Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 199/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania B. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 20 września 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G. wyrokiem z
dnia 2 listopada 2011 r. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia
2
28 kwietnia 2011 r. odmawiającą B. M. prawa do emerytury określonej w art. 184
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS i przyznał
ubezpieczonemu prawo do emerytury od dnia 1 maja 2011 r. Sąd ustalił, że
ubezpieczony (ur. 1 maja 1951 r.) w dniu 5 kwietnia 2011 r. złożył wniosek o
przyznanie prawa do emerytury. Zaskarżoną decyzją odmówiono tego prawa,
albowiem na dzień wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach wnioskodawca,
posiadając ponad 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych, nie udowodnił co
najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach.
Organ rentowy uznał za udowodnione 6 lat, 8 miesięcy i 23 dni okresu
zatrudnienia w szczególnych warunkach pod ziemią i na kolei, odmawiając uznania
okresów zatrudnienia:
1) od 12 października 1978 r. do 31 lipca 1987 r. w Kombinacie
Budowlanym - Zakładzie Elementów Budowlanych w R. na stanowisku
elektromontera, operatora sprężarek i konserwatora suwnic,
2) od 1 września 1988 roku do 30 kwietnia 1991 r. w Przedsiębiorstwie
Realizacji Budownictwa i Usług Technicznych w R. na stanowisku
konserwatora suwnic - albowiem ubezpieczony nie przedłożył świadectw
wykonywania pracy w szczególnych warunkach za wyżej wymienione
okresy.
Sąd Okręgowy po przesłuchaniu świadków: B. S. (przełożonego z okresu
zatrudnienia w latach 1978-1989), E. W. (współpracownika z okresu od 1980-
1992) oraz na podstawie wyjaśnień ubezpieczonego uznał, że skarżący udowodnił
co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Sąd ustalił, że od 12
października 1978 r. do 31 lipca 1987 r. B. M. był pracownikiem Kombinatu
Budowlanego - Zakładu Elementów Budowlanych w R. Ze świadectwa pracy
ubezpieczonego wynika, że w tym okresie posiadał angaże elektromontera,
operatora sprężarek i konserwatora suwnic. Takie zaszeregowania ujawniono
również w aktach osobowych. Przez okres kilku pierwszych miesięcy jego praca
polegała na obsłudze sprężarek dostarczających sprężone powietrze do
rozładunku cementu i do procesu produkcji. Później otrzymał angaż
elektromontera, ale jego praca polegała głównie na konserwacji suwnic. Posiadał
uprawnienia do pracy na wysokości. Posiadając angaż elektromontera dorywczo
3
pracował przy stołach wibracyjnych, przy bieżących naprawach urządzeń
elektrycznych na terenie całego zakładu. Jego podstawowym zajęciem była
konserwacja suwnic. W całym zakładzie panował hałas, zapylenie, a w powietrzu,
głównie na wysokości, unosiły się opary formolu. Świadek E. W. zeznał, że co
najmniej od 1980 roku pracował z B. M. na stanowisku konserwatora suwnic. W
1987 roku ubezpieczony złożył w zakładzie pracy wniosek o zatrudnienie go na
stanowisku konserwatora suwnic w wymiarze pół etatu. Jak wyjaśnił, prośba była
podyktowana koniecznością zmniejszenia wymiaru czasu, ponieważ podejmował
zatrudnienie w innym zakładzie pracy na stanowisku zbrojarza-spawacza. Z
adnotacji na wniosku wynika, że konieczne jest pozostawienie ubezpieczonego na
stanowisku konserwatora suwnic w wymiarze pół etatu, ponieważ taką pracę
wykonuje tylko jedna osoba. Do macierzystego zakładu pracy wrócił 1 września
1988 r. i od tej daty do 30 kwietnia 1991 r. posiadał angaż wyłącznie na
stanowisko konserwatora suwnic w Przedsiębiorstwie Realizacji i Usług
Technicznych w R. Ponadto Sąd wskazał, że ubezpieczony w okresie zatrudnienia
w Przedsiębiorstwie Polonijnym „T.” od 1 sierpnia 1987 r. do 31 sierpnia 1988 r. był
zatrudniony na stanowisku zbrojarza-spawacza.
Sąd Okręgowy przedstawiając ocenę prawną podał, że „dał wiarę
zeznaniom przesłuchanych świadków i ubezpieczonego, że przez okresy
zatrudnienia w kombinacie budowlanym zarówno w latach 1978-1987 i 1988-1991
pracował na hali produkcyjnej w warunkach szczególnych w pełnym wymiarze
czasu pracy jako konserwator suwnic, operator sprężarek, elektromonter przy
stołach wibracyjnych. Ubezpieczony przepracował w tym zakładzie ponad 12 lat.
Sąd uznał za prawdziwe zeznania ubezpieczonego, że na samych suwnicach
pracował co najmniej 9 lat. Z zapisu na wniosku o zmianę czasu pracy należy
wnioskować, że przed dniem 1 sierpnia 1987 r. B. M. pracował przy suwnicach w
pełnym wymiarze czasu pracy, skoro mimo pracy w innym zakładzie pozostawał w
macierzystym zakładzie na stanowisku konserwatora suwnic". Zdaniem Sądu
niewątpliwie w okresie od 1 sierpnia 1987 r. do 31 sierpnia 1988 r. ubezpieczony
wykonywał pracę, o której mowa w załączniku A dziale V ust. 4 i dziale XIV pkt 12
do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 roku w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
4
szczególnym charakterze. W ocenie Sądu nie budziło również wątpliwości, że od 1
września 1988 r. do 30 kwietnia 1991 r. ubezpieczony pracował stale i w pełnym
wymiarze jako konserwator suwnic i taki angaż posiadał, a więc wykonywał pracę,
o której mowa w dziale III poz. 86 pkt 17, tj. 3 lata i 9 miesięcy. Po zsumowaniu
tych dwóch okresów ubezpieczony posiadał 11 lat, 6 miesięcy i 23 dni. Sąd przyjął,
że przed datą 1 sierpnia 1987 r. ubezpieczony również pracował w szczególnych
warunkach przy obsłudze sprężarek (dział XIV pkt 9) i przy obsłudze urządzeń
wibracyjnych (dział XIV poz.10), jak również przy obsłudze suwnic. W okresie od
12 października 1978 r. do 31 lipca 1987 r., tj. 8 lat, 8 miesięcy i 19 dni
ubezpieczony musiałby stale i w pełnym wymiarze czasu pracy przepracować co
najmniej 3 lata, 5 miesięcy i 7 dni. Zdaniem Sądu, przeprowadzone postępowanie
dowodowe dawało podstawy do takiego założenia. Mając powyższe na uwadze
Sąd uznał, że do dnia 31 grudnia 1998 r. wnioskujący pracował przez co najmniej
15 lat w szczególnych warunkach.
Na skutek apelacji organu rentowego Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 20 września 2012 r. zmienił zaskarżony
wyrok i oddalił odwołanie (pkt 1) oraz odstąpił od obciążenia ubezpieczonego
kosztami postępowania apelacyjnego (pkt 2).
Sąd Apelacyjny wskazał, że zasadniczym powodem przyjęcia przez Sąd
Okręgowy, iż ubezpieczony wykazał co najmniej 15 lat zatrudnienia w
szczególnych warunkach było doliczenie skarżącemu do niespornego okresu pracy
w szczególnych warunkach 6 lat i 8 miesięcy okresu zatrudnienia na stanowisku
konserwatora suwnic w kombinacie budowlanym i w przedsiębiorstwie realizacji
budownictwa od 12 października 1978 r do 31 lipca 1987 r. i od 1 września 1988 r.
do 30 kwietnia 1991 r. Sąd Okręgowy uznał, że praca ubezpieczonego jako
elektryka zajmującego się utrzymaniem sprawności urządzeń elektrycznych na
terenie całego zakładu, w tym suwnic, powinna zostać zakwalifikowana jako praca
na stanowisku określonym w poz. 86 działu III wykazu A jako załącznika do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze. Według poz. 86 działu III (prace różne w hutnictwie i w
przemyśle metalowym) pracą w szczególnych warunkach jest obsługa suwnic. W
5
ocenie Sądu Apelacyjnego w pojęciu obsługi suwnic nie mieściła się praca
elektryka dokonującego bieżących napraw i konserwacji tego rodzaju urządzeń
lecz wyłącznie praca operatora suwnic - suwnicowego.
Odnosząc powyższe do dokonanej przez Sąd pierwszej instancji kwalifikacji
stanowiska konserwatora suwnic, jako rodzaju pracy wykonywanej w szczególnych
warunkach w budownictwie i przemyśle materiałów budowlanych – Sąd Apelacyjny
uznał taką kwalifikację za nieuprawnioną, skoro w dziale V wykazu A - załącznika
do rozporządzenia Rady Ministrów z 7.02.1983 r. wśród rodzajów prac tam
wymienionych nie wskazano w ogóle obsługi suwnic (nawet po przyjęciu, że w
pojęciu takim mieści się konserwacja tych urządzeń).
W konsekwencji wyłączenie okresu pracy na stanowisku konserwatora
suwnic w ocenie Sądu Apelacyjnego wykluczało uznanie, że ubezpieczony
wykazał sporną w sprawie przesłankę nabycia prawa do emerytury na podstawie
art. 184 w związku z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach.
Ubezpieczony zaskarżył powołany wyżej wyrok w pkt 1 sentencji orzeczenia
skarga kasacyjną, opierając ja na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego: - art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z dyspozycją pkt 25 działu XIV
załącznika A do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
szczególnym charakterze poprzez nie dokonanie subsumcji hipotezy punktu 25
powołanego punktu 25 działu XIV wykazu prac w szczególnych warunkach do
ustalonego stanu faktycznego i w konsekwencji przyjęcie, że ubezpieczony nie
wykonywał pracy w szczególnych warunkach. Ubezpieczony wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i rozstrzygnięcie co do istoty sprawy, ewentualnie o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma uzasadnione podstawy. Zgodnie z art. 32 ust. 4
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
6
Społecznych „wiek emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje prac lub stanowisk
oraz warunki, na podstawie których osobom wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje
prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych”.
Wykładni pojęcia „przepisy dotychczasowe” dokonał Sąd Najwyższy w uchwale
składu siedmiu sędziów z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01 (OSNAPiUS 2002 nr
10, poz. 243), wskazując, że „przepisy dotychczasowe”, o których mowa w
odesłaniu, to § 2 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.),
stanowiący, iż okresami pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach
określonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy; § 4-8a
określające wiek emerytalny i okres wykonywania pracy w szczególnych warunkach
pracowników wykonujących prace wyszczególnione w wykazach A i B
stanowiących załącznik do rozporządzenia oraz § 9-15 dotyczące wieku
emerytalnego i warunków przechodzenia na emeryturę osób zatrudnionych w
szczególnym charakterze. Jednocześnie „przepisy dotychczasowe” w rozumieniu
art. 32 ust. 4 to wyłącznie przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. Z kolei definicję ustawową „pracy w szczególnych warunkach” zawiera
art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Mianowicie, zgodnie z tym
przepisem, za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się
pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz
o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności
psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Praca w
warunkach szczególnych to praca, w której pracownik w sposób znaczny jest
narażony na niekorzystne dla zdrowia czynniki. Jako przykłady takiej pracy można
wymienić: pracę w narażeniu na hałas przekraczający dozwolone normy, w
zapyleniu, w oparach chemicznych, w wysokich temperaturach lub zmiennych
warunkach atmosferycznych. Pracę taką pracownik musi wykonywać stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku (§ 2 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.), aby nabyć prawo do
7
emerytury w obniżonym wieku emerytalnym. Motyw przyświecający ustawodawcy
w stworzeniu instytucji przewidzianej w art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS opiera się zatem na założeniu, że praca wykonywana w szczególnych
warunkach stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym
stanowisku pracy przyczynia się do szybszego obniżenia wydolności organizmu,
stąd też osoba wykonująca taką pracę ma prawo do emerytury wcześniej niż inni
ubezpieczeni. Pamiętać również należy, iż prawo do emerytury w obniżonym wieku
emerytalnym stanowi odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 27 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS i określonego w nim wieku emerytalnego, tak więc
przepisy regulujące to prawo należy wykładać w sposób gwarantujący zachowanie
celu uzasadniającego to odstępstwo. Przenosząc te rozważania na grunt niniejszej
sprawy, wskazać należy, że nie tyle istotne jest ustalenie, jak zostało w świadectwie
pracy bądź innych dokumentach ze stosunku pracy nazwane stanowisko pracy
ubezpieczonego, lecz to, czy czynności związane z danym stanowiskiem pracy,
wykonywane były stale i w pełnym wymiarze czasu w warunkach szczególnych, a
zatem w takich, w których pracownik w sposób znaczny jest narażony na
niekorzystne dla zdrowia czynniki oraz czy charakter tych czynności odpowiada
pracom wymienionym w odpowiednim dziale wykazu A albo B powołanego wyżej
załącznika do rozporządzenia. Jak wynikało z materiału dowodowego
zgromadzonego w sprawie, (ustalenie dokonane przez Sąd pierwszej instancji i
przyjęte przez Sąd drugiej instancji), prace ubezpieczonego na stanowiskach: 1.
konserwator suwnic, 2. przy obsłudze sprężarek; 3. przy obsłudze urządzeń
wibracyjnych.; 4. przy obsłudze suwnic, były wykonywane stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy.
Odnosząc powyższe do dokonanej przez Sąd pierwszej instancji kwalifikacji
stanowiska konserwatora suwnic, jako rodzaju pracy wykonywanej w szczególnych
warunkach w budownictwie i przemyśle materiałów budowlanych – Sąd Apelacyjny
uznał taką kwalifikację za nieuprawnioną, skoro w dziale.
Sąd błędnie uznał, że z treści powołanego rozporządzenia w niniejszej
sprawie do pracy wykonywanej przez ubezpieczonego na stanowisku konserwatora
suwnic zastosowanie mogą mieć wyłącznie prace wymienione w dziale V wykazu A
- załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. Faktem jest, że w
8
rozumieniu art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.) zasadą jest, że praca w warunkach szczególnych odnosi się do danego
rodzaju pracy, który jest przyporządkowany do określonej branży. Zatem na gruncie
rozporządzenia można mówić tylko o pracy na stanowiskach, kwalifikowanych jako
praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, która jest
wymieniona w konkretnym dziale wykazu i który jest przypisany do konkretnej
branży przemysłu za wyjątkiem działu XIV – Prace różne – wykazu A, bądź działu
IV – Prace różne - wykazu B. Mając powyższe na uwadze w niniejszej sprawie
praca ubezpieczonego na wyżej wymienionym stanowisku mogła być kwalifikowana
jako w warunkach szczególnych z działu V i XIV wykazu A. Z powyższych przyczyn
nie można przyjąć, że wyrok odmawiający prawa do emerytury jest prawidłowy, bez
dokonania dodatkowej oceny wykonywanej pracy ubezpieczonego pod względem
występowania jej w dziale XIV Prace różne. Mając na uwadze, że Sąd drugiej
instancji ustalił, że ubezpieczony stale i w pełnym wymiarze czasu pracy wykonywał
na stanowisku konserwatora suwnic pracę elektromontera polegającą na bieżących
naprawach urządzeń elektrycznych na terenie całego zakładu, w tym konserwację
suwnic oraz dorywczo przy stołach wibracyjnych, możliwa jest ocena, że praca w
takim charakterze może również być kwalifikowana w dziale XIV Prace różne pod
pozycją 25 wykazu A. - tj. jako bieżąca konserwacja agregatów i urządzeń oraz
prace budowlano-montażowe i budowlano-remontowe na oddziałach będących w
ruchu, w których jako podstawowe wykonywane są prace wymienione w wykazie.
W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że
naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. może mieć wpływ na
rozstrzygnięcie w tych sytuacjach, gdy treść uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej
instancji uniemożliwia dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do
wydania zaskarżonego orzeczenia (por. wyroki Sądu Najwyższego z 4 stycznia
2007 r., V CSK 364/06, LEX nr 238975, z 17 marca 2006 r., I CSK 63/05, LEX nr
179971). Niezachowanie wymagań konstrukcyjnych uzasadnienia może też
uzasadniać kasacyjny zarzut naruszenia prawa materialnego przez jego
9
zastosowanie do niedostatecznie jasno ustalonego stanu faktycznego (por. wyrok
Sądu Najwyższego z 5 września 2001 r., I PKN 615/00, OSNP 2003 nr 5, poz.
352). Dokonanie przez sąd drugiej instancji odmiennej oceny materialnoprawnej
ustalonych faktów jest oczywiście dopuszczalne, jeżeli jednak odmienna ocena
materialnoprawna jest skutkiem zakwestionowania przez sąd drugiej instancji
przyjętej przez sąd pierwszej instancji podstawy faktycznej wyroku, to przed
przystąpieniem do odmiennej oceny materialnoprawnej zasadności roszczeń
powoda sąd drugiej instancji powinien dokonać własnych, stanowczych ustaleń i
własnej oceny przeprowadzonych dowodów. Brak odniesienia się sądu drugiej
instancji do całokształtu zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego jest nie
tylko mankamentem uzasadnienia, ale także usprawiedliwia materialnoprawne
zarzuty skargi kasacyjnej. Nie jest bowiem możliwe prawidłowe zastosowanie
prawa materialnego bez zgodnego z prawem procesowym ustalenia podstawy
faktycznej rozstrzygnięcia (por. wyrok Sądu Najwyższego z 11 kwietnia 2006 r.,
I PK 164/05, LEX nr 194160). W związku z tym za uzasadnione należy uznać
zarzuty naruszenia prawa materialnego – art. 184 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z zapisem ujętym w
dziale XIV. Prace różne, poz. 25 wykazu A, stanowiącym załącznik do tego
rozporządzenia.
Skoro podniesione zarzuty w skardze kasacyjnej okazały się uzasadnione,
Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.