Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 189/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z powództwa C. Ż.
przeciwko Przedsiębiorstwu Robót Drogowo-Mostowych "T." Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w W.
o nagrodę jubileuszową,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Ł.
z dnia 23 kwietnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na
rzecz powoda kwotę 900 (dziewięćset) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 10 stycznia 2013 r., Sąd Rejonowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Ł. oddalił powództwo C. Ż. przeciwko
2
Przedsiębiorstwu Robót Drogowo-Mostowych "T." Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością o zapłatę wyrównania nagrody jubileuszowej i orzekł o
kosztach procesu.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód od 1 października 1976 r. do 13
sierpnia 1997 r. pracował w Przedsiębiorstwie Robót Drogowo-Mostowych (które
było poprzednikiem prawnym pozwanej spółki), a od 14 sierpnia 1997 r. do 30
kwietnia 2012 r. świadczył pracę na rzecz pozwanej spółki, ostatnio na stanowisku
dyrektora ds. technicznych, przy czym w okresie od 10 grudnia 2004 r. do 11
czerwca 2011 r. pełnił funkcję prezesa jej zarządu. W dniu 19 września 1997 r. w
pozwanej spółce zaczął obowiązywać Zakładowy Układ Zbiorowy Pracy (ZUZP),
który określał m.in. zasady nabywania uprawnień do nagród jubileuszowych.
Protokołem dodatkowym Nr 3 do ZUZP, który wszedł w życie z dniem 9 sierpnia
2011 r., uległy zmianie (na niekorzyść pracowników) dotychczasowe zasady
nabywania uprawnień do nagród jubileuszowych. W dniu 18 sierpnia 2011 r. w
zakładzie pracy zorganizowano zebranie pracowników, na którym poinformowano
załogę o tych zmianach. W trakcie zebrania pracodawca przedstawił pracownikom
propozycję zawarcia indywidualnych porozumień, które ze skutkiem
natychmiastowym zmieniłyby treść poszczególnych umów o pracę w sposób
odpowiadający nowym regulacjom płacowym przyjętym w Protokole dodatkowym
Nr 3 do ZUZP. Powód nie uczestniczył w zebraniu, bo w tym czasie przebywał na
zwolnieniu chorobowym. Natomiast w dniu 6 września 2011 r., kiedy powód pojawił
się w biurze w celu podstemplowania legitymacji ubezpieczeniowej, kadrowa
przekazała mu projekt porozumienia zmieniającego treść umowy o pracę, który
powód niezwłocznie podpisał. Powód nigdy nie złożył wobec pracodawcy
oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych tego porozumienia. W dniu 20
września 2011 r. spółka wypłaciła powodowi nagrodę jubileuszową za 40 lat pracy
w wysokości 25.000 zł. Nagroda została obliczona według zasad przyjętych w
Protokole dodatkowym Nr 3 do ZUZP. Prawo do nagrody jubileuszowej powód
nabył w dniu 1 września 2011 r.
Przy takich ustaleniach faktycznych Sąd Rejonowy doszedł do przekonania,
że powództwo nie jest zasadne. Sąd pierwszej instancji nie zgodził się z powodem,
że wysokość nagrody jubileuszowej przysługującej mu z tytułu 40 lat pracy powinna
3
zostać ustalona w oparciu o zakładowe regulacje płacowe, które obowiązywały
przed wejściem w życie Protokołu dodatkowego Nr 3 do ZUZP. Zdaniem Sądu,
powód wyraził dobrowolnie zgodę na pogorszenie zasad jego wynagradzania (w
tym w odniesieniu do nagrody jubileuszowej). Porozumienie zmieniające podpisane
przez powoda w dniu 6 września 2011 r. - co wynikało z jego treści - stało się
skuteczne z datą wsteczną (od dnia 18 sierpnia 2011 r.). Oświadczenie woli
wyrażające zgodę powoda na nowe, mniej korzystne dla niego warunki płacowe nie
było dotknięte żadnymi wadami oświadczeń woli, a powód nie złożył wobec
pozwanego pracodawcy w odpowiednim terminie stosownego oświadczenia o
uchyleniu się od skutków prawnych porozumienia zmieniającego. Skoro powód
uzyskał w dniu 1 września 2011 r. prawo do nagrody jubileuszowej przysługującej
mu z tytułu 40-letniego stażu pracy, to pozwana spółka była uprawniona do
naliczenia tej nagrody na zasadach obowiązujących w zakładzie pracy od dnia 18
sierpnia 2011 r.
Od wyroku Sądu pierwszej instancji powód wniósł apelację, przy czym w
postępowaniu odwoławczym rozszerzył żądanie pozwu do kwoty 35.738 zł.
Wyrokiem z dnia 23 kwietnia 2013 r., Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych: 1) zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w punktach pierwszym i
drugim w ten sposób, że zasądził od strony pozwanej na rzecz powoda kwotę
32.060 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 2 września 2011 r. do dnia zapłaty oraz
kwotę 1.800 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za pierwszą
instancję; 2) odrzucił apelację w pozostałym zakresie (w części rozszerzającej
żądanie pozwu) oraz 3) orzekł o kosztach procesu. Sąd odwoławczy podzielił
ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego i przyjął je za własne, natomiast dokonał
odmiennej oceny prawnej powództwa. Według Sądu odwoławczego, roszczenie
powoda było uzasadnione w świetle art. 84 k.p. Skoro nagroda jubileuszowa jest
składnikiem wynagrodzenia za pracę, to powód z uwagi na treść tego przepisu nie
mógł skutecznie zrzec się prawa do nagrody ani przenieść tego prawa na inną
osobę. W sytuacji, gdy powód dopiero w dniu 6 września 2011 r. podpisał
porozumienie zmieniające umowę o pracę, którego skutkiem było obniżenie jego
wynagrodzenia (obniżenie nagrody jubileuszowej), to porozumienie mogło
wywoływać skutki prawne dopiero od dnia jego podpisania (na przyszłość).
4
Tymczasem - co jest niesporne - powód nabył prawo do nagrody jubileuszowej za
40 lat pracy w dniu 1 września 2011 r., a więc przed datą zawarcia porozumienia
zmieniającego zasady wynagradzania. Tym samym powód nie mógł skutecznie w
drodze porozumienia z pracodawcą zrzec się prawa do nagrody jubileuszowej w
wysokości przewidzianej postanowieniami ZUZP w brzmieniu poprzedzającym
wejście w życie Protokołu dodatkowego nr 3, bo poprzednie zasady obliczania
nagrody jubileuszowej były dla powoda korzystniejsze. Sąd Okręgowy nie podzielił
stanowiska strony pozwanej, że jeśli prawo do świadczeń pracowniczych nie
wynika z umowy o pracę, to zmiana zasad wynagrodzenia w tym zakresie (również
na niekorzyść pracowników) nie wymaga wypowiedzenia zmieniającego, a
postanowienia układu zbiorowego obowiązują z mocy prawa od chwili jego
zawarcia. Według Sądu, niewłaściwy jest pogląd pozwanej, że zastosowanie
wypowiedzenia zmieniającego powinno wchodzić w rachubę tylko wtedy, gdy prawo
do świadczeń pracowniczych zostało przewidziane bezpośrednio w umowie o pracę
i że wobec tego pozwana nie musiała wprowadzać nowych zasad płacowych w
drodze wypowiedzeń (lub porozumień) zmieniających. Dodatkowo Sąd drugiej
instancji wywiódł, że w stanie faktycznym sprawy nie zachodziły żadne istotne
okoliczności, które by rzutowały na negatywną ocenę zachowania powoda i
uzasadniały oddalenie powództwa z powołaniem się na sprzeczność żądania
pozwu z zasadami współżycia społecznego (art. 8 k.p.). Za uwzględnieniem
podniesionego przez spółkę zarzutu nadużycia prawa podmiotowego nie
przemawiało ani "gołosłowne twierdzenie pozwanej na temat złej sytuacji
ekonomicznej zakładu pracy, ani fakt, że powód jest wspólnikiem pozwanej spółki".
Powód nie podjął żadnego celowego działania, które wprowadzałoby pracodawcę w
błąd lub stanowiło przejaw wykorzystywania pozycji wspólnika. Podpisał z
pracodawcą porozumienie zmieniające, będąc świadomy, że uprzednio nabył
prawo do nagrody jubileuszowej w wyższej wysokości i że nowe zasady
wynagradzania go nie dotyczą. W tej sytuacji roszczenie powoda podlegało
uwzględnieniu w wysokości, jaka została określona w pozwie (32.060 zł). Natomiast
rozszerzenie przez powoda żądania do kwoty 35.738 zł (która odpowiadała
wyliczeniu przedstawionemu przez stronę pozwaną) było w postępowaniu
5
apelacyjnym niedopuszczalne (art. 383 k.p.c.), co spowodowało odrzucenie apelacji
w tym zakresie na podstawie art. 373 k.p.c.
Od wyroku Sądu Okręgowego - w części uwzględniającej apelację powoda
oraz rozstrzygającej o kosztach postępowania - strona pozwana wniosła skargę
kasacyjną, w której zarzuciła naruszenie: 1) art. 84 k.p. polegające na przyjęciu, że
strony, zawierając porozumienie zmieniające umowę o pracę w części dotyczącej
warunków nabywania i wypłacania nagrody jubileuszowej ze skutkiem wstecznym
(na dzień 18 sierpnia 2011 r.), naruszyły bezwzględny zakaz zrzekania się prawa
do wynagrodzenia; 2) art. 3531
k.c. w związku z art. 300 k.p. wskutek przyjęcia, że
porozumienie zmieniające zawarte pomiędzy powodem a spółką nie mogło
wywrzeć skutku w postaci zmiany warunków wynagradzania z datą wsteczną; 3)
art. 58 k.c. w związku z art. 300 k.p. polegające na przyjęciu, że porozumienie
zmieniające jest nieważne z uwagi na jego podpisanie w dniu 6 września 2011 r.,
czyli po nabyciu prawa do nagrody jubileuszowej; 4) art. 8 k.p. wskutek przyjęcia,
że żądanie przez powoda wypłaty nagrody jubileuszowej według starych zasad nie
jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W uzasadnieniu skargi
wywiedziono w szczególności, że ocena prawna przedstawiona w uzasadnieniu
orzeczenia Sądu drugiej instancji "godzi w zasadę swobodnego kształtowania i
zmieniania stosunku pracy przez pracodawcę i pracownika w granicach
obowiązującego prawa". Zdaniem skarżącej spółki, zasada nieretroakcji określona
w art. 3 k.c. i mająca zastosowanie w stosunkach pracy na podstawie art. 300 k.p.,
odnosi się wyłącznie do aktów normatywnych rangi ustawowej. Wskazany przepis
nie ma natomiast zastosowania do postanowień umownych, a to oznacza, że
strony mogły zawrzeć porozumienie zmieniające warunki nabywania i wypłacania
nagrody jubileuszowej z datą wsteczną. Spornego porozumienia nie można
traktować jako umownego zrzeczenia się przez powoda części przysługującej mu
nagrody jubileuszowej, bowiem tylko zmieniło ono zasadę przyznawania nagrody
jubileuszowej; dopiero konsekwencją tej zmiany było obniżenie wysokości nagrody
należnej powodowi. Skoro do dnia zawarcia porozumienia zmieniającego
pracodawca nie naliczył i nie wypłacił powodowi nagrody jubileuszowej, to po
zawarciu tego porozumienia już nie mógł ustalić wysokości nagrody według starych
zasad, bo zgodnie z wolą stron zmiana reguły dotyczącej naliczania nagrody
6
jubileuszowej nastąpiła (wstecznie) w dacie określonej w porozumieniu
zmieniającym (18 sierpnia 2011 r.). Ponadto zaskarżony wyrok pozostaje w
"ewidentnej i szczególnie rażącej sprzeczności z zasadami współżycia
społecznego", gdyż powód zażądał wypłaty wyrównania nagrody jubileuszowej po
upływie roku od przyznania mu tego świadczenia, chociaż wcześniej zawarł z
pracodawcą porozumienie dotyczące zmiany warunków naliczania nagrody
jubileuszowej, którego treść odpowiadała postanowieniom układu zbiorowego
zaakceptowanym przez wszystkich pracowników pozwanej spółki ze względu na jej
trudną sytuację ekonomiczną. Rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego wyraźnie
faworyzuje jednego pracownika (powoda), bagatelizując przyczyny, dla których
wszyscy pozostali pracownicy zgodzili się na przyjęcie nowych warunków
naliczania nagród jubileuszowych. Strona pozwana wniosła o zmianę wyroku Sądu
Okręgowego w zaskarżonej części, oddalenie apelacji powoda i zasądzenie na jej
rzecz kosztów procesu.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powód wniósł o odmowę przyjęcia skargi
do rozpoznania, względnie o jej oddalenie i zasądzenie kosztów procesu.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Na wstępie należy zauważyć, że stosownie do treści art. 39813
§ 1 k.p.c.,
Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną wyłącznie w granicach zaskarżenia
oraz w granicach jej podstaw (w granicach zaskarżenia bierze jedynie z urzędu pod
rozwagę nieważność postępowania). W podstawach skargi pozwana spółka nie
wskazała naruszenia art. 24113
k.p. i dlatego uwzględnienie sugerowanej potrzeby
dokonania w postępowaniu kasacyjnym wykładni art. 24113
§ 2 k.p. w odniesieniu
do zwrotu "porozumienie stron wprowadzające mniej korzystne dla pracownika
postanowienia układu zbiorowego pracy", wykraczałoby poza zakres kognicji Sądu
Najwyższego (nadto nie jest niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy). Co do zarzutów
obrazy prawa materialnego, które pozwana sformułowała w podstawach skargi, to
należy stwierdzić, że wszystkie są niezasadne.
Zarzuty w zakresie naruszenia art. 84 k.p., art. 3531
k.c. w związku z art. 300
k.p. oraz art. 58 k.c. w związku z art. 300 k.p. - z uwagi na podobną argumentację
7
przedstawioną w ich uzasadnieniu - można rozważyć łącznie. Zgodnie z art. 84 k.p.,
pracownik nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia ani przenieść tego prawa
na inną osobę. Przepis ten ma pełne zastosowanie do nagród jubileuszowych
regulowanych zakładowymi aktami prawa pracy, jeżeli taka nagroda odpowiada
cechom pojęciowym premii, a więc, gdy poddaje się kontroli w zakresie przesłanek
jej przyznawania i ustalenia wysokości (nagroda jubileuszowa może niekiedy mieć
charakter uznaniowy; por. uzasadnienia wyroków Sądu Najwyższego z dnia 13
października 1999 r., I PKN 159/99, OSNAPiUS 2001 nr 4, poz. 109; z dnia 7
marca 2001 r., I PKN 284/00, OSNAPiUS 2002 nr 23, poz. 568; z dnia 23 stycznia
2002 r., I PKN 816/00, OSNP 2004 nr 2, poz. 32 oraz z dnia 9 września 2004 r.,
I PK 423/03, OSNP 2005 nr 6, poz. 83). Jeśli zatem nagroda (gratyfikacja)
jubileuszowa przewidziana w zakładowym prawie pracy posiada charakter
premiowy, to - stanowiąc jeden z wielu składników wynagrodzenia za pracę
przysługującego pracownikowi - podlega ochronie z art. 84 k.p. To zaś oznacza, że
pracownik, który już nabył prawo do gratyfikacji jubileuszowej (bo spełnił przesłanki
nabycia tego prawa, w szczególności osiągnął wymagany staż pracowniczy), nie
może dobrowolnie (przez zawarcie z pracodawcą stosownego porozumienia) zrzec
się tego nabytego już prawa. Gwarancyjna regulacja prawa pracy zawarta w art. 84
k.p. ma charakter szczególny i w tym zakresie wyłącza stosowanie zasady
swobody kontraktowania (art. 3531
k.c.). Z tej przyczyny powołanie się w skardze
na zasadę swobody umów co do porozumienia pogarszającego warunki nabycia
prawa do nagrody jubileuszowej, nie może być zaakceptowane w odniesieniu do
już nabytego prawa, gdyż oznaczałoby to niedopuszczalne zrzeczenie się przez
pracownika wynagrodzenia za pracę w rozumieniu art. 84 k.p.
Z niebudzących wątpliwości ustaleń faktycznych sprawy wynika, że nagroda
jubileuszowa przewidziana w zakładowych przepisach płacowych obowiązujących
w pozwanej spółce, miała charakter premiowy, a więc stanowiła wynagrodzenie za
pracę w ścisłym tego słowa znaczeniu. W sytuacji, gdy powód nabył prawo do tej
nagrody w dniu 1 września 2011 r. w wysokości ustalonej na podstawie pierwotnych
przepisów ZUZP, to w dniu 6 września 2011 r. nie mógł zrzec się tego składnika
wynagrodzenia (choćby w części). Dlatego Sąd Okręgowy słusznie przyjął, że
podpisanie przez powoda w dniu 6 września 2011 r., po upływie kilku dni od
8
nabycia (w dniu 1 września 2011 r.) prawa do nagrody jubileuszowej na zasadach
określonych w ZUZP, porozumienia zmieniającego wstecznie na jego niekorzyść
warunki ustalania wysokości nagrody jubileuszowej, nie mogło oznaczać
niedopuszczalnego zrzeczenia się nabytego już prawa do nagrody jubileuszowej, a
więc w tym zakresie z mocy art. 84 k.p. było ono bezwzględnie nieważne.
"Zrzeczenie się" wynagrodzenia za pracę, polegające na wyrażeniu zgody na
przedstawioną przez pracodawcę propozycję obniżenia wysokości wynagrodzenia
w przyszłości, nie jest zrzeczeniem się prawa do wynagrodzenia w rozumieniu art.
84 k.p., lecz prawnie dopuszczalnym porozumieniem stron, zmieniającym treść
stosunku pracy (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 19 grudnia 1996 r., I PKN
23/96, OSNAPiUS 1997 nr 15, poz. 270; z dnia 13 marca 1997 r., I PKN 39/97,
OSNAPiUS 1997 nr 24, poz. 492; z dnia 8 kwietnia 1998 r., I PKN 29/98,
OSNAPiUS 1999 nr 7, poz. 242; z dnia 5 grudnia 2002 r., I PKN 575/01, OSNP
2004 nr 11, poz. 190; z dnia 3 lipca 2008 r., III PK 6/08, LEX nr 497687 oraz z dnia
2 marca 2012 r., I PK 109/11, OSNP 2013 nr 3-4, poz. 27). Przepis art. 84 k.p. nie
stoi więc na przeszkodzie, by strony stosunku pracy zawarły porozumienie
obniżające wynagrodzenie pracownicze ze skutkiem od dnia jego zawarcia, ale nie
może to dotyczyć już nabytego prawa do wynagrodzenia. Podpisanie przez powoda
w dniu 6 września 2011 r. porozumienia zmieniającego zasady wypłaty nagrody
jubileuszowej "z datą 18 sierpnia 2011 r.", nie mogło więc spowodować utraty
(obniżenia) prawa do nagrody jubileuszowej nabytej w dniu 1 września 2011 r.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszcza się możliwość oceny
żądania zapłaty nagrody jubileuszowej w świetle klauzul z art. 8 k.p., także
wówczas, gdy porozumienie stron stosunku pracy o zrzeczeniu się przez
pracownika nagrody jubileuszowej jest nieważne z mocy art. 84 k.p. w związku z art.
58 k.c. (wyrok z dnia 15 listopada 2006 r., I BP 12/06, OSNP 2008 nr 1-2, poz. 3;
OSP 2009 nr 2, poz. 14, z glosą M. Skąpskiego). Jednakże ocena, czy w
konkretnym przypadku ma zastosowanie art. 8 k.p., mieści się w granicach
swobodnego uznania sędziowskiego, po uwzględnieniu całokształtu okoliczności
faktycznych konkretnej sprawy i dlatego jej zmiana w postępowaniu kasacyjnym
może nastąpić tylko w przypadku szczególnie rażącego i oczywistego naruszenia
art. 8 k.p. (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2007 r., I BP 15/06, OSNP
9
2008 nr 7-8, poz. 92, LEX nr 286751 i z dnia 26 czerwca 2012 r., II PK 275/11,
Monitor Prawa Pracy 2012 nr 11, s. 584). Sąd Okręgowy analizował zasadność
roszczenia powoda w kontekście możliwości zastosowania art. 8 k.p.,
przeprowadził w tym zakresie szczegółową ocenę okoliczności faktycznych sprawy
i doszedł do przekonania, że nie ma podstaw do odmowy udzielenia powodowi
ochrony prawnej z uwagi na jego nieetyczne zachowanie. Wobec tego należy
uznać, że Sąd Okręgowy utrzymał się w granicach sędziowskiego uznania i brak
jest przesłanek uwzględnienia kasacyjnego zarzutu obrazy art. 8 k.p.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na
podstawie art. 39814
k.p.c. i orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego na mocy
art. 98 § 1 k.p.c. i § 12 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę
prawnego ustanowionego z urzędu (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 490).