek, za co nie zostało mu jednak wypłacone
uzgodnione w umowach o pracę wynagrodzenie. Z ustaleń faktycznych Sądu
9
pierwszej instancji, które przyjął Sąd drugiej instancji, wynika ponadto, że w umowie
o pracę wiążącej ubezpieczonego z PB P. Sp. z o.o. w K. od 2 stycznia 1997 r.
określono miesięczne wynagrodzenie ubezpieczonego na 2.000 zł, a w umowie o
pracę – z PB P. Sp. z o.o. w O. z dnia 1 czerwca 2003 r., określając wysokość
miesięcznego wynagrodzenia wskazano „najniższe wynagrodzenie”. W tak
ustalonym stanie faktycznym Sąd drugiej instancji uznał, że wobec niewypłacenia
przez pracodawców ubezpieczonemu w spornym okresie wynagrodzenia za pracę
w wysokości co najmniej minimalnego wynagrodzenia w przeliczeniu na okres
miesiąca, należy uznać, że ubezpieczony podlegał w tym okresie obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innego tytułu ubezpieczenia, a
mianowicie z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności na podstawie art. 9 ust.
1a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r., Nr 205, poz. 1585 ze zm.; dalej zwana u.s.u.s.). Z
rozważań Sądu Apelacyjnego wynika zatem, że Sąd ten – stosując art. 9 ust. 1a
u.s.u.s. w stanie faktycznym sprawy – użyte w tym przepisie pojęcie „podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe” rozumie, opierając się na
art. 18 ust. 1 u.s.u.s., jako przychód zdefiniowany w art. 4 pkt 9 tej ustawy.
Niezależnie od wadliwej interpretacji art. 9 ust. 1a u.s.u.s. w tym zakresie, o czym
dalej w rozważaniach, należy w tym miejscu podnieść, że Sąd Apelacyjny co do
zasady wadliwie uznał, że sam brak wypłaty ubezpieczonemu wynagrodzenia za
pracę w wysokości co najmniej minimalnego wynagrodzenia nie pozwala objąć go
pracowniczym tytułem ubezpieczenia, a zatem zasadne jest objęcie go
ubezpieczeniem z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności (art. 6 ust. 1 pkt 5
u.s.u.s.). Przedmiotowy pogląd jest sprzeczny z przepisami prawa: art. 6 ust. 1 pkt
1, art. 8 ust. 1 i 2a, art. 13 pkt 1 i art. 9 ust. 1 u.s.u.s. (skarżący nie podnosi jednak
naruszenia tych przepisów) - w szczególności w sytuacji, gdy Sąd drugiej instancji –
w przeciwieństwie do Sądu pierwszej instancji – uznał umowy o pracę wiążące
skarżącego z dwoma wskazanymi w ustaleniach spółkami za ważne i realizowane
przez niego.
Sąd Najwyższy za uzasadniony uznał zarzut skargi kasacyjnej naruszenia
art. 9 ust. 1a u.s.u.s., w szczególności – jak wynika z uzasadnienia skargi – przez
postawienie w wątpliwość prawidłowości interpretacji tego przepisu przez Sąd
10
drugiej instancji w zakresie, w jakim przesądził on w jej wyniku, że niewypłacenie
pracownikowi należnego wynagrodzenia za pracę powoduje objęcie go
obowiązkiem ubezpieczenia z innych tytułów ubezpieczenia. Pozostałe zarzuty
naruszenia przepisów prawa materialnego art. 4 pkt 9 i art. 18 ust. 1 u.s.u.s. oraz
art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób
fizycznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 361 ze zm.), Sąd Najwyższy uznał
za pozbawione znaczenia dla rozstrzygnięcia istoty przedmiotowej sprawy.
Jak już wskazano wcześniej, Sąd Apelacyjny, stosując art. 9 ust. 1a u.s.u.s.
w stanie faktycznym sprawy, użyte w tym przepisie pojęcie „podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe” interpretuje, posługując się art. 18
ust. 1 u.s.u.s., jako przychód zdefiniowany w art. 4 pkt 9 tej ustawy. W ocenie Sądu
Najwyższego, co do zasady nie można się zgodzić z taką wykładnią art. 9 ust. 1a
u.s.u.s. w tym zakresie. Na wstępie rozważań należy stwierdzić, że przepis art. 9
ust. 1a wchodzi w skład art. 9 u.s.u.s., który reguluje generalnie instytucję zbiegu
tytułów objęcia ubezpieczeniem społecznym i określa w jaki sposób taki zbieg
przekłada się na zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym z każdego z
tytułów. Ze zbiegiem tytułów ubezpieczenia mamy do czynienia wtedy, gdy jedna
osoba wykonuje kilka rodzajów działalności, z którymi wiąże się obowiązek
ubezpieczenia społecznego (art. 6 u.s.u.s.). W doktrynie tytuły obowiązkowego
ubezpieczenia emerytalnego i rentowych zostały podzielone na dwie kategorie –
„tytuły bezwzględne” i „tytuły ogólne”, a różnica pomiędzy nimi polega na tym, że w
pierwszym przypadku nigdy nie może dojść do zwolnienia z obowiązku
ubezpieczenia, a w drugim istnieje taka możliwość, a ubezpieczenie może mieć
ewentualnie charakter dobrowolny (por. I. Jędrasik-Janowska, Pojęcia i konstrukcje
prawne ubezpieczenia społecznego, t. 1-2, Warszawa 2009, s. 99). Do tytułów
bezwzględnych należą tytuły ubezpieczenia wymienione w art. 9 ust. 1 u.s.u.s., a
więc te, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1, 3, 10, 18a, 20 i 21 u.s.u.s. Pozostałe
tytuły ubezpieczenia, niewymienione w tym przepisie, są kwalifikowane jako ogólne
tytuły ubezpieczenia. Z art. 9 ust. 1 u.s.u.s. wynika zasada, że w przypadku zbiegu
u danej osoby kilku tytułów bezwzględnych ubezpieczenia dochodzi do kumulacji
obowiązków ubezpieczenia z tych tytułów, co oznacza powstanie obowiązku
odprowadzania składek od każdej z tych działalności zarobkowych. W sytuacji
11
natomiast zbiegu tytułu bezwzględnego z tytułem ogólnym obowiązek
ubezpieczenia powstaje co do zasady tylko z tytułu bezwzględnego. Zasada ta nie
ma jednak charakteru bezwarunkowego. Odstępstwo od powyższej zasady (art. 9
ust. 1 u.s.u.s) wprowadza bowiem art. 9 ust. 1a u.s.u.s., zgodnie z którym
ubezpieczeni, których podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i
rentowe z tytułu stosunku pracy, członkostwa w spółdzielni, służby, pobierania
świadczenia szkoleniowego, świadczenia socjalnego, zasiłku socjalnego lub
wynagrodzenia przysługującego w okresie korzystania ze świadczenia górniczego
lub w okresie korzystania ze stypendium na przekwalifikowanie w przeliczeniu na
okres miesiąca jest niższa od określonej w art. 18 ust. 4 pkt 5a, podlegają również
obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innych tytułów. W
okresie objętym zaskarżoną decyzją art. 18 ust. 4 pkt 5a stanowił o kwocie
minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalonego na podstawie odrębnych
przepisów, tj. ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu
za pracę (Dz.U. Nr 200, poz. 1679 ze zm.).
Sąd Najwyższy, nie podzielając wykładni art. 9 ust. 1a u.s.u.s. Sądu drugiej
instancji, zwraca uwagę, że przedmiotowa interpretacja prawa została dokonana
wyłącznie w oparciu o dosłowną wykładnię językową, z pominięciem konsekwencji
społecznych i ekonomicznych, do jakich prowadzi taka interpretacja, a ponadto z
pominięciem zasady słuszności i zakazu takiej wykładni przepisów, która prowadzi
de facto do rozszerzenia zakresu obowiązków składkowych ubezpieczonego z
naruszeniem zasady demokratycznego państwa prawa w rozumieniu art. 2
Konstytucji RP. Przeciwko takiej interpretacji art. 9 ust. 1a u.s.u.s. przemawia także
wykładnia systemowa i funkcjonalna prawa ubezpieczeń społecznych w powiązaniu
z bezwzględnymi zasadami prawa pracy, których znaczenia w tym zakresie nie
można pominąć. Zdaniem Sądu Najwyższego, ustawodawca, posługując się w
art. 9 ust. 1a u.s.u.s. pojęciem „podstawy wymiaru składek” posługuje się nim w
innym znaczeniu niż w art. 18 ust. 1 u.s.u.s. Biorąc pod uwagę odrębność instytucji
uregulowanych w art. 9 ust. 1a oraz w art. 18 ust. 1 u.s.u.s. należy uznać, że
ustawodawca nadaje temu pojęciu w tych przepisach różną treść normatywną.
Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że art. 9 ust. 1a został
umieszczony w Rozdziale drugim zatytułowanym „Zasady podlegania
12
ubezpieczeniom społecznym” ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, który
jak sam tytuł wskazuje reguluje zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym
(art. 2 ust. 1 pkt 1 u.s.u.s.). Zasady ustalania składek na ubezpieczenie społeczne
(w tym podstaw ich wymiaru) (art. 2 ust. 1 pkt 2 u.s.u.s.) zostały odrębnie
uregulowane w Rozdziale trzecim tej ustawy. Należy podkreślić, że czym innym jest
podleganie ubezpieczeniom społecznym, a czym innym ustalanie wysokości
składek ubezpieczeniowych i związane z tym ustalenie podstawy ich wymiaru.
Dopiero stwierdzenie podlegania ubezpieczeniom społecznym: emerytalnemu i
rentowym na zasadach określonych w Rozdziale drugim ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych rodzi prawo do ustalenia składek na te ubezpieczenia.
Przyjęcie zatem, że o podleganiu ubezpieczeniom społecznym z innych tytułów
(obok podlegania ubezpieczeniom społecznym z bezwzględnego tytułu
ubezpieczenia) w rozumieniu art. 9 ust. 1a u.s.u.s. decyduje podstawa wymiaru
interpretowana jako przychód w rozumieniu art. 18 ust. 1 w związku z art. 4 pkt 9
u.s.u.s., prowadzi do odwrócenia kolejności powyższego procesu, co zdaniem
Sądu Najwyższego z uwagi na charakter instytucji art. 9 ust. 1a u.s.u.s. nie
zasługuje na aprobatę. Dokonując wykładni art. 9 ust. 1a u.s.u.s., nie można z
pewnością pominąć bezwzględnie obowiązujących norm prawa pracy
gwarantujących ochronę pracowniczego wynagrodzenia za pracę należnego za
pracę wykonaną (art. 80 zdanie pierwsze k.p.). Zgodnie z art. 84 k.p. pracownik nie
może zrzec się prawa do wynagrodzenia ani przenieść tego prawa na inną osobę.
Stosownie do art. 85 § 1 i 2 k.p. wypłaty wynagrodzenia za pracę dokonuje się co
najmniej raz w miesiącu, w stałym i ustalonym z góry terminie. Wynagrodzenie za
pracę płatne raz w miesiącu wypłaca się z dołu, niezwłocznie po ustaleniu jego
pełnej wysokości, nie później jednak niż w ciągu pierwszych 10 dni następnego
miesiąca kalendarzowego. Zgodnie natomiast z art. 86 § 1-3 k.p. pracodawca
obowiązany jest wypłacać wynagrodzenie w miejscu, terminie i czasie określonych
w regulaminie pracy lub w innych przepisach prawa pracy. Wypłaty wynagrodzenia
dokonuje się w formie pieniężnej; częściowe spełnienie wynagrodzenia w innej
formie niż pieniężna jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy przewidują to ustawowe
przepisy prawa pracy lub układ zbiorowy pracy. Obowiązek wypłacenia
wynagrodzenia może być spełniony w inny sposób niż do rąk pracownika, jeżeli tak
13
stanowi układ zbiorowy pracy lub pracownik uprzednio wyrazi na to zgodę na
piśmie. Należy również podkreślić, że niewypłacenie wynagrodzenia w terminie
oraz jego bezpodstawne obniżenie stanowią wykroczenia przeciwko prawom
pracownika (art. 282 § 1 pkt 1 k.p.), mogą również stanowić podstawę
odpowiedzialności karnej na podstawie art. 218 k.k. Zdaniem Sądu Najwyższego,
ustawodawca, stanowiąc normę art. 9 ust. 1a u.s.u.s., nie miał zamiaru obciążyć
pracownika wykonującego pracę w ramach ważnie zawartego stosunku pracy
dodatkowym poważnym zobowiązaniem o charakterze fiskalnym – jakim jest
niewątpliwie obowiązek zapłaty składek ubezpieczeniowych z tytułu objęcia
dodatkowo z mocy prawa innym tytułem ubezpieczenia – tylko dlatego, że wbrew
treści stosunku pracy pracodawca z naruszeniem prawa nie realizuje względem
niego obowiązku wypłaty wypracowanego wynagrodzenia w ustalonej wysokości co
najmniej minimalnego wynagrodzenia. Należy w tym miejscu podnieść, że
przeciwnego wniosku nie może uzasadniać powołanie się na sam cel fiskalny
związany z funduszami ubezpieczeniowymi. Takie uzasadnienie narusza bowiem
przede wszystkim zasadę demokratycznego państwa prawa urzeczywistniającego
zasady sprawiedliwości społecznej. Nie można uznać za zgodną z tą zasadą
sytuacji objęcia przez organ państwa pracownika - realizującego obowiązki
pracownicze w ramach ważnej umowy o pracę za ustalonym wynagrodzeniem w
wysokości wyższej niż minimalne wynagrodzenie, pozostającego w przekonaniu, że
w świetle prawa ubezpieczeń społecznych podlega ubezpieczeniom społecznym z
tego tytułu (art. 9 ust. 1 u.s.u.s.) – ex lege ubezpieczeniem społecznym z innego
jeszcze tytułu, co rodzi po jego stronie dodatkowe konkretne obciążenie fiskalne w
postaci składek. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę, że dodatkowa działalność
zarobkowa osób pozostających w stosunku pracy w postaci pozarolniczej
działalności, realizowana jest poza czasem pracy a dochody z niej uzyskiwane są
na ogół niewysokie (często niższe niż najniższe składki ubezpieczeniowe z tego
tytułu). Nie dość zatem, że pracownik nie otrzymuje należnego wynagrodzenia za
pracę, które stanowi podstawę jego codziennej egzystencji, to dodatkowo – przy
zastosowaniu interpretacji art. 9 ust. 1a przyjętej w niniejszej sprawie przez Sąd
drugiej instancji – taki pracownik, przez objęcie ubezpieczeniem społecznym z
ogólnego tytułu ubezpieczenia, byłby obciążony dodatkowym zobowiązaniem
14
fiskalnym ze strony instytucji publicznej. Reasumując, zdaniem Sądu Najwyższego,
należy rozdzielić samą instytucję podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom
społecznym: emerytalnemu i rentowym od instytucji następczego ustalania
wysokości składek oraz ich podstawy wymiaru. Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym niniejszą sprawę wyraża pogląd, że wykładnia systemowa,
funkcjonalna i celowościowa art. 9 ust. 1a u.s.u.s. (ze szczególnym uwzględnieniem
reguł słuszności, in dubio pro tributario, konstytucyjnej zasady demokratycznego
państwa prawnego) prowadzi do wniosku, że pojęcie „podstawa wymiaru składek
na ubezpieczenia emerytalne i rentowe” użyte w art. 9 ust. 1a ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych należy rozumieć jako
wynagrodzenie za pracę wynikające z treści stosunku pracy, a nie – jako przychód
zdefiniowany w art. 4 pkt 9 tej ustawy. Jeżeli zatem pracownik podlega
obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym na podstawie ważnego stosunku
pracy (art. 9 ust. 1 u.s.u.s.), którego elementem jest wynagrodzenie w wysokości co
najmniej minimalnego wynagrodzenia w przeliczeniu na okres jednego miesiąca i
praca ta jest wykonywana, co nakłada na pracodawcę obowiązek wypłaty za nią
uzgodnionego wynagrodzenia, to należy uznać, że pracownik ten nie podlega
również obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innych tytułów
na podstawie art. 9 ust. 1a u.s.u.s. w sytuacji, gdy nie dochodzi do wypłaty
należnego mu wynagrodzenia za pracę za dany okres, co jest równoznaczne z
brakiem przychodu ze stosunku pracy w tym okresie w rozumieniu art. 4 pkt 9
u.s.u.s., mającego znaczenie dla określenia podstawy wymiaru składek zgodnie z
art. 18 ust. 1 u.s.u.s.
Przekładając powyższe abstrakcyjne rozważania na stan faktyczny niniejszej
sprawy, należy stwierdzić, że stosunki pracy łączące M.S. z dwoma spółkami
handlowymi stanowią niewątpliwie bezwzględne tytuły ubezpieczenia (art. 9 ust. 1
w związku z art. 6 ust. 1 pkt 1 u.s.u.s.), mające pierwszeństwo przed tytułem
ogólnym ubezpieczenia jakim jest prowadzenie przez skarżącego pozarolniczej
działalności (art. 6 ust. 1 pkt 5 u.s.u.s.). Zatem skarżący z racji pozostawania w
przedmiotowych stosunkach pracy w okresach objętych zaskarżoną decyzją z
mocy prawa podlegał ubezpieczeniom społecznym jako pracownik z każdego z
tych stosunków (art. 9 ust. 1 u.s.u.s.). Posiadał zatem status ubezpieczonego z tych
15
tytułów – niezależnie od tego czy osiągał przychód. Wynika to z przepisów art. 6
ust. 1 pkt 1, art. 8 ust. 1 i 2a i art. 13 pkt 1 u.s.u.s. W sytuacji zatem ustalenia, że
zgodnie z warunkami ważnych umów o pracę wynagrodzenie skarżącego w
spornym okresie wynosiło co najmniej minimalne wynagrodzenie obowiązujące w
tym okresie, należy uznać, że nie podlegał on również obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innych tytułów na podstawie art. 9 ust.
1a u.s.u.s.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. oraz na podstawie art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 w związku z
art. 39821
k.p.c. orzekł jak w wyroku.
/tp/