Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 466/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z powództwa Prokuratora Okręgowego w G. działającego na
rzecz Skarbu Państwa - Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej w
W.
przeciwko S. K., J. K. i M. K.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 21 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Okręgowego w G.
z dnia 21 grudnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w G., pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 21 grudnia 2012 r. oddalił apelację
pozwanych […] od wyroku Sądu Rejonowego w K. z dnia 5 października 2011 r.,
którym ten Sąd, uwzględniając powództwo Prokuratora Okręgowego, który działał
na rzecz Skarbu Państwa - Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej w W.,
uzgodnił treść księgi wieczystej nr KW […] prowadzonej przez Sąd Rejonowy dla
działek nr 478 położonej w P. oraz 350 położonej w M. o łącznej powierzchni
19.13.00 ha z rzeczywistym stanem prawnym w ten sposób, że nakazał w dziale II
księgi wpisać „Skarb Państwa” w miejsce „S. K. oraz jego żona B. K. – na prawach
wspólności ustawowej”.
Sąd Rejonowy ustalił, że aktem notarialnym z dnia 28 kwietnia 2000 r.
pozwani S. i B. małżonkowie K. zakupili nieruchomość, stanowiącą działki nr 350 i
478, na których posadowione jest jezioro S. Jezioro to jest elementem ciągu trzech
jezior: S., S. Ś. i S. M. Jezioro S. usytuowane jest na działce nr 350 o powierzchni
15,96 ha oraz na działce nr 478 o powierzchni 3,17 ha położonych odpowiedni w M.
i w P. Działki te, przejęte na własność Skarbu Państwa decyzją Naczelnika Gminy
w S. z dnia 20 listopada 1967 r., były do 1987 r. w posiadaniu Państwowego
Gospodarstwa Rybackiego w L. Przekazane później do zasobów Państwowego
Funduszu Ziemi zostały dnia 25 lipca 1989 r. nabyte przez B. i R. małżonków K.,
którzy od 1984 r. byli dzierżawcami tych działek. Przed sprzedażą działek
Naczelnik Gminy w S. decyzją z dnia 23 maja 1989 r. ustalił małżonków K., jako
nabywców nieruchomości a także zlecił biegłemu dr. inż. W. W. sporządzenie opinii
na okoliczność, czy wody jeziora S. mają przepływowy charakter. Biegły w
pisemnej opinii wskazał, że na mapie nie ma połączenia z jeziorem S. Ś., a w
terenie jest tylko mały strumyk o szerokości około 30 cm, którego nie można uznać
za odpływ o stałym charakterze. Dlatego według tego biegłego wody jeziora S.
zaliczyć należało do wód stojących. Na podstawie dowodów z przesłuchań
świadków Sąd Rejonowy ustalił, że pomiędzy jeziorami S. i S. Ś. istniał rów
o szerokości od metra do półtora metra o długości około 15 – 20 metrów, nad
którym w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku mieszkańcy wybudowali
drewniany mostek. W okresach letnich, zwłaszcza w okresach suszy, woda w rowie
prawie nie płynęła. W momencie zakupu przez małżonków K. działek pod wodami
3
jeziora S. istniał ciek o szerokości około 50 cm. Pozwany S. K. po nabyciu działek
cyklicznie zasypywał rów, aż w końcu postawił kamienną groblę. Kiedy pozwany
zagrodził dostęp do jeziora doszło do sporu z okolicznymi mieszkańcami, którzy
kierowali skargi do Starostwa K., które zwróciło się o kolejną ekspertyzę odnośnie
charakteru wód jeziora. Biegły inż. I. M. również zaliczył wody jeziora S. do wód
stojących.
Sąd Rejonowy dopuścił dowód z opinii biegłego prof. dr hab. W. M., który
uznał, że istnieje naturalny przepływ z jeziora S. do jeziora S. Ś., o czym świadczy
to, że jezioro posiada naturalny bilans wodny i w konsekwencji naturalny odpływ.
Podobną opinię przedstawiła biegła prof. dr hab. E. B. kierownik Katedry Limnologii
Uniwersytetu [...] uznając jezioro S., według stanu z dnia nabycia nieruchomości
przez pozwanych, za jezioro z naturalnym okresowym odpływem podkreślając,
że stały odpływ z jeziora ma miejsce w czasie nadwyżek wody a w okresach
deficytu przepływ może ustawać. Według kolejnej opinii dr. inż. T. J. pracownika
Katedry Hydrotechniki Politechniki między jeziorami istnieje przepływ, lecz trudno
określić, czy koryto przepływowe jest sztuczne, czy stanowi pozostałość
poprzedniej niecki. Na podstawie tych opinii Sąd Rejonowy przyjął, że jezioro S.
ma przepływowy charakter. Sąd Rejonowy zastrzegł, iż oparł się jedynie na
zasadniczej opinii Katedry Hydrotechniki Politechniki pomijając odpowiedź biegłej T.
J. na zarzuty pozwanych. Sąd Rejonowy podniósł, że opinie biegłych W. W. i I. M.
są opiniami prywatnymi i nie stanowią dowodu w sprawie.
Według Sądu, istnienie pomiędzy jeziorami naturalnego cieku potwierdziły
zeznania świadków. Ciek ten był pogłębiany lub wyrównywany i był na tyle szeroki,
że w celu ułatwienia przejścia na drugi brzeg, została położona kładka, mostek.
Sąd Rejonowy podkreślił, że z racji nacjonalizacyjnego charakteru przepisów
ustawy z dnia 30 maja 1962 r.- Prawo wodne (Dz. U. Nr 34, poz. 158 ze zm. dalej,
jako pr. wod. z 1962 r.) przedmiotowa nieruchomość przeszła z dniem 12 grudnia
1962 r. na własność Skarbu Państwa. Sąd Rejonowy oparł się jednocześnie na
przepisach art. 6 i art. 94 ust 4 ustawy z dnia 24 października 1974 r.- Prawo
wodne (Dz. U. z 1974 r.. Nr 38, poz. 230 ze zm. dalej, jako pr. wod. z 1974 r.),
obowiązującej w dacie nabycia nieruchomości przez pozwanych. Na ich podstawie
Sąd Rejonowy zaliczył nabyte przez pozwanych wody jeziora S. do wód płynących
4
podkreślając, że w art. 6 pr. wod. z 1974 r. nie określa się czy chodzi o cieki
podstawowe, czy nie, co w związku z treścią art. 91 ust. 4 tej ustawy prowadzi o do
wniosku, że chodzi w nim o wszystkie cieki. Zgodnie zaś z art. 4 pr. wod. z 1974 r.
grunty pokryte państwowymi wodami płynącymi stanowią własność państwa w
granicach określonych liniami brzegów.
Biorąc pod uwagę stan rzeczy według chwili z zamknięcia rozprawy Sąd
Rejonowy uznał, że sporne grunty, jako pokryte wodami powierzchniowymi
płynącymi, nie podlegają wyjątkowemu unormowaniu wynikającemu z art. 12 ust. 1
ustawy Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r., poz. 145
ze zm. – dalej, jako pr. wod. z 2001 r.) a zatem Skarb Państwa, jako właściciel
wody w znaczeniu Prawa wodnego z 2001 r., musi być uznany za właściciela
gruntu znajdującego się pod nią. Sąd przyjął również, że umowa sprzedaży spornej
nieruchomości, obejmująca jezioro zawierające powierzchniowe wody płynące jest
sprzeczna z przepisami prawa wodnego z 1974 r. i tym samym nieważna w świetle
art. 58 § 1 k.c. Wykazanie tych okoliczności doprowadziło do obalenia
wynikającego z treści art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19 poz. 147 ze zm. - dalej, jako ustawa
o księgach wieczystych i hipotece).
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 21 grudnia 2012 r. oddalił apelację, jaką
wnieśli pozwani od wyroku uwzględniającego powództwo w pierwszej instancji. Sąd
odwoławczy podzielił dotychczasowe ustalenia poczynione na podstawie opinii
biegłych W. M. oraz opinii Katedry Hydrotechniki Politechniki jak i na podstawie
zeznań świadków. Uzupełnił je jedynie w zakresie rzeczywistej powierzchni jeziora
S. przyjmując za biegłym W. M., iż wynosi ona 19,13 ha. Zdaniem Sądu
odwoławczego brak jest podstaw do przyjęcia, że opinię podpisaną przez T. J.
pracownika Katedry Hydrotechniki Politechniki dyskredytuje negatywne nastawienie
biegłej do pozwanego. Sama opinia jest rzeczowa, poparta naukowymi wywodami i
brak w niej cech wskazujących na negatywne nastawienie do którejkolwiek ze stron.
Poza tym jest to kolejna opinia w sprawie, która wskazuje na przepływowy
charakter jeziora S. Wobec zgromadzonego materiału dowodowego, nie budziło
wątpliwości Sądu Okręgowego, iż w dacie dokonania po raz pierwszy w dniu 25
lipca 1989 r. sprzedaży spornej nieruchomości na rzecz małżonków B. i R. K.
5
jezioro S. było jeziorem przepływowym, podobnie jak w dacie kolejnej sprzedaży
dnia 28 kwietnia 2000 r. na rzecz małżonków B. i S. K. Ocena charakteru wód
jeziora powinna być według Sądu Okręgowego rozpatrywana w oparciu o
obowiązujące w datach tych transakcji przepisy Prawa wodnego z 1974 r. Według
postanowień art. 1, 2 i 4 tej ustawy powierzchniowe wody płynące oraz grunty
pokryte takimi wodami (także jeziorami w rozumieniu art. 6 ust. 4 Prawa wodnego)
stanowią własność Skarbu Państwa. Ponieważ niepodzielna własność gruntów
pokrytych wodami płynącymi w granicach linii brzegowej przysługuje wyłącznie
Skarbowi Państwa, nieważne były obie wymienione umowy. Jednocześnie w
ocenie Sądu pozwani, jako kupujący, nie są objęci ochroną przewidzianą w art. 5
ustawy o księgach wieczystych i hipotece bez względu na to, czy byli w dobrej
wierze
W podsumowaniu swych rozważań, odnosząc się do zarzutu braku
zasądzenia odszkodowania na rzecz pozwanych, Sąd Okręgowy wskazał,
że pozwani nigdy nie nabyli prawa własności spornej nieruchomości, natomiast
wszelkie inne roszczenia, jakie im przysługują, mogą być przedmiotem odrębnego
postępowania.
Skarga kasacyjna pozwanych zastała oparta na zarzutach naruszenia
przepisów postępowania, w tym prowadzących w ocenie skarżących do
nieważności postępowania przed sądem drugiej instancji. Poza tym, w ramach tej
samej podstawy, pozwani powołali się na naruszenie następujących przepisów
postępowania:
- art. 233 § 1 w zw. z art. 391 oraz art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c. przez
nierozpoznanie wszystkich zarzutów apelacyjnych;
- art. 281 w związku z art. 49 k.p.c. przez przyjęcie za podstawę orzekania
opinii sporządzonej prze biegłą T. J., mimo uzasadnionych podstaw do
uznania jej stronniczości;
- art. 378 § 1 k.p.c. polegające na wybiórczym ustosunkowaniu się tylko, co do
części zarzutów apelacji.
Skarżący zarzucili także naruszenie przepisów prawa materialnego (art. 3983
§ 1 k.p.c.), a mianowicie:
6
- art. 6 pr. wod. z 1974 r. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu,
że jezioro S., pomimo braku odpływu i dopływu, może być uznane za wody
płynące;
- art. 5 ust 3 pkt. 1 lit. b oraz pkt 2 pr. wod. z 2001 r. przez błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że jezioro S. D. mimo braku stałego dopływu i
odpływu może być uznane za wody płynące i jako takie stanowi własność
Skarbu Państwa;
- art. 4 pr. wod. z 1974 r. oraz art. 14 ust 1 i 1a pr. wod. z 2001 r. przez ich
niezastosowanie i w konsekwencji pozbawienie pozwanych własności nie
w granicach wyznaczonych przez linię brzegową jeziora, a w granicach
działki;
- art. 21 w zw. z art. 64 Konstytucji RP przez ich niezastosowanie
i pozbawienie pozwanych prawa własności, stanowiącego wywłaszczenie
bez odszkodowania;
- art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece przez błędne zastosowanie
i orzekanie w kwestii zakończonej prawomocną i ostateczną decyzją
administracyjną, a ponadto nie orzeczenie w zgodzie z aktualnym stanem
prawnym, który musi być rozumiany jako stan z daty orzekania, co stanowiło
jednocześnie naruszenia art. 316 § 1 k.p.c.;
- art. 5 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece,
poprzez niezastosowanie polegające na przyjęciu, iż pozwani nie są objęci
ochroną wprowadzoną przez ten przepis.
Na tych podstawach skarżący domagali się uchylenia w całości
zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania za wszystkie instancje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jako pierwsze należy rozważyć zarzuty dotyczące naruszenia przepisów
postępowania, a przede wszystkim te z nich, których uwzględnienie mogło
prowadzić do nieważności postępowania przed Sądem drugiej instancji.
Pozwani łączą nieważność postępowania, z jednej strony z zastępowaniem ich na
7
rozprawie w dniu 29 maja 2012 r. przez nieuprawnionego pełnomocnika - radcę
prawnego Ł. G., z drugiej z niezawiadomieniem pełnomocnika pozwanych J. K.
oraz M. K. o terminie rozprawy apelacyjnej wyznaczonej na dzień 12 czerwca 2012
r. Dla odparcia pierwszego z tych zarzutów wystarczy odwołać się do treści i daty
udzielenia przez pozwanych pełnomocnictwa radcy prawnemu Ł. G. Ze złożonego
do akt sprawy dokumentu pełnomocnictwa (k. 978) wynika, że umocowanie do
prowadzenia sprawy w imieniu wszystkich pozwanych toczącej się przed Sądem
Okręgowym zostało udzielone radcy prawnemu Ł. G. w dniu 15 marca 2012 r.,
czyli na ponad dwa miesiące przed terminem rozprawy wyznaczonej na dzień 29
maja 2012 r. Złożenie pełnomocnictwa podpisanego w tym dniu stanowi wprost
wykazanie umocowania tego pełnomocnika do występowania w imieniu pozwanych
w dniu 29 maja 2012 r. Ma to również znaczenie w związku z drugą wskazaną
w skardze kasacyjnej przyczyną nieważności postępowania. Na rozprawie w dniu
29 maja 2012 r. występował w imieniu pozwanych uprawniony do ich
reprezentowania radca prawny Ł. G. i ten pełnomocnik przed zamknięciem
rozprawy został zawiadomiony o miejscu i terminie ogłoszenia orzeczenia. Dlatego
nie można podzielić stanowiska o pozbawieniu któregokolwiek z pozwanych prawa
do obrony przez niezawiadomienie ich pełnomocnika o terminie posiedzenia
wyznaczonego w celu ogłoszenia orzeczenia. Wymaga także podkreślenia, iż
wbrew twierdzeniom skarżących na posiedzeniu w tym dniu nie zostały podjęte
żadne decyzje dowodowe. Rozstrzygnięcie procesowe Sądu ograniczyło się tylko
do otwarcia na nowo zamkniętej rozprawy i skierowania sprawy na posiedzenie
niejawne w celu dopuszczenia dowodu z uzupełniającej opinii biegłego. W tym
stanie rzeczy brak jest podstaw do uznania, że doszło do nieważności
postępowania przed Sądem drugiej instancji ze względu na występowanie
nieuprawnionego pełnomocnika (art. 379 pkt 2 k.p.c.) lub pozbawienie pozwanych
obrony ich praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.).
Użyte w art. 378 § 1 k.p.c. sformułowanie, iż sąd drugiej instancji rozpoznaje
sprawę „w granicach apelacji” oznacza, poza respektowaniem granic zaskarżenia,
nakaz ustosunkowania się do zarzutów apelacji i wyjaśnienia, dlaczego zarzuty
te uznane zostały za zasadne albo bezzasadne w granicach apelacji. W wypadku
kwestionowania w apelacji oceny dowodów i ustaleń poczynionych przez Sąd
8
pierwszej instancji, muszą być one poddane kontroli i ocenie instancyjnej, której
wyniki należy przedstawić w uzasadnieniu orzeczenia sądu drugiej instancji.
Taką ocenę przeprowadził Sąd drugiej instancji a jej kwestionowanie w skardze
kasacyjnej jest wyłączone ze względu na treść art. 398 3
§ 3 k.p.c. Dlatego skarga
kasacyjna w tej części nie jest uzasadniona.
Słusznie natomiast podnosi się w skardze kasacyjnej naruszenie przez Sąd
drugiej instancji obowiązku ustosunkowania się do zarzutów dotyczących opinii
Katedry Limnologii Uniwersytetu sporządzonej z udziałem prof. dr hab. E. B. Brak
jest bowiem w pisemnych motywach jasno wyrażonego stanowiska odnośnie do
przydatności tej opinii dla ustalenia przepływowego charakteru jeziora S. Podobnie
nie odniósł się Sąd drugiej instancji do zarzutów pominięcia w dotychczasowym
postępowaniu wskazanych w apelacji dokumentów, w tym mapy z 1902 r., czy
pisma Zarządu Melioracji I Urządzeń Wodnych Województwa […] określającego
charakter cieku łączącego jeziora S. D. i S. Ś., które to dokumenty mogą mieć
istotny wpływ na rozstrzygnięcie co do istoty sprawy, przy czym do oceny tego
wpływu mogą okazać się konieczne wiadomości specjalne.
W ramach tej samej grupy zarzutów podnosi się brak rozstrzygnięcia
o środkach dowodowych wskazanych w apelacji. Są to jednak zagadnienia
dotyczące postępowania dowodowego przez Sądem drugiej instancji uregulowane
w art. 381 k.p.c. Brak wskazania tego przepisu w ramach konkretyzacji podstawy
skargi kasacyjnej nie pozwala na rozważenie, czy doszło do jego naruszenia
w przedmiotowej sprawie.
Z pisemnych motywów zaskarżonego orzeczenia wynika, że Sąd drugiej
instancji oparł swe ustalenia na opinii sporządzonej z udziałem T. J. Z treści pisma
tej biegłej z dnia 26 czerwca 2011 r. wynika jednoznacznie negatywne nastawienie
do pozwanego S. K. Nie inaczej należy interpretować zawarte w nim stwierdzenie,
że „z wycinków prasowych zawartych w aktach sprawy wynika, że pan K. jest
osobą agresywną i niebezpieczną. Spotkanie z nim w ustronnym miejscu nie jest
marzeniem kobiety bez względu na wiek i charakter spotkania”.
Te niemerytoryczne, negatywne i emocjonalne uwagi biegłej odnoszące się
do pozwanego potwierdzają zarzut braku obiektywizmu biegłego i tym samym
9
dowodzą uzasadnionych wątpliwości co do bezstronności biegłego (zob. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2013 r. , II CSK 371/12, OSNC ZD 2014
a także postanowienia z dnia 26 kwietnia 1982 r., IV CZ 58/82, niepubl.). W tej
sytuacji zaakceptowanie przez Sąd Apelacyjny stanowiska Sądu pierwszej instancji
odnośnie braku podstaw do wyłączenia oraz przyjęcie istotnych ustaleń
poczynionych na podstawie dowodu z opinii tego biegłego stanowi uchybienie
procesowe, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Oceny tej nie zmienia
przywołany przez Sąd pierwszej instancji argument, że zasadnicza opinia nie
zawiera żadnych dowodów podobnego traktowania pozwanego przez biegłego
a także, że jest to kolejna opinia zawierająca podobne wnioski. Istotne jest bowiem
stwierdzenie poza treścią samej opinii, że istnieją uzasadnione wątpliwości, co do
bezstronności biegłego. Rzeczą Sądu drugiej instancji, który uznając za potrzebne
uzupełnienie materiału dowodowego dopuścił dowód z opinii instytutu - Katedry
Hydrotechniki Politechniki i poczynił ustalenia na podstawie tego dowodu, jest
ocena konsekwencji wskazanej wadliwości opinii dla wyjaśnienia istotnych
okoliczności sprawy wymagających wiadomości specjalnych.
Wskazane uchybienia procesowe związane z gromadzeniu materiału
dowodowego, które mogą w istotny sposób wpływać na ustalenie faktycznej
podstawy wyrokowania nie pozwalają na pełne odniesienie się do tych
zarzutów skargi kasacyjnej, które mają oparcie w normach prawa materialnego.
Jednak można rozważyć niektóre kwestie podniesione w skardze kasacyjnej
niezależnie od konsekwencji stwierdzonych uchybień norm procesowych.
Koncentrując się wyłącznie na wskazanym w skardze kasacyjnej sposobie
naruszenia prawa materialnego, a mianowicie błędnej wykładni art. 6 ust. 3 pkt 1,
ust. 4 pr. wod. z 1974 r. należy podzielić stanowisko, że ustawa nie określa wprost
czy przepisy o wodach płynących mają zastosowanie wyłącznie do jezior o stałych
dopływach lub odpływach, czy też niezależnie od tego czy wypływające z tych
jezior lub wpływające do tych jezior cieki mają charakter stały lub okresowy.
Trzeba wobec tego uwzględnić, że zgodnie z art. 6 ust. 1 pr. wod. z 1974 do wód
płynących, poza wodami płynącymi w rzekach, potokach górskich, kanałach zalicza
się także wody płynące w innych ciekach o przepływach stałych lub okresowych.
Jak widać, ustawa nie uzależnia zaliczenia innych cieków do wód płynących od ich
10
stałego przepływu. Skoro przepisy o tych wodach mają zastosowanie także do
jezior, z których cieki wypływają lub do których uchodzą, uzasadnione jest
przyjęcie, że cieki te, podobnie jak inne cieki zaliczane w art. 6 ust. 1 do wód
płynących, mogą mieć charakter stały lub okresowy. W konsekwencji tej regulacji
wodami stojącymi pozostały jedynie jeziora, stawy i inne zbiorniki zamknięte tzn.
takie, z których wody nie wypływają lub do nich nie uchodzą. Trzeba jednocześnie
podzielić wyrażane w piśmiennictwie poglądy, że przepływy okresowe nie
oznaczają przepływów wywołanych krótkotrwałymi nadzwyczajnymi warunkami
atmosferycznymi, ale przepływy trwające dłuższy czas, mające powtarzalny,
przewidywalny charakter. Z drugiej strony krótkotrwałe okresy braku przepływu
wywołane nadzwyczajnymi warunkami np. suszy, nie wyłączają uznania danej
wody za płynącą.
Jak wynika z pisemnych motywów zaskarżonego orzeczenia, Sąd drugiej
instancji ocenił charakter wód jeziora S. i związane z tym konsekwencje w zakresie
prawa własności gruntów pokrytych wodami tego jeziora według przepisów Prawa
wodnego z 1974 r., obowiązującego w datach dokonywania czynności prawnych
sprzedaży nieruchomości w 1989 i 2000 r., dlatego bezpodstawnie zarzuca się w
skardze kasacyjnej naruszenie art. 5 ust. 3 pkt 1 lit. b) oraz pkt 2 w zw. z art. 10 i
12. pr. wod. z 2001 r. przez ich błędną wykładnię i uznanie na ich podstawie wód
jeziora S. za wody płynące i stanowiące własność Skarbu Państwa. Przepisy
ustawy obowiązującej w chwili zamknięcia rozprawy przed Sądem drugiej instancji
mogłyby mieć znaczenie, o ile na ich podstawie doszło do zmiany w sferze
własności gruntu pod wodami jeziora S. Wiąże to z obowiązującą w postępowaniu
wieczysto - księgowym zasadą aktualności wpisu, która ma także znaczenie przy
wyrokowaniu na podstawie art. 10 u.k.w. polegającym na usunięciu niezgodności
między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a
rzeczywistym stanem prawnym. Warunkiem uwzględnienia powództwa i wpisania
Skarbu Państwa, jako właściciela nieruchomości jest nie tylko stwierdzenie, że
doszło do jej nabycia przez Skarb Państwa, ale także stwierdzenie, że prawo to
przysługiwało Skarbowi Państwa w chwili zamknięcia rozprawy poprzedzającej
wydanie wyroku. Bez względu na ocenę stanowiska Sądu uznającego nabycie z
mocy prawa przez Skarb Państwa według przepisów Prawa wodnego z 1974 r.
11
należy przyjąć, że wnoszący skargę kasacyjną nie wskazali dotychczas na tle
obowiązującej ustawy okoliczności, które miałyby prowadzić do zmiany w sferze
własności przedmiotowej nieruchomości. W tym miejscu wymaga też podkreślenia,
że wymieniona w skardze kasacyjnej decyzja Naczelnika Gminy w S. z dnia 23
maja 1989 r., która wskazywała nabywców przedmiotowej nieruchomości nie była
źródłem przyjętej przez sądy meriti nieważności czynności prawnych, ale podstawą
tej oceny była sprzeczność umów z przepisami Prawa wodnego z 1974 r.
Pozew w przedmiotowej sprawie zmierza do usunięcia niezgodności między
rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości a stanem ujawnionym w księdze
wieczystej w oparciu o przepisy stanowiące wprost o przejściu własności
określonych nieruchomości na własność Skarbu Państwa (zob. uchwałę z dnia
7 października 2009 r., sygn. akt III CZP 69/09, w której Sąd Najwyższy przyjął,
że przepis art. 2 pr. wod. Z 1962 r. stanowi podstawę wpisu do księgi wieczystej
nabycia prawa własności przez Skarb Państwa bez potrzeby stwierdzenia nabycia
tego prawa orzeczeniem sądu, chyba, że zachodzi konieczność uzgodnienia stanu
prawnego księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym).Bez względu na
ostateczny wynik procesu nie ma w przedmiotowej sprawie usprawiedliwienia do
rozstrzygania innych kwestii poza rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości.
Dlatego bez względu na zgodność art. 1 i 4 ustawy pr. wod. z 1974 r.
z wymienionymi w skardze kasacyjnej art. 21 i 64 Konstytucji RP (kwestię
tę rozważał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 21 marca 2000 r., OTK
2000/2/61) nie ma podstaw do uwzględnienia zarzutu naruszenia wymienionych
przepisów konstytucyjnych.
Wbrew twierdzeniom skarżących nie doszło do naruszenia art. 5 ustawy
o księgach wieczystych i hipotece. Jeśli bowiem przedmiot sprzedaży jest
wyłączony z obrotu, czynność prawna dotycząca jego zbycia jest nieważna i nie
chroni nabywcy rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych. Jest to stanowisko
ugruntowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. wyroki z dnia 19 stycznia
2011 r., V CSK 189/10, niepubl.; z dnia 23 października 2002 r., I CKN 550/01,
niepubl.; z dnia 24 stycznia 2002 r., III CKN 405/99, OSNC 2002/11/142).
W pozostającym najbliższym związku z rozpatrywaną sprawą wyroku z dnia 6 maja
2009 r. (II CSK 658/08, niepubl.) Sąd Najwyższy przyjmując, że umowa sprzedaży
12
nieruchomości obejmującej jezioro zawierające wody płynące jest sprzeczna
z przepisami pr. wod. z 1974 r. i tym samym nieważna w świetle art. 58 § 1 k.c.
wskazał, że przepisy Prawa wodnego z 1974 r. nie rozstrzygały wprost (tak jak
obecnie obowiązujący 14 ust. 2 pr. wod. z 2001 r.) kwestii skuteczności
przeniesienia prawa własności nieruchomości, na której znajdowały się wody
płynące. Nie oznacza to jednak, że sprzedaż takiej nieruchomości nie naruszała
przepisów tej ustawy. Trafne było bowiem odwołanie się do stanowiska judykatury
stwierdzającego, że oceny sprzeczności z ustawą w rozumieniu art. 58 § 1 k.c.
należy dokonywać z uwzględnieniem ogólnych zasad systemu prawnego i istnienia
norm prawnych, których istnienie można wywieść z ustawy (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 29 marca 2006 r., IV CK 411/05, LEX nr 179733 i 21 marca
2006 r., V CSK 181/05, LEX nr 195432). Wykładnia przepisów Prawa wodnego z
1974 r. wskazuje zaś, że wody płynące były wyłączone z obrotu. Po pierwsze art. 1
tej ustawy przewidywał, że wody stanowią własność Państwa, jeżeli ustawa nie
stanowi inaczej. Natomiast art. 2 stanowił, że powierzchniowe wody stojące oraz
wody w studniach i rowach stanowią własność właścicieli gruntów, na których się
znajdują. Oznacza to, że własność państwowa nie rozciągała się na wody
wskazane w art. 2 stanowiące własność innych właścicieli gruntów. Wody płynące
mogły być zatem jedynie własnością Państwa, a w konsekwencji jezioro
zawierające wody płynące nie mogło być przedmiotem sprzedaży na rzecz
osób fizycznych.
W wymienionym wyroku z dnia 24 stycznia 2002 r. Sąd Najwyższy podniósł,
że przesłanką przeniesienia własności nieruchomości jest przysługiwanie zbywcy
uprawnienia do rozporządzania własnością nieruchomości, jednak przesłanka
ta warunkuje jedynie skuteczność przeniesienia własności, nie zaś ważność umowy
o przeniesieniu własności, która zależy od spełnienia ustawowych wymagań, w tym
między innymi od przewidzianego w art. 58 § 1 k.c. wymagania niesprzeczności
umowy z ustawą. Przepisy o rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych pozwalają
na sanowanie braku uprawnienia zbywcy do rozporządzania własnością
nieruchomości, gdyż w ich świetle, mimo że zbywca nie był uprawniony do
rozporządzania, druga strona odpłatnej umowy nabędzie własność nieruchomości,
jeżeli działała w dobrej wierze mającej oparcie w treści księgi wieczystej, tj. była
13
przekonana, że zbywcy przysługuje zgodnie z treścią księgi wieczystej własność
nieruchomości, a przewidziane w art. 7 k.c. domniemanie dobrej wiary nie zostanie
obalone zgodnie z art. 6 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Jednak dobra
wiara nabywcy, co do tego, że zbywcy przysługuje ujawniona w księdze wieczystej
własność nieruchomości, zastępuje tylko jedną przesłankę przeniesienia własności
nieruchomości: istnienie po stronie zbywcy uprawnienia do rozporządzania
własnością nieruchomości, natomiast nie sanuje braku innych przesłanek, w tym
przesłanki ważności umowy, jaką jest jej niesprzeczność z przepisami ustawy.
Innymi słowy, ustalenie, że umowa sprzedaży nieruchomości była sprzeczna
z ustawą i z tego powodu nieważna (art. 58 § 1 k.c.) powoduje to, że kupujący nie
nabywa prawa własności nieruchomości wobec nieważności umowy sprzedaży,
bez względu na to, czy był w dobrej wierze w rozumieniu art. 5 i art. 6 ustawy
o księgach wieczystych i hipotece
Nie przesądzając ostatecznego wyniku procesu, na tym etapie postępowania
trzeba mieć na względzie, że w razie pozytywnej oceny stanowiska powoda
odnośnie przejścia na własność Skarbu Państwa gruntów pokrytych wodami jeziora
S. zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia będzie miała kwestia ustalenia zasięgu
powierzchniowych wód płynących. Rozstrzygał o tym art. 4 pr. wod. z 1974 r. a
obecnie rozstrzyga art. 14 ust. 1, ust. 1a pr. wod. z 2001 r. Z treści tych przepisów
wynika, że granice prawa własności gruntów właściciela powierzchniowych wód
płynących wyznaczają granice linii brzegowych. Jest to pojęcie zbliżone do pojęcia
granicy nieruchomości. Przebieg linii brzegu jest określony przepisami Prawa
wodnego i wynika z procesów naturalnych, w wyniku, których kształtują się dna i
koryta cieków naturalnych, jak również z działalności człowieka (budowy urządzeń
regulujących brzegi wód). Linia brzegu nie ma przy tym charakteru stałego, lecz
może się zmieniać zarówno wskutek procesów naturalnych, jak również
działalności człowieka. Przepisy Prawa wodnego przewidują również specjalną
procedurę w ramach, której następuje ustalenie linii brzegu. Zgodnie z art. 15 ust. 2
pr. wod. z 2001 r., ustalenie linii brzegu następuje w decyzji administracyjnej.
Decyzja ta kształtuje stan prawny, według którego dokonuje się następnie ustalenia
przebiegu granicy między gruntami pokrytymi wodami powierzchniowymi i gruntami
do nich przyległymi. Przepisy Prawa wodnego zawierają odrębne od
14
przewidzianych w przepisach kodeksu cywilnego i przepisach regulujących
postępowanie rozgraniczeniowe w odniesieniu do granicy kryteria ustalenia linii
brzegu. Słuszne jest wobec tego stanowisko, jakie zajął Sąd Najwyższy w wyroku z
dnia 12 maja 2011 r. (III CSK 238/10, niepubl.), że ustalenie linii brzegu nie należy
do kognicji sądu powszechnego także wtedy, gdy ma stanowić jedynie przesłankę
rozstrzygnięcia w sprawie należącej do drogi sądowej. Dlatego zasadnie zarzuca
się w skardze kasacyjnej poprzestanie przez sąd na badaniu powierzchni jeziora i
samodzielne ustalenie przez Sąd linii brzegu jeziora S., pomimo braku stosownej
decyzji administracyjnej określającej przebieg linii brzegowej.
Z tych wszystkich względów, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi drugiej instancji.
Pomimo oznaczenia w zaskarżonym wyroku jako powoda - Skarbu Państwa
i jako właściwej statio fisci - Prezesa Zarządu Gospodarki Wodnej, należy przyjąć,
że stroną powodową w przedmiotowym postępowaniu w znaczeniu formalnym jest
Prokurator Okręgowy, który na podstawie art. 7 i 55 k.p.c. wniósł na rzecz Skarbu
Państwa pozew o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym. Wskazany przez prokuratora Skarb Państwa ma w postępowaniu status
strony w znaczeniu materialnym, której doręcza się odpis pozwu. Osoba na rzecz,
której prokurator wytoczył powództwo może wstąpić do sprawy w charakterze
powoda każdym jej stanie (art. 56 § 1 k.p.c.). Jak do tej pory Skarb Państwa nie
wyraził woli wstąpienia do sprawy. Dlatego jako stronę powodową należało
oznaczać prokuratora występującego w trybie art. 55 k.p.c. któremu przysługuje
odrębna, samodzielna legitymacja procesowa. W związku z oznaczeniem przez
prokuratora w pozwie Prezesa Zarządu Gospodarki Wodnej, jako właściwej statio
fisci Skarbu Państwa, Sąd Najwyższy w ten sam sposób oznaczył w wyroku
beneficjenta. Należy jednocześnie podnieść, że sądy prowadzące postępowanie
nie wyjaśniły, czy i jakie znaczenie miała zmiana stanowiska prokuratora przez
oznaczanie Marszałka Województwa […] (k. 392, 516, 685 k.p.c.), jako właściwej
jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa, na którego rzecz zostało wytoczone
powództwo.
15