Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 46/14
UCHWAŁA
Dnia 26 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie egzekucyjnej z wniosku wierzyciela R. Bank S.A.
z siedzibą w W.
przeciwko dłużnikowi E. K.
o świadczenie pieniężne,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 26 czerwca 2014 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w R.
postanowieniem z dnia 7 marca 2014 r.,
"Czy art. 788 § 1 k.p.c. znajduje zastosowanie do bankowego
tytułu egzekucyjnego, gdy w trakcie toczącego się postępowania
egzekucyjnego nastąpiło połączenie, w trybie art. 492 § 1 pkt 1 k.s.h.,
banku będącego wierzycielem, na rzecz którego nadano sądową
klauzulę wykonalności z innym bankiem poprzez przeniesienie całego
majątku spółki przejmowanej na spółkę przejmującą?"
podjął uchwałę:
Jeżeli po wszczęciu egzekucji, której podstawą jest bankowy
tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności, doszło
do połączenia banków przez przeniesienie całego majątku banku
przejmowanego na bank przejmujący (art. 124 ust. 1 i 3 ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe, jedn. tekst Dz. U.
z 2012 r., poz. 1376 ze zm., w zw. z art. 492 § 1 pkt 1 k.s.h.), sąd
nadaje klauzulę wykonalności na rzecz banku przejmującego
(art. 788 § 1 k.p.c.).
2
UZASADNIENIE
Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w K. na wniosek wierzyciela – P.
Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. wszczął egzekucję przeciwko dłużniczce E. K. na
podstawie tytułu wykonawczego w postaci wystawionego przez niego bankowego
tytułu egzekucyjnego, zaopatrzonego w klauzulę wykonalności postanowieniem
Sądu Rejonowego w Z. z dnia 29 maja 2012 r. W jej trakcie R. Bank poinformował
komornika, że z dniem 31 grudnia 2012 r., na podstawie art. 124 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. Prawo bankowe i art. 492 § 1 pkt 1 kodeksu spółek handlowych,
nastąpiło połączenie P. SA z siedzibą w W. z R. Bank SA, w wyniku którego cały
majątek wierzyciela został przeniesiony na jego rzecz jako spółki przejmującej.
Bank potwierdził ten fakt przedstawionym odpisem zupełnym rejestru
przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego, w którym dokonano wpisu
o połączeniu i wniósł o kontynuowanie egzekucji. Komornik podjął dalsze czynności
egzekucyjne. Dłużniczka wniosła o umorzenie postępowania egzekucyjnego
podnosząc, że tytuł wykonawczy „utracił moc na skutek zmiany nazwy wierzyciela”.
Komornik oddalił ten wniosek uznając, że nadanie klauzuli wykonalności na rzecz
nowego wierzyciela jest zbędne, a przejście uprawnień wykazano odpowiednim
dokumentem. Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 20 sierpnia 2013 r.
uchylił postanowienie Komornika stwierdzając, że zmiana wierzyciela po wszczęciu
postępowania egzekucyjnego wymaga nadania klauzuli wykonalności na rzecz
nowego podmiotu, a organ egzekucyjny jest związany tytułem wykonawczym i,
poza wypadkami wskazanymi w ustawie, nie może badać przyczyn oraz zakresu
zmian podmiotowych. R. Bank SA wniósł zażalenie na postanowienie Sądu,
zarzucając naruszenie art. 788 § 1 k.p.c. przez przyjęcie, że dla wykazania
przejścia uprawnień wierzyciela w postępowaniu egzekucyjnym nie jest
wystarczające przedstawienie dokumentu urzędowego.
Sąd Okręgowy w R. rozpoznając zażalenie powziął wątpliwość,
sformułowaną w zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi Najwyższemu.
Sąd wskazał, że w doktrynie prawa i wcześniejszym orzecznictwie dominowało
stanowisko, że jeżeli egzekucja jest prowadzona to późniejsza zmiana dłużnika lub
wierzyciela nie wymaga uwidocznienia w klauzuli wykonalności i wystarczy
3
wykazanie organowi egzekucyjnemu przejścia obowiązku lub uprawnienia
odpowiednim dokumentem. W nowszych judykatach prezentowany jest pogląd,
że przeniesienie wierzytelności w drodze przelewu po wszczęciu postępowania
egzekucyjnego wymaga nadania na rzecz nowego wierzyciela klauzuli
wykonalności. Szczególne problemy dotyczą również zmian podmiotowych po obu
stronach czynności bankowych, przed i po wydaniu bankowego tytułu
egzekucyjnego wobec niepełnej regulacji w prawie bankowym. Przyjęto, że na
podstawie takiego tytułu, zaopatrzonego przez sąd w klauzulę wykonalności, może
być prowadzona jedynie egzekucja wierzytelności bankowej i tylko na rzecz banku.
Następstwo prawne po stronie dłużnika w postępowaniu klauzulowym normuje art.
98 prawa bankowego. Co do zmian po stronie wierzyciela wynikającej
przekształceń i połączeń banków doszło do rozbieżności orzecznictwa.
Niektóre sądy przyjmują, że art. 788 § 1 k.p.c. ma zastosowanie zarówno do zmian
polegających na sukcesji szczególnej jak i ogólnej, a inne, że skoro sukcesja
ogólna wynikająca z przejęcia banku może być wykazana dokumentem
potwierdzającym dokonanie konstytutywnego wpisu w Krajowym Rejestrze
Sądowym, podobnie jak w odniesieniu do osób fizycznych - postanowieniem
o stwierdzeniu nabycia spadku, to nadanie klauzuli wykonalności jest zbędne.
Sąd Okręgowy przedstawiający zagadnienie prawne podziela stanowisko
o dopuszczalności kontynuowania egzekucji na podstawie dotychczasowego tytułu
wykonawczego.
Sąd Najwyższy zważył:
Podstawą egzekucji sądowej jest tytuł wykonawczy powstały na skutek
zaopatrzenia przez sąd tytułu egzekucyjnego w klauzulę wykonalności, chyba
że ustawa stanowi inaczej (art. 776 k.p.c.). Kognicja sądu w postępowaniu
klauzulowym nie obejmuje badania zasadności obowiązku świadczenia
dłużnika wynikającego z tytułu egzekucyjnego, stanowiącego ustawowo określony
akt prawny ustalający istnienie normy indywidualno-konkretnej o charakterze
nakazującym lub zakazującym pochodzący od różnych podmiotów (art. 777 § 1
k.p.c., art. 97 prawa bankowego i in.), gdyż ogranicza się do oceny jego legalności
formalnej oraz określenia zakresu podmiotowego i przedmiotowego egzekucji.
Sama klauzula zawiera stwierdzenie, że tytuł uprawnia do egzekucji, a w miarę
4
potrzeby oznacza jej zakres (art. 783 § 1 k.p.c.). Organ egzekucyjny nie jest
uprawniony do badania zasadności i wymagalności obowiązku objętego tytułem
wykonawczym (art. 804 k.p.c.), a do jego realizacji. Zgodnie z art. 825 pkt 4 k.p.c.
organ ten jest obowiązany do umorzenia na wniosek postępowania egzekucyjnego
w całości lub w części, jeżeli egzekucję skierowano przeciwko osobie, która według
klauzuli wykonalności nie jest dłużnikiem i która sprzeciwiła się prowadzeniu
egzekucji, albo jeżeli prowadzenie egzekucji pozostaje z innych powodów
w oczywistej sprzeczności z treścią tytułu wykonawczego. Przepis ten, co do
zasady, dotyczy także sytuacji, gdy egzekucja ma być prowadzona na rzecz innego
wierzyciela, jak objęty tytułem wykonawczym, tj. wskazany bezpośrednio w tytule
egzekucyjnym lub klauzuli wykonalności potwierdzającej zmianę w tym zakresie.
Wskazana podstawa umorzenia nie zachodzi wówczas, gdy wprawdzie wierzyciel
jest odmiennie oznaczony, ale w następstwie zmiany nazwiska (firmy) lub formy
organizacyjno-prawnej, zatem utrzymana jest jego tożsamość (zasada kontynuacji).
Zgodnie z art. 788 k.p.c. jeżeli uprawnienie lub obowiązek po powstaniu
tytułu egzekucyjnego lub w toku sprawy przed wydaniem tytułu przeszły na inną
osobę, sąd nada klauzulę wykonalności na rzecz lub przeciwko takiej osobie, gdy
przejście to będzie wykazane dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem
urzędowo poświadczonym. Odstępstwa od tej reguły wymagają podstawy prawnej
przyznającej organowi egzekucyjnemu samodzielną kompetencję do ustalania
zmiany osoby wierzyciela lub dłużnika, mimo nie nadania przez sąd kolejnej
klauzuli wykonalności, która może wynikać z czynności prawnych lub zdarzeń
prawnych. Przepisami takimi są art. 819 § 1 k.p.c. przewidujący, że w wypadku
śmierci wierzyciela lub dłużnika zawieszone z urzędu postępowanie egzekucyjne
podejmuje organ egzekucyjny z udziałem spadkobierców zmarłego, zatem
regulujący skutki sukcesji generalnej mortis causa po osobie fizycznej, oraz art.
8191
§ 2 k.p.c. określający, że nie ma wpływu na bieg postępowania egzekucyjnego
przekształcenie organizacyjne dłużnika będącego osobą prawną, spółką handlową
nie mającą osobowości prawnej, przekształcenie spółki cywilnej w spółkę handlową.
Brak w ustawie odpowiednika tych przepisów dotyczącego skutków sukcesji lub
przekształceń organizacyjnych po stronie wierzyciela, nie będącego osobą fizyczną.
W nauce prawa pojawił się ponadto, odbiegający od dotychczasowej wykładni,
5
pogląd, że art. 8191
§ 1 k.p.c. stanowiący, iż zbycie przedsiębiorstwa lub
gospodarstwa rolnego po wszczęciu postępowania egzekucyjnego nie ma wpływu
na bieg tego postępowania, dotyczy zarówno dłużnika jak i wierzyciela. Sąd
Najwyższy w obecnym składzie nie podziela tego stanowiska, gdyż nie znajduje
ono dostatecznego oparcia w treści przepisu. Zaniechanie przez ustawodawcę
wskazania kryterium podmiotowego i poprzestanie na przedmiotowym przemawia
bowiem za tym, że powołany przepis w istocie dotyczy sposobu egzekucji
świadczeń pieniężnych i niepieniężnych z tak oznaczonego majątku bez względu
na następcze zmiany własnościowe, umożliwiając jej kontynuację w oparciu o tytuł
wydany przeciwko dotychczasowemu dłużnikowi.
Treść przedstawionego zagadnienia prawnego oraz obszerność
problematyki skutkują ograniczeniem rozważań do problemu zmian podmiotowych
po stronie wierzyciela, w toku postępowania egzekucyjnego, wszczętego
na wniosek banku na podstawie wystawionego przez niego bankowego tytułu
egzekucyjnego zaopatrzonego przez sąd w klauzulę wykonalności. Przypomnieć
jedynie należy, że zgodnie z art. 97 ust.1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo
bankowe (jedn. tekst Dz. U. z 2012 poz. 1376 ze zm.) dokument o treści określonej
w art. 96 stanowi bankowy tytuł egzekucyjny i po nadaniu klauzuli wykonalności,
może być podstawą egzekucji, prowadzonej według przepisów kodeksu
postępowania cywilnego, wyłącznie przeciwko osobie, która bezpośrednio
z bankiem dokonywała czynności bankowej albo jest dłużnikiem banku z tytułu
zabezpieczenia wierzytelności banku wynikającej z czynności bankowej i złożyła
pisemne oświadczenie o poddaniu się egzekucji oraz gdy roszczenie objęte tytułem
wynika bezpośrednio z tej czynności bankowej lub jej zabezpieczenia. Art. 7862
§ 1
k.p.c. samodzielnie reguluje zakres kognicji sądu w postępowaniu klauzulowym
dotyczącym bankowego tytułu egzekucyjnego, nakazując badanie czy dłużnik
poddał się egzekucji oraz czy roszczenie objęte tytułem wynika ze wskazanej
czynności dokonanej bezpośrednio bankiem lub z zabezpieczenia wierzytelności
banku wynikającej z tej czynności, ponadto jeżeli wykonanie tytułu egzekucyjnego
uzależnione jest od zdarzenia, które udowodnić powinien wierzyciel, zezwala na
nadanie klauzuli wykonalności dopiero po dostarczeniu sądowi dowodu tego
zdarzenia w formie dokumentu. Liczne judykaty dotyczące tych kwestii nie mają
6
bezpośredniego odniesienia do problemów występujących w obecnej sprawie (por.
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 1999 r., III CZP14/99, OSP 2000, nr 3,
poz. 41, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 2000 r., III CZP 22/00, OSP
2001, nr 3, poz. 45, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 lipca 2002 r., III CZP
42/01, OSNC 2002, nr 2, poz. 18, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia
2001 r., III CZP 80/01, OSNC 2003, nr 1, poz. 2, uchwała składu 7 sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 11 lipca 2004 r., III CZP 110/03, OSNC 2004, nr 9, poz. 133,
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2005 r., III CZP 80/04, OSNC 2005, nr
12, poz. 203, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2009 r., III CZP
90/09, nie publ.). Zauważyć jedynie wypada, że art. 96 ust.1 w zw. z art. 97 ust. 1
prawa bankowego zostały uznane za zgodne z Konstytucją (por. wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 26 stycznia 2005 r., P 10/04, OTK-A 2005, nr 1, poz. 7).
Prawo bankowe zawiera samodzielną regulację, o charakterze lex specialis,
dotyczącą następstwa prawnego po stronie zobowiązanej. Zgodnie z art. 98
bankowy tytuł egzekucyjny może być bowiem podstawą egzekucji także przeciwko
osobie trzeciej, gdy przejmie ona dług wynikający z czynności bankowej,
oznaczonej w art. 97 ust. 1, jeżeli po dokonaniu czynności bankowej, o której mowa
w tym przepisie, obowiązek spełnienia świadczenia przeszedł na inne osoby
w wyniku spadkobrania lub przekształcenia osoby prawnej albo gdy zachodzi
potrzeba egzekucji z majątku wspólnego małżonków. Może być ona wszczęta
(kontynuowana) wyłącznie po przedstawieniu tytułu wykonawczego tj. bankowego
tytułu egzekucyjnego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności nadaną przez sąd
przeciwko tym osobom (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2010 r.,
III CZP 18/10, OSNC 2010, nr 12, poz. 157). Brak takiego przepisu w odniesieniu
do strony uprawnionej, co przemawia za odpowiednim zastosowaniem w tym
zakresie przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Szczegółowe rozważania
rozpocząć należy od wskazania, że wyjątkowość uregulowań dotyczących
bankowego tytułu egzekucyjnego, przyznających przywilej ich samodzielnego
wystawiania jedynie uczestnikom obrotu gospodarczego będącym bankami, legła
u podstaw jednolitego stanowiska orzecznictwa ograniczającego w postępowaniu
klauzulowym i egzekucyjnym dopuszczalność następstwa prawnego po stronie
wierzyciela wyłącznie do banków (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia
7
2 kwietnia 2004 r., III CZP 9/04, OSNC 2005, nr 6, poz. 98, uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 20 kwietnia 2006 r., III CZP 17/06, Biul. SN 2006, nr 4, poz. 6,
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2009 r., IV CSK 422/08, OSNC-
ZD 2010, nr 2, poz. 36). Podstawą takiego następstwa może być czynność prawna
polegająca na przeniesieniu wierzytelności na inny bank (przelew), która nie
powoduje utraty bytu prawnego dotychczasowego wierzyciela. Judykatura zgodnie
przyjmuje, że w tej sytuacji, kwalifikowanej jako sukcesja syngularna inter vivos,
wymagane jest nadanie klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności
i brak podstaw do odmiennego traktowania banków (por. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 20 kwietnia 2006 r., III CZP 17/06, Biul. SN 2006, nr 4, poz. 6,
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 2006 r., III CZP 4/06, nie publ.).
Problem podziału banku dokonywanego przez przeniesienie części majątku banku
dzielonego na istniejący bank lub na bank nowo zawiązany (podział przez
wydzielenie), z uwagi na odmienność konstrukcji, nie wymaga omówienia. Istota
wątpliwości występujących w obecnej sprawie dotyczy bowiem połączenia banków,
z których jeden jest wierzycielem z czynności bankowej. Połączenie takie co do
zasady może nastąpić przez przejęcie (inkorporację) lub przez zawiązanie nowej
spółki (unię). W przedmiotowym stanie faktycznym bankiem przejmującym był bank
krajowy, stąd zgodnie z art. 124 prawa bankowego połączenie zostało dokonane
przez przeniesienie całego majątku banku przejmowanego na bank przejmujący,
w zamian za akcje. Tego rodzaju połączenie połączone jest z ustaniem bytu
prawnego banku, zatem odpowiada sukcesji generalnej mortis causa.
Brak podstaw do przyjęcia w zakresie omawianej kwestii luki konstrukcyjnej
i zastosowania art. 819 § 1 k.p.c. poprzez argumentum a simile. Skoro bowiem
prawo bankowe samodzielnie reguluje w art. 98 sposób wykazywania następstwa
prawnego po stronie dłużnika, przewidując wprost nadanie klauzuli wykonalności
przez sąd, to nie można dopuścić - mimo braku unormowania dotyczącego
następstwa prawnego po stronie wierzyciela oraz zbieżności konstrukcji sukcesji
generalnej mortis causa - cząstkowego przyjęcia poprzez wnioskowanie z analogii
legis zastosowania art. 819 § 1 k.p.c., który obejmujące hipotezą następstwo
z tytułu spadkobrania po obu stronach stosunku zobowiązaniowego a dyspozycją -
jego potwierdzenie organowi egzekucyjnemu przez przedstawienie stosownego
8
dokumentu bez potrzeby nadawania klauzuli wykonalności. Stanowisko takie
prowadziłoby ponadto do braku symetrii w sposobie wykazywania następstwa
prawnego po stronie dłużnika i wierzyciela.
Z tych względów przyjąć należy, że dla kontynuowania egzekucji niezbędne
jest nadanie przez sąd, na zasadach ogólnych, klauzuli wykonalności na rzecz
banku przejmującego. W przeciwieństwie do deklaratywnej klauzuli wykonalności
nadawanej na rzecz wystawcy bankowego tytułu egzekucyjnego taka klauzula
będzie miała charakter konstytutywny i ukształtuje, na użytek dalszego
postępowania, zakres podmiotowy egzekucji. Za tym rozwiązaniem przemawiają
także inne względy. Po pierwsze wyjątkowość przywileju wystawiania bankowego
tytułu egzekucyjnego, który co do zasady nie powinien być podstawą egzekucji na
rzecz lub przeciwko osobom innym jak strony danej czynności bankowej. Wszelkie
następcze zmiany w tym zakresie winny wynikać z orzeczenia sądu, zwłaszcza gdy
uwzględni się, że egzekucja sądowa jest realizowana przy zastosowaniu przymusu
państwowego, a postępowanie klauzulowe w pewnym stopniu spełnia funkcję
gwarancyjną zapewniając ochronę praw jego uczestników. Poprzestanie na
notyfikacyjnym powiadomieniu organu egzekucyjnego przez bank przejmujący
o połączeniu oznacza dalsze pogorszenie sytuacji dłużnika banku przejętego.
Po drugie fakt, że następstwo prawne jest instytucją prawa materialnego, która
ze swojej istoty nie powinna być badana bezpośrednio przez organ egzekucyjny,
a istniejących w tym zakresie wyjątków nie można wykładać rozszerzająco.
Komornicy działają w imieniu państwa, którego jednym z zadań jest zapewnienie
wykonania wyroków sądowych. Jakkolwiek są szczególnego rodzaju organami
państwowymi - organami egzekucyjnymi, wyposażonymi w określone władcze
kompetencje wobec osób (m.in. art. 761 i art. 764 k.p.c.) i wobec innych instytucji
władzy publicznej (art. 761 i art. 765 k.p.c.), uprawnionymi do nakładania kar,
to nie są organami władzy sądowniczej i nie sprawują wymiaru sprawiedliwości.
Po trzecie judykatura odstąpiła od dominującego wcześniej stanowiska, że zmiany
podmiotowe po stronie dłużnika lub wierzyciela, które nastąpiły w toku
postępowania egzekucyjnego, umożliwiają jego kontynuację bez potrzeby
nadawania klauzuli wykonalności (por. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 30 stycznia 1975 r., II CZ 5/75, OSP 1976, nr 2, poz. 37, postanowienie
9
Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 1975 r., I CZ 98/75, OSNC 1976, nr 6, poz. 142,
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 1993 r., III CZP 68/93, OSP 1994,
nr 5, poz. 84, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2002 r., II CKN 803/00,
nie publ.). Poczynając od uchwały Sądu Najwyższego z dnia 29 października
2004 r., III CZP 63/04 (OSNC 2005, nr 10, poz. 174) przyjmuje się, że art. 788 § 1
k.p.c. ma zastosowanie również w odniesieniu do takich zmian dokonanych po
wszczęciu postępowania egzekucyjnego. Po czwarte normatywna konstrukcja
połączenia banków, przewidziana w prawie bankowym i kodeksie spółek
handlowych wprawdzie oparta jest na zasadzie kontynuacji, ale prowadzi do
istotnej zmiany podmiotowej. Po piąte argumentem nie bez znaczenia jest,
że podstawą powództw przeciwegzekucyjnych (art. 840 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.)
są zarzuty związane z klauzulą wykonalności. Kontynuowanie egzekucji, mimo jej
nie nadania, pozbawiałoby zatem dłużnika tego środka ochrony prawnej.
Stanowisko wyrażone w uchwale zgodne jest również z poglądem Sądu
Najwyższego dotyczącym następstwa prawnego banków w postępowaniu
egzekucyjnym zajętym wcześniej w uchwale Sądu Najwyższego z dnia
11 października 2001 r., III CZP 45/01 (OSNC 2002, nr 6, poz. 73), zapadłej
w nieaktualnym stanie prawnym, a po jego zmianie, przy częściowo odmiennym
stanie faktycznym, uchwale Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2006 r., III CZP
129/05 (OSNC 2007, nr 1, poz. 4).
Przedstawione względy uzasadniają rozstrzygnięcie przedstawionego
zagadnienia prawnego przez podjęcie uchwały o treści jak wyżej (art. 390 § 1
k.p.c.).