Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 595/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa A.P.
przeciwko P. Spółce Akcyjnej z siedzibą w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 24 lipca 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 kwietnia 2013 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 1 w części oddalającej
apelację powoda w zakresie dotyczącym odsetek ustawowych od
kwoty 400.000 (czterysta tysięcy) złotych za okres od dnia 20
października 2011 roku do dnia 18 grudnia 2012 roku i zmienia
wyrok Sądu Okręgowego w P. z dnia 19 grudnia 2012 r. w
punkcie 2 o tyle tylko, że zasądza od pozwanego na rzecz
powoda odsetki ustawowe od kwoty 400.000 (czterysta tysięcy)
złotych za okres od dnia 20 października 2011 roku do dnia 18
grudnia 2012 r.;
2
2. oddala skargę kasacyjną w pozostałej części;
3. zasądza od pozwanego na rzecz powoda koszty
postępowania kasacyjnego w kwocie 6.196 (sześć tysięcy sto
dziewięćdziesiąt sześć) złotych.
UZASADNIENIE
3
Powód A. P. domagał się zasądzenia od pozwanego P. zadośćuczynienia za
krzywdę doznaną przez niego w następstwie wypadku komunikacyjnego z dnia
10 stycznia 2004 r. w kwocie 1.000.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
wniesienia pozwu do dnia zapłaty, ustalenia odpowiedzialności pozwanego na
przyszłość za wszelkie dalsze skutki tego wypadku oraz zasądzenia kosztów
postępowania.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że w dniu 10 stycznia 2004 r. na drodze
między miejscowościami D. i L. doszło do zderzenia samochodu dostawczego
marki Mercedes prowadzonego przez powoda i samochodu ciężarowego marki
Scania z naczepą kierowanego przez D. B., przy czym do wypadku przyczynili się
w równym stopniu (po 50 %) obaj kierowcy. W jego wyniku A. P., będący w dacie
zdarzenia młodym i zdrowym dwudziestoletnim mężczyzną, doznał poważnego
urazu czaszkowo-mózgowego i złamania kręgosłupa na poziomie Th 11-12
skutkujących nieodwracalnym kalectwem w postaci encefalopatii pourazowej i
niedowładu spastycznego czterokończynowego (155 % trwałego uszczerbku na
zdrowiu). Biorąc pod uwagę znaczny zakres cierpień psychicznych i fizycznych
doznanych przez powoda, rozległość obrażeń ciała, rujnujący wpływ skutków
wypadku na jego dotychczasowy tryb życia oraz sytuację życiową po wypadku, Sąd
Okręgowy uznał 800.000 złotych za „odpowiednią” w świetle art. 445 § 1 k.c. sumę
zadośćuczynienia i wyrokiem z dnia 19 grudnia 2012 r. zasądził od pozwanego na
rzecz powoda kwotę 400.000 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 19 grudnia
2012 r. do dnia zapłaty, zaś w pozostałym zakresie powództwo oddalił. Sąd
uwzględnił zakres przyczynienia się powoda do wypadku (50 %), zaś orzeczenie
o przyznaniu odsetek ustawowych od zasądzonego zadośćuczynienia dopiero od
dnia wydania wyroku uzasadnił tym, że dopiero w toku postępowania sądowego
ustalona została odpowiedzialność strony pozwanej za skutki wypadku oraz
rozmiar krzywdy powoda pozwalający na określenie stosownego zadośćuczynienia.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelacje obu stron wniesione
od powyższego rozstrzygnięcia, podzielając ustalenia faktyczne i wnioski prawne
Sądu pierwszej instancji. Sąd Odwoławczy zaaprobował przyznanie odsetek
ustawowych od zasądzonej na rzecz powoda kwoty od dnia wyrokowania wobec
ustalenia przez Sąd pierwszej instancji należnego zadośćuczynienia według stanu
4
rzeczy istniejącego w dacie zamknięcia rozprawy przed Sądem Okręgowym
wskazując, że zasądzenie ich od daty wcześniejszej doprowadziłoby do
bezzasadnego uprzywilejowania powoda.
W skardze kasacyjnej powód, zaskarżając wyrok Sądu Apelacyjnego jedynie
w zakresie oddalającym apelację powoda dotyczącą odsetek ustawowych od
przyznanej mu tytułem zadośćuczynienia kwoty 400.00 złotych za okres od dnia
25 sierpnia 2011 roku do dnia 18 grudnia 2012 roku, zarzucił naruszenie prawa
materialnego, a to 445 § 1 k.c., art. 481 § 1 k.c., art. 455 k.c. w związku z art. 14 ust.
1 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych,
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych (t.j.: Dz. U. 2013 r., poz. 392- dalej jako u.u.o.). Formułując te
zarzuty domagał się uchylenia wyroku w zaskarżonej części i orzeczenia co do
istoty sprawy przez zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda odsetek
ustawowych za powyższy okres lub uchylenia wyroku w zaskarżonej części
i przekazania sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna powoda jest zasadna, o ile zarzuca zaskarżonemu
wyrokowi naruszenie art. 481 § 1 w związku z art. 455 k.c. i art. 14 ust. 1 u.u.o.
Kwestia początkowego terminu naliczania odsetek ustawowych za
opóźnienie w zapłacie zadośćuczynienia za krzywdę ustalonego przez sąd jest
w orzecznictwie postrzegana i rozwiązywana niejednolicie. Według pierwszego
poglądu, wymagalność roszczenia o zapłatę zadośćuczynienia podlega ogólnym
regułom płynącym z art. 455 k.c. Odsetki ustawowe za opóźnienie przysługują więc
wierzycielowi od daty wezwania dłużnika do zapłaty na rzecz poszkodowanego
określonej sumy tytułem zadośćuczynienia z uwzględnieniem regulacji
szczególnych, do jakich należy art.14 ust. 1 i 2 u.u.o. (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 18 września 1970 r., II PR 257/70, OSNC 1971, nr 6, poz. 103;
z dnia 12 lipca 2002 r., V CKN 1114/00, nie publ.; z dnia 18 lutego 2010 r., II CSK
434/09, nie publ.). Drugie z prezentowanych w judykaturze stanowisk, podzielone
przez Sądy obu instancji w niniejszej sprawie, zakłada, że zadośćuczynienie za
5
krzywdę wymagalne staje się dopiero w dacie wydania przez sąd wyroku
określającego jego wysokość, ponieważ dopiero od tego dnia dłużnik pozostaje
w opóźnieniu z jego zapłatą (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia
1997 r., I CKN 361/97, nie publ., z dnia 20 marca 1998 r., II CKN 650/97, nie publ.,
z dnia 4 września 1998 r., II CKN 875/97, nie publ., z dnia 9 września 1999 r.,
II CKN 477/98, nie publ.). Stosownie do trzeciego poglądu wymagalność
roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdę, a tym samym i początkowy termin
naliczania odsetek ustawowych za opóźnienie w jego zapłacie zależy od
okoliczności każdego indywidualnie rozpatrywanego przypadku, co oznacza,
że datą początkową biegu odsetek ustawowych może być zarówno dzień
wyrokowania, jak i dzień poprzedzający datę wydania przez sąd orzeczenia
zasądzającego stosowne zadośćuczynienie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
30 stycznia 2004 r., I CK 131/03, i z dnia 4 listopada 2008 r., II PK 100/08, OSNP
2010, nr 10, poz. 108 oraz z dnia 18 lutego 2011 r., I CSK 243/10, nie publ.).
Zgodnie z art. 481 § 1 k.c., odsetki ustawowe przysługują uprawnionemu za
samo opóźnienie w spełnieniu świadczenia, niezależnie od tego, czy wierzyciel
poniósł szkodę i choćby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które
dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Mają one na celu wyrównanie uszczerbku
majątkowego stanowiącego konsekwencję braku możliwości korzystania przez
wierzyciela z należnego mu świadczenia pieniężnego od daty, w której dłużnik
powinien spełnić to świadczenie stosownie do art. 455 k.c. lub przepisów
szczególnych, do których należy art. 14 ust. 1 u.u.o. Aktualnie w orzecznictwie
formułowane są poglądy, że w związku z normalizacją stosunków ekonomicznych
i stabilizacją cen, odsetki ustawowe, w odróżnieniu od początkowego okresu zmian
ustrojowych i gospodarczych, w mniejszym stopniu pełnią funkcję waloryzacyjną,
mają przede wszystkim zapewnić swego rodzaju zryczałtowane wynagrodzenie dla
wierzyciela za korzystanie przez dłużnika ze środków pieniężnych należnych
wierzycielowi, a także dyscyplinować dłużnika i motywować go do jak najszybszego
spełnienia świadczenia.
W orzecznictwie zwraca się także uwagę na to, że konstrukcja prawa do
żądania przez wierzyciela odsetek ustawowych od dłużnika za czas opóźnienia jest
dostosowana do świadczeń typowo pieniężnych i zakłada, że dłużnik wiedział nie
6
tylko o obowiązku świadczenia na rzecz wierzyciela, ale także znał wysokość
świadczenia, które ma spełnić (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca
2010 r., III CSK 308/09, nie publ.). Z uwagi na ocenny charakter wysokości
zadośćuczynienia dla ustalenia terminu jego wymagalności istotne jest więc, czy
dłużnik znał wysokość żądania uprawnionego, a nadto, czy znał lub powinien znać
okoliczności decydujące o rozmiarze należnego od niego zadośćuczynienia.
O terminie, od którego należy naliczać odsetki ustawowe decyduje także kryterium
oczywistości żądania zadośćuczynienia. Jeżeli bowiem w danym przypadku
występowanie krzywdy oraz jej rozmiar są ewidentne i nie budzą większych
wątpliwości, uzasadnione jest przyjęcie, że odsetki ustawowe powinny być
naliczane od dnia wezwania dłużnika do zapłaty takiego zadośćuczynienia, jakie
było wówczas uzasadnione okolicznościami konkretnego przypadku. Nie można
bowiem usprawiedliwiać opóźnienia w zapłacie pieniężnego zadośćuczynienia
przez podmiot do tego zobowiązany w sytuacji, gdy wysokość pieniężnego
zadośćuczynienia - ze względu na występujące typowe okoliczności - nie budzi
większych wątpliwości w świetle ukształtowanej praktyki orzeczniczej w podobnych
sprawach. Nie ma także znaczenia, że ostateczne określenie wysokości
zadośćuczynienia leży, w razie sporu między uprawnionym i zobowiązanym,
w kompetencji sądu, albowiem możliwość przyznania pokrzywdzonemu
odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia za krzywdę (art. 445 § 1 i art. 448
k.c.) nie zakłada dowolności ocen sądu, lecz stanowi konsekwencję niewymiernego
charakteru okoliczności decydujących o doznaniu krzywdy i jej zakresie. Mimo więc
pewnej swobody sądu przy orzekaniu o zadośćuczynieniu, wyrok zasądzający
zadośćuczynienie nie ma charakteru konstytutywnego, lecz deklaratywny (por.
wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 30 stycznia 2004 r., I CK 131/03, OSNC 2005,
Nr 2, poz. 40; z dnia 17 listopada 2006 r., V CSK 266/06, nie publ.; z dnia
26 listopada 2009 r., III CSK 62/09, nie publ.). Poglądu tego nie podważa także to,
że do zadośćuczynienia ma zastosowanie art. 363 § 2 k.c. (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 22 maja 1990 r., II CR 225/90, nie publ.), stosownie do którego
jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania
powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że
szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej
7
chwili. Zasada wyrażona w art. 363 § 2 k.c., nawiązującym do art. 316 § 1 k.p.c.,
oznacza, że rozmiar szkody, zarówno majątkowej, jak i niemajątkowej, ustala się,
uwzględniając moment wyrokowania. Ma ona na celu możliwie pełną kompensatę
szkody ze względu na jej dynamiczny charakter. Nie może więc usprawiedliwiać
ograniczenia praw poszkodowanego (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
10 lutego 2000 r., II CKN 725/98, nie publ.; z dnia 16 kwietnia 2009 r., I CSK
524/08, OSNC-ZD 2009, nr D, poz. 106).
W rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy zasądził odsetki ustawowe od
przyznanego zadośćuczynienia od daty wyrokowania (19 grudnia 2012 r.),
argumentując, że dopiero w toku postępowania sądowego przeprowadzone zostały
dowody z opinii biegłych sądowych pozwalające na ustalenie przyczyn wypadku
komunikacyjnego, przesądzenie odpowiedzialności strony pozwanej za jego skutki
oraz na określenie zakresu krzywdy odniesionej przez powoda i w konsekwencji
wysokości zadośćuczynienia z uwzględnieniem przyczynienia się powoda do
wypadku w 50%. Aprobując tę motywację Sąd Apelacyjny podniósł uzupełniająco,
że ustalenie wysokości zadośćuczynienia według stanu na dzień zamknięcia
rozprawy oznacza, że stało się ono wymagalne dopiero w tej dacie, zaś przyznanie
odsetek ustawowych od daty wcześniejszej (czyli od dnia 15 sierpnia 2011 roku
wskazanego w apelacji powoda) prowadziłoby do jego bezzasadnego
uprzywilejowania.
Skarga kasacyjna powoda zasadnie kwestionuje zasadność tego stanowiska
w realiach rozpoznawanej sprawy. W ocenie Sądu Najwyższego rozpoznającego
niniejszą skargę kasacyjną, wymagalność roszczenia powoda o zapłatę stosownej
kwoty tytułem zadośćuczynienia za krzywdę należy ustalić biorąc pod uwagę,
że odpis pozwu został doręczony stronie pozwanej w dniu 19 września 2011 roku
(dowód k. 83 akt) i od tej daty stosownie do treści art.14 ust. 1 u.u.o. rozpoczął swój
bieg 30 - dniowy termin do spełnienia świadczenia przez pozwanego
ubezpieczyciela. Z akt sprawy wynika, że strona pozwana posiadała już znacznie
wcześniej, bo w 2007 roku, informacje o zaistnieniu przedmiotowego wypadku
komunikacyjnego, jego skutkach oraz roszczeniach powoda z nim związanych,
wynikające z treści wniosku powoda o zawezwanie strony pozwanej do próby
ugodowej w sprawie o zasądzenie na rzecz powoda zadośćuczynienia za skutki
8
wypadku w kwocie 140.000 złotych (dowód: sprawa VI Co …/07 Sądu Rejonowego
– w załączeniu). W dniu 1 września 2008 roku powód zgłosił stronie pozwanej
szkodę osobową wynikłą z przedmiotowego wypadku komunikacyjnego, wskazując
na datę wypadku oraz podając jego okoliczności i dane osobowe jego uczestników
(powoda i D. B.), a także sygnaturę akt postępowania karnego przygotowawczego,
które toczyło się w sprawie wypadku (dowód: pismo powoda z dnia 26 sierpnia
2008 roku w aktach likwidacyjnych szkody w załączeniu). Pozwany ubezpieczyciel
zaniechał przeprowadzenia jakichkolwiek czynności zmierzających do ustalenia
stanu faktycznego zdarzenia, zasadności zgłoszonych roszczeń i wysokości
świadczenia (por. art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o działalności
ubezpieczeniowej Dz.U.2013.950 j.t.), poprzestając na udzieleniu powodowi
informacji, że nie łączy go z posiadaczem pojazdu uczestniczącego w wypadku
umowa obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej mimo, że co
innego wynikało z treści dokumentów okazanych policji na miejscu zdarzenia przez
kierowcę samochodu ciężarowego marki Scania D. B. Jak się okazało, była to
informacja oczywiście nieprawdziwa i dopiero w odpowiedzi na pozew złożonej w
niniejszej sprawie pozwany ubezpieczyciel przyznał powyższą okoliczność. W
sprawie wypadku prowadzone było przez Prokuraturę Rejonową w S.
postępowanie przygotowawcze, ubezpieczyciel dysponował więc możliwością
zapoznania się ze zgromadzonymi w jego toku dowodami dotyczącymi przebiegu
tego zdarzenia. Z doręczonego stronie pozwanej w dniu 19 września 2011 roku
odpisu pozwu oraz dołączonych do niego licznych dowodów w postaci dokumentów
wynikało natomiast w sposób bezsporny, że powód doznał w wyniku wypadku
rozległych obrażeń ciała, trwałego kalectwa oraz cierpień fizycznych
i psychicznych o znacznym nasileniu, a więc krzywdy o utrwalonych na dzień
doręczenia pozwanemu odpisu pozwu, rozmiarach, uzasadniających w świetle art.
445 § 1 k.c. oraz znanego ubezpieczycielowi dorobku judykatury i nauki prawa
cywilnego, przyznanie mu stosownego zadośćuczynienia. Brak było przeszkód do
zweryfikowania przez ubezpieczyciela tych informacji w terminie wskazanym
w art.14 ust. 1 u.u.o.
Konkludując przedstawione rozważania należy stwierdzić, że odsetki
ustawowe od zasądzonej na rzecz powoda kwoty 400.000 złotych tytułem
9
zadośćuczynienia przysługują powodowi stosownie do art. 481 § 1 w związku z art.
455 k.c. i art.14 ust. 1 u.u.o. od dnia 20 października 2011 roku, co uzasadniało
uchylenie przez Sąd Najwyższy zaskarżonego wyroku w części oddalającej
apelację powoda dotyczącą odsetek ustawowych i wydanie przez Sąd Najwyższy,
na podstawie art. 39815
k.p.c. orzeczenia co do istoty sprawy. Dalej idąca skarga
kasacyjna (w zakresie, w jakim powód zaskarżył oddalenie jego apelacji co do
roszczenia o odsetki ustawowe od kwoty 400.000 złotych za okres od dnia
25 sierpnia 2011 roku do dnia 19 października 2011 roku) podlegała oddaleniu
jako bezzasadna na podstawie art. 39814
k.p.c. O kosztach postępowania
kasacyjnego orzeczono stosownie do wyniku sprawy.