Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 41/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 sierpnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
Protokolant Grażyna Niedziałkowska
w sprawie z powództwa J.M.
przeciwko Uniwersytetowi […]
o przywrócenie do pracy, premię,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 5 sierpnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w […]
z dnia 17 września 2013 r.,
1. oddala skargę kasacyjną ;
2. zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 120 (sto
dwadzieścia) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
2
UZASADNIENIE
Powód J. M. wniósł o przywrócenie go do pracy u pozwanego -
Uniwersytecie […], a nadto o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda
wynagrodzenia za okres do trzech miesięcy pozostawania bez pracy w wysokości
2.350 zł miesięcznie oraz kwoty 3.100 zł tytułem premii za listopad i grudzień 2011
r. oraz styczeń i luty 2012 r., a także o zasądzenie kosztów procesu, w tym kosztów
zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 15 marca 2013 r. zasądził od pozwanego
Uniwersytetu na rzecz powoda J. M. kwotę 7.050 zł tytułem odszkodowania za
niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia (pkt 1),
oddalił powództwo w pozostałym zakresie (pkt 2), zniósł wzajemnie między
stronami koszty procesu (pkt 3), nakazał pobrać od pozwanego na rzecz Skarbu
Państwa kwotę 535 zł tytułem nieuiszczonej opłaty od pozwu (pkt 4), nadał
wyrokowi w pkt. 1 rygor natychmiastowej wykonalności w zakresie kwoty 2.350 zł
(pkt 5).
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód był zatrudniony przez stronę
pozwaną od dnia 9 stycznia 1984 r., początkowo na podstawie umowy o pracę
zawartej na okres próbny, a od dnia 24 stycznia 1984 r. – na czas nieokreślony,
ostatnio na stanowisku starszego referenta w zakresie prowadzenia magazynu w
Biurze Remontów i Eksploatacji. Niezależnie od obowiązującego na tym stanowisku
zakresu czynności, powód od lipca 2010 r. zajmował się dokonywaniem zakupów
na rzecz magazynu. Do tego czasu leżało to w gestii zaopatrzeniowca. Przed
powierzeniem dodatkowych obowiązków, powód nie przeszedł szkolenia w
zakresie zamówień publicznych.
W dniu 25 września 2011 r. przełożony wydał powodowi polecenie
przygotowania SIWZ na dostawę materiałów budowlanych, elektrycznych i
instalacyjnych w terminie do 14 października 2011 r. Jako osobę odpowiedzialną za
wykonanie zadania wskazał J. M. W dniu 3 stycznia 2012 r. komisja, w skład której
wchodził między innymi powód, dokonała wyboru dostawców do chwili
rozstrzygnięcia przetargu. Pismem z dnia 25 stycznia 2012 r. zastępca dyrektora
Biura Remontów i Eksploatacji poinformował, że w drodze konkursu ofert zostały
3
wybrane firmy, w których należy dokonywać zakupów do czasu rozstrzygnięcia
przetargu. Powód nie otrzymał instrukcji na temat sposobu postępowania w
przypadku, gdy wybrane podmioty nie będą posiadały w ofercie potrzebnego
towaru.
Zgodnie z zarządzeniem Rektora […] z dnia 8 czerwca 2009 r., zamówienia
na dostawy i usługi oraz zlecenia robót o wartości szacunkowej większej niż 10.000
zł powinny być poprzedzone zapytaniem ofertowym do co najmniej dwóch
wykonawców, z wyjątkiem sytuacji, w których zamówienie może zrealizować tylko
jeden wykonawca - np. wyłączny przedstawiciel producenta, sytuacji awaryjnych
itp. Zgodnie natomiast z zarządzeniem Rektora […] z dnia 18 grudnia 2009 r. w
sprawie zamiany zarządzenia z dnia 8 czerwca 2009 r., w przypadku braku
zawarcia umowy w ramach projektów finansowanych lub współfinansowanych z
funduszy strukturalnych, sporządzający zamówienie ma obowiązek co najmniej
dokonać porównania minimum trzech konkurencyjnych ofert, a w razie braku
odpowiedzi od podmiotów, do których skierowane zostało zapytanie - co najmniej
dwóch. W razie udokumentowanego działania na polskim rynku tylko jednego
podmiotu prowadzącego działalność będącą przedmiotem zamówienia możliwe jest
skorzystanie z jego oferty bez konieczności porównania.
W dniu 17 lutego 2012 r. powód przedstawił swojemu przełożonemu do
zatwierdzenia sześć faktur. Faktury te dotyczyły zakupu, między innymi, glazury i
wykładziny. Zamówienia na powyższe produkty zostały zatwierdzone przez
przełożonego. Użytkownik sam był w hurtowniach i wybrał materiały. Wykładzina
była zakupiona według wzornika przedstawionego przez brygadę remontową, a
wybrana przez użytkownika. Była ona zakupiona w korzystnej cenie, niższej o ok.
10 zł/m w porównaniu z oferowaną przez konkurencję. Przełożony odmówił
zatwierdzenia faktur. Wcześniej powód dokonywał zakupów w wymienionych wyżej
hurtowniach i przełożony akceptował przedkładane mu faktury. Faktury bez
potwierdzenia powód przesłał bezpośrednio do Kwestury. Do faktur powód dołączył
notatkę służbową, w której stwierdził, że nie zna powodu odmowy podpisania
faktur. W jego ocenie, stanowiło to celowe utrudnianie pracy bezpośrednio
magazynierom, a pośrednio wszystkim rzemieślnikom zatrudnionym w Biurze
4
Remontów i Eksploatacji. Powód poprosił o zatwierdzenie faktur i przekazanie ich
do zapłaty do Działu Finansowego.
Pismem z 2 marca 2012 r. przełożony powoda poinformował o zaistniałej
sytuacji Kanclerza Uniwersytetu. Po ujawnieniu zgłoszenia przez powoda faktur z
hurtowni niewyłonionych w drodze zapytań ofertowych, przełożony wydał powodowi
ustne polecenie dotyczące konieczności zachowania procedury kierowania pytań
ofertowych do co najmniej trzech dostawców w przypadku, kiedy wyłonione
wcześniej na drodze konkursu hurtownie nie posiadają w danej chwili w swojej
ofercie handlowej zamawianych na potrzeby magazynu artykułów. Pismem z 5
marca 2012 r. pracodawca poinformował powoda o kwotach przeznaczonych do
wykorzystania na zakup artykułów elektrycznych i budowlanych. Dodatkowo
zastrzeżono, że po wyczerpaniu limitów na dokonywanie zakupów należy
skierować zapytania ofertowe do innych hurtowni (minimum trzech) i wybrać
najtańszą ofertę. W tym samym dniu pracodawca wezwał powoda do złożenia
wyjaśnień w sprawie naruszenia przez niego obowiązków pracowniczych. Powód
ustosunkował się na piśmie do stawianych mu zarzutów.
Powód w okresie zatrudnienia był członkiem Niezależnego Samorządnego
Związku Zawodowego […]. W dniu 1 lutego 2012 r. Zarząd Zakładowy
Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego […] podjął uchwałę, dotyczącą
powierzenia powodowi funkcji sekretarza Zarządu Zakładowego i objęcia go
szczególną ochroną przewidzianą w art. 32 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o
związkach zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 167). W dniu 21
marca 2012 r. Kanclerz Uniwersytetu […] został poinformowany o powierzeniu
powodowi funkcji sekretarza Zarządu w związku zawodowym. Jednocześnie w
piśmie zawarto informację, że w związku z podjętą uchwałą, z dniem 1 lutego 2012
r. ze szczególnej ochrony przestaje korzystać I. D. - dotychczas pełniąca funkcję
sekretarza.
Pismem z 14 marca 2012 r. pracodawca poinformował związki zawodowe o
zamiarze rozwiązania z powodem umowy o pracę w trybie art. 52 § 1 pkt 1 k.p.
Zarząd Zakładowy Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego […] zwrócił
się z prośba do Kanclerza o nierozwiązywanie umowy z powodem, informując go,
że powód przejął obowiązki sekretarza Zarządu, nadto jest długoletnim, sumiennym
5
pracownikiem. Pismem z 16 marca 2012 r. Związki Zawodowe Uniwersytetu
poinformowały pozwanego, że nie wyrażają zgody na rozwiązanie z powodem
umowy o pracę w trybie art. 52 k.p., albowiem upłynął już miesięczny termin
umożliwiający zastosowanie tego trybu rozwiązania umowy.
W dniu 30 marca 2012 r. powód, za pośrednictwem poczty, otrzymał
oświadczenie pracodawcy w przedmiocie rozwiązania z nim umowy o pracę bez
wypowiedzenia. Jako przyczynę rozwiązania stosunku pracy podano niewykonanie
przez powoda poleceń służbowych, co doprowadziło do naruszenia dyscypliny
finansów publicznych, przez nieprzestrzeganie ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. -
Prawo zamówień publicznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze
zm.) oraz zarządzenia Rektora Uniwersytetu z dnia 8 czerwca 2009 r., dotyczącego
zmiany zarządzenia z dnia 10 czerwca 2008 r. w sprawie Regulaminu składania
wniosków i udzielania zamówień nieobjętych ustawą prawo zamówień publicznych.
Wyjaśniono, że po objęciu przez mgr inż. P. B. obowiązków zastępcy dyrektora
BRE zostało stwierdzone, iż zakupy na materiały potrzebne dla BRE są
dokonywane przez powoda z pominięciem Prawa zamówień publicznych. W
związku z powyższym, do czasu zakończenia procedur przetargowych, wydano
powodowi polecenie, aby dokonywał zakupów w podmiotach wyłonionych - w
drodze zapytań ofertowych do co najmniej 3 podmiotów gospodarczych - przez
powołaną do tego komisję, w skład której wchodził również powód. Następnie
powoda dodatkowo poinformowano o podmiotach, w których mają być dokonywane
zakupy na materiały niezbędne do realizacji zadań BRE. Mimo tego, dnia 17 lutego
2012 r. powód przedstawił zastępcy dyrektora BRE do podpisu faktury VAT na
zakup materiałów w hurtowniach, których nie było na liście wyłonionych w drodze
zapytań ofertowych. Po odmowie podpisania przez zastępcę dyrektora BRE wyżej
wymienionych faktur powód przesłał je bezpośrednio do realizacji w Kwesturze z
notatką służbową, iż nie zna powodów odmowy podpisania faktur przez
przełożonego i wnosi o przekazanie ich do zapłaty do Działu Finansowego.
Po ustaniu stosunku pracy powód do 10 stycznia 2013 r. przebywał na
zwolnieniu lekarskim i otrzymywał zasiłek chorobowy, a następnie świadczenie
rehabilitacyjne.
6
W oparciu tak ustalony stan faktyczny Sąd Rejonowy uznał, iż wniesione
powództwo jedynie częściowo zasługuje na uwzględnienie.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, chybiony jest zarzut powoda, że stosunek
pracy został rozwiązany po upływie miesięcznego terminu przewidzianego w art. 52
§ 2 k.p. Jak bowiem wynika ze zgromadzonego materiału dowodowego, osobą
uprawnioną do podjęcia decyzji w przedmiocie rozwiązania z powodem stosunku
pracy był Kanclerz Uniwersytetu […], który uzyskał informację o sytuacji będącej
przyczyną rozwiązania umowy o pracę z powodem w dniu 2 marca 2012 r. W celu
ustalenia ciężaru naruszenia przez pracownika obowiązków, wystosował on pismo
do powoda, wzywając go do ustosunkowania się do zaistniałej sytuacji. Dopiero
uzyskanie wyjaśnień od powoda pozwalało pracodawcy na dogłębną analizę
zaistniałej sytuacji, co stanowiło jednocześnie działanie zabezpieczające interes
pracownika przed pochopnym rozstrzygnięciem tej kwestii. Mając na uwadze
okoliczność, że pracodawca otrzymał od powoda wyjaśnienia jego zachowania w
dniu 9 marca 2012 r., a oświadczenie o rozwiązaniu umowy o pracę zostało
doręczone powodowi w dniu 30 marca 2012 r., termin z art. 52 § 2 k.p. należy
uznać za zachowany.
Zdaniem Sądu Rejonowego, niezasadnym okazał się też zarzut powoda
tyczący się naruszenia przez pracodawcę art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy o związkach
zawodowych. Wyboru powoda na stanowisko sekretarz Zarządu Zakładowego
Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego […] dokonano bowiem z
pominięciem § 30 statutu Związku, a nadto nie poinformowano pracodawcy o
objęciu powoda szczególną ochroną przed rozwiązaniem stosunku pracy.
Najistotniejszą w rozpoznawanej sprawie była ocena zachowania powoda z
punktu widzenia regulacji art. 52 § 1 pkt 1 k.p. Zdaniem Sądu Rejonowego, nie
ulega wątpliwości, że dokonując zakupów w hurtowniach niewyłonionych w drodze
zapytań ofertowych, powód naruszył polecenie pracodawcy dokonywania tych
zakupów wyłącznie w określonych podmiotach. Sąd nie zgodził się jednak z
twierdzeniem pracodawcy, iż swoim zachowaniem powód naruszył przepisy Prawa
zamówień publicznych. Zgodnie bowiem z treścią art. 4 pkt 8 tej ustawy, nie ma
ona zastosowania do zamówień i konkursów, których wartość nie przekracza
wyrażonej w złotych równowartości kwoty 14.000 euro. Zakupy dokonywane przez
7
powoda opiewały na znacznie mniejsze kwoty, z których najwyższa wynosiła
2.027,82 zł. W opinii Sądu, powód nie naruszył też w istotny sposób zarządzenia
Rektora Uniwersytetu z dnia 8 czerwca 2009 r., dotyczącego zmiany zarządzenia
nr 17/2008 z dnia 10 czerwca 2008 r. w sprawie Regulaminu składania wniosków i
udzielania zamówień nie objętych ustawą prawo zamówień publicznych. Z
przepisów tych nie wynika bowiem procedura, jaką należy stosować, gdy danego
towaru nie ma w wybranych hurtowniach. Także wartości zakupów uregulowane
tymi przepisami odbiegają od zakupów, których dokonywał powód (zapytanie
ofertowe miało dotyczyć zamówień powyżej 10.000 zł). Nadto strona pozwana nie
wykazała, by zakupy, których dokonywał powód, dotyczyły funduszy strukturalnych,
ani że powód został zapoznany z treścią tych dokumentów. Powód dokonując
zakupów w hurtowniach niewyłonionych w drodze zapytań ofertowych miał na
uwadze, że w tym czasie niezbędne materiały nie były dostępne w ofercie
podmiotów określonych w piśmie przełożonego z dnia 25 stycznia 2012 r. Ponadto
część materiałów, takich jak wykładzina i glazura, wybranych wcześniej przez
użytkownika, była dostępna wyłącznie w hurtowniach spoza listy. Istotnym jest, iż
powoda nie poinstruowano, co powinien robić w sytuacji, gdy dany towar, na który
jest zapotrzebowanie (zaakceptowane przez przełożonego), aktualnie nie znajduje
się w ofercie wybranych hurtowni. Strona pozwana nie wykazała również, by powód
dokonał zakupu po zawyżonych cenach. Nie bez znaczenia jest też fakt, że
dokonywanie zakupów nie leżało w pisemnym zakresie obowiązków powoda, a
powód nie przeszedł udokumentowanych szkoleń z zakresu ustawy o
zamówieniach publicznych.
Stwierdzenie, że zachowanie powoda nie nosiło cech ciężkiego naruszenia
podstawowych obowiązków pracowniczych, nie oznacza, iż Sąd popiera działania
powoda polegające w szczególności na przesłaniu niezatwierdzonych faktur
bezpośrednio Kwesturze, z pominięciem drogi służbowej i z notatką służbową, w
której powód wyjaśniał, iż nie zna powodów odmowy podpisania faktur przez
przełożonego i wnosi o przekazanie ich do zapłaty do Działu Finansowego. Powód
powinien w zaistniałej sytuacji zwrócić się do przełożonego z informacją o braku
asortymentu w wybranych hurtowniach, a nie dokonywać samodzielnych zakupów.
To zachowanie powoda, obiektywnie nieprawidłowe, uzasadniałoby rozwiązanie z
8
nim umowy o pracę w zwykłym trybie, tj. z zachowaniem okresu wypowiedzenia.
Mając na względzie, że doszło do naruszenia przez powoda obowiązków
służbowych, Sąd Rejonowy uznał przywrócenie powoda do pracy za niecelowe i
zasądził na jego rzecz odszkodowanie w wysokości trzymiesięcznego
wynagrodzenia, oddalając jednocześnie powództwo o przywrócenie do pracy i
wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy.
Na skutek apelacji powoda, Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych wyrokiem z dnia 17 września 2013 r. zmienił zaskarżone orzeczenie w
punkcie pierwszym oraz w punkcie drugim w części dotyczącej roszczenia o
przywrócenie do pracy w ten sposób, że przywrócił J. M. do pracy w Uniwersytecie
[…] na poprzednich warunkach pracy i płacy (pkt 1); oddalił apelację w pozostałej
części (pkt 2) i zniósł wzajemnie między stronami koszty procesu za drugą
instancję.
Sąd drugiej instancji podkreślił, że orzeczenie o roszczeniu innym niż
dochodzone przez pracownika jest wyjątkiem od reguły związania sądu żądaniem
pozwu. W rezultacie przepis art. 45 § 2 k.p. należy interpretować ściśle. Sąd
Rejonowy nie poczynił zaś żadnych ustaleń faktycznych pozwalających na
stwierdzenie, że restytucja przedmiotowego stosunku pracy jest niemożliwa czy
niecelowa. Sama nieprawidłowość zachowania powoda nie oznacza, iż stosunek
pracy nie może być kontynuowany. Uchybienia w wykonywaniu przez powoda
obowiązków pracowniczych być może usprawiedliwiałyby rozwiązanie umowy o
pracę za wypowiedzeniem, jednakże pracodawca z tego trybu zakończenia
stosunku pracy nie skorzystał, stosując rozwiązanie w trybie dyscyplinarnym.
Orzeczenie sądu odmawiające przywrócenia powoda do pracy wobec oczywiście
bezzasadnego rozwiązania stosunku pracy w trybie natychmiastowym nie może
zaś godzić w uprawnienie pracownika do zachowania ciągłości zatrudnienia, przez
arbitralnie stwierdzenie, że wypowiedzenie w trybie zwykłym byłoby skuteczne.
Ponadto na gruncie rozpatrywanej sprawy brak jest jakichkolwiek przesłanek
usprawiedliwiających stwierdzenie, że przywrócenie powoda do pracy jest
niemożliwe czy niecelowe. Powód, pomimo uchybień jakich się dopuścił, może
nadal wykonywać swoją pracę w sposób prawidłowy, niegodzący w interesy i dobro
pracodawcy. Okoliczności niniejszej sprawy nie pozwalają także na przyjęcie, że z
9
przyczyn zawinionych przez pracownika doszło do utraty zaufania pracodawcy w
stosunku do powoda. Co prawda powód przesłał Kwesturze niezatwierdzone
faktury bezpośrednio do realizacji, z pominięciem drogi służbowej, niemniej jednak
powyższe było spowodowane po części działaniem samego pracodawcy, który nie
zapoznał powoda z zasadami zakupów asortymentu, którego brak w wybranych
hurtowniach (zrobiono to dopiero po przedstawieniu wspomnianych faktur przez
powoda). Wobec tego powodowi można było zarzucić co najwyżej zwykłe
niedbalstwo, nie zaś zawinione działanie wpływające na utratę zaufania
pracodawcy w stosunku do jego osoby. W ocenie Sądu drugiej instancji, w
niniejszej sprawie nie zachodzi też możliwość odrodzenia się między stronami
sytuacji konfliktowej, mającej negatywny wpływ na pracę pozostałych osób
zatrudnionych w pozwanej uczelni. W okresie zatrudnienia powoda nie było bowiem
żadnego konfliktu między stronami. Sam fakt toczenia się procesu sądowego nie
przesądza zaś o niemożliwości lub niecelowości przywrócenia pracownika do
pracy.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną pozwanego w zakresie
punktu 1 i 3 orzeczenia. Skargę oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego, tj. art. 45 § 2 w związku z art. 56 § 2 k.p., przez jego niezastosowanie
i w konsekwencji, pomimo obiektywnie nagannego zachowanie pracownika,
stanowiącego naruszenie obowiązków służbowych i nie stosowanie się do poleceń
przełożonego, uznanie, że przywrócenie pracownika do pracy jest celowe.
Skarżący wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i oddalenie apelacji w
całości, a ponadto o zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów
postępowania apelacyjnego oraz kosztów postępowania kasacyjnego, w tym
kosztów zastępstwa procesowego wedle norm przepisanych.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podkreślono, że wobec naruszenia przez
pracownika jego obowiązków służbowych i zachowania się wbrew poleceniom
przełożonego, niemożliwe jest prawidłowe funkcjonowanie restytuowanego
stosunku pracy. Przedmiotowe zachowanie powoda bezspornie skutkuje utratą
zaufania pracodawcy do swojego pracownika, tym bardziej że przekazując faktury
VAT bezpośrednio do Kwestury, z pominięciem drogi służbowej, w sposób
niezgodny z prawdą (manipulując faktami) powód wskazał, że nie zna przyczyn
10
braku akceptacji zakupionego towaru przez przełożonego. Brak lojalności oraz
prawdomówności pracownika w relacjach służbowych oraz w trakcie wykonywania
zleconych zadań skutkuje utratą zaufania. Nie bez znaczenia dla rozstrzygnięcia
przedmiotowego sporu jest okoliczność, że powrót powoda do pracy implikuje
uznanie, iż tego typu zachowanie (obiektywnie naganne) jest aprobowane i nie
pociąga za sobą żadnych negatywnych konsekwencji, co ujemnie wpłynie na
postawę i stosunek do pracy innych pracowników pozwanej Uczelni.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powód wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie.
Analizę prawidłowości zaskarżonego wyroku rozpocząć wypada od
podkreślenia, że rozpoznając powództwo J. M. przeciwko Uniwersytetowi […] o
przywrócenie do pracy, Sąd Rejonowy - Sąd Pracy uznał dokonane przez
pracodawcę rozwiązanie łączącej strony umowy o pracę w trybie art. 52 § 1 pkt 1
k.p. za sprzeczne z tym przepisem (wobec niedopuszczenia się przez pracownika
ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych) i jedynie z uwagi
na niecelowość żądanej przez powoda restytucji tego stosunku, z mocy art. 45 § 2
k.p. w związku z art. 56 § 2 k.p. orzekł w to miejsce o odszkodowaniu. Z uwagi
niezaskarżenie wyroku pierwszoinstancyjnego przez pozwanego, przedmiotem
sporu na etapie postępowania apelacyjnego była tylko kwestia prawidłowości
rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego o roszczeniu alternatywnym do żądania pozwu.
To zagadnienie stanowi też istotę problemu w postępowaniu kasacyjnym.
Warto zatem przypomnieć, że według art. 56 § 1 k.p. pracownikowi, z którym
rozwiązano umowę o prace bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów o
rozwiązywaniu umów w tym trybie, przysługują alternatywne roszczenia o
przywrócenie do pracy albo o odszkodowanie. Przepis art. 45 § 2 k.p. w związku z
art. 56 k.p. pozwala natomiast sądowi pracy nie uwzględnić zgłoszonego w pozwie
żądania przywrócenia do pracy i w jego miejsce orzec o odszkodowaniu, lecz tylko
wtedy, „jeżeli ustali”, że przywrócenie do pracy byłoby niecelowe. Zwrot „jeżeli
ustali” użyty w wymienionym przepisie wskazuje jednoznacznie, że przyznanie
11
pracownikowi innego roszczenia niż przez niego wybrane, jest wyjątkiem, którego
dopuszczalność zależy od ustalenia, że przywrócenie do pracy byłoby niemożliwe
lub niecelowe. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 25
marca 1999 r., I PKN 641/98 (OSNAPiUS 2000 nr 11, poz. 416), znaczenie pojęcia
„ustali” wymaga od sądu przeprowadzenia postępowania dowodowego w
odpowiednim zakresie. Nie jest dopuszczalne formułowanie przez sąd ocen jedynie
na podstawie twierdzeń stron. Gdyby bowiem ustawodawca dopuścił taką
możliwość, zamiast zwrotu „jeżeli ustali”, użyłby zwrotu „jeżeli uzna”. Kryteriów
oceny niemożliwości lub niecelowości uwzględnienia żądania pracownika
przywrócenia do pracy sąd pracy powinien zatem poszukiwać przede wszystkim w
ustaleniach faktycznych, tylko bowiem odwołanie się do ocen powiązanych ściśle z
podłożem faktycznym sprawy może stworzyć przeciwwagę dla przedstawionych w
pozwie przesłanek zasadności żądania powrotu na dotychczas zajmowane
stanowisko pracy.
W wyroku z dnia 23 czerwca 2010 r., II PK 6/10 (LEX nr 619630) Sąd
Najwyższy stwierdził, że o możliwości zastosowania art. 45 § 2 k.p. każdorazowo
powinny być uprzedzone strony po to, by przedstawiły one swoje stanowiska co do
niemożliwości lub niecelowości uwzględnienia żądania przywrócenia do pracy.
Podobna myśl pojawia się też w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 września
2009 r., III PK 69/09 (LEX nr 529773). Wyrażono w nim pogląd, że ustalenie, iż
uwzględnienie żądania pracownika przywrócenia do pracy na poprzednich
warunkach jest niemożliwe lub niecelowe, następuje zgodnie z zasadą
kontradyktoryjności, a sąd nie ma obowiązku prowadzenia w tym zakresie
postępowania dowodowego z urzędu. Do sądu pracy należy natomiast ocena, czy
w konkretnej sprawie spełnione są przesłanki zastosowania art. 45 § 2 k.p.
Z uwagi na obowiązującą w procesie cywilnym zasadę kontradyktoryjności,
samo wdanie się pracodawcy w spór sądowy zainicjowanym pozwem o
przywrócenie do pracy i wykazywanie w toku procesu zgodności z przepisami
złożonego oświadczenia woli o rozwiązaniu stosunku pracy, nie jest tożsame ze
zgłoszeniem wniosku o orzeczenie – w razie podzielenia przez sąd zarzutów
pracownika skierowanych przeciwko takiemu oświadczeniu - o roszczeniu
alternatywnym do dochodzonego przez powoda. Wbrew twierdzeniom skarżącego,
12
nie wystarcza samo dowodzenie przez pracodawcę prawidłowości dokonanego
rozwiązania stosunku pracy, ale konieczne jest wykazanie dodatkowych
okoliczności, jakimi są określone w art. 45 § 2 k.p. przesłanki uwzględnienia tego
rodzaju wniosku. Bez stosownej inicjatywy strony pozwanej sąd nie powinien sam
poszukiwać argumentów za odmową orzeczenia o restytucji stosunku pracy.
Skoro orzeczenie o roszczeniu innym niż dochodzone przez pracownika jest
wyjątkiem od reguły związania sądu żądaniem pozwu, przepis art. 45 § 2 k.p. (w
związku z art. 56 § 2 k.p.) należy interpretować ściśle. Ocena w tym zakresie
powinna zmierzać do wyjaśnienia, na ile w świetle okoliczności konkretnej sporawy
restytucja rozwiązanego stosunku pracy jest realna i czy reaktywowany w wyniku
wyroku sądowego stosunek pracy ma szanse na prawidłowe funkcjonowanie
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2011 r., II PK 276/10, LEX nr 949027).
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego zostały wypracowane
ogólne wytyczne oceny roszczenia przywrócenia do pracy z punktu widzenia
kryterium „możliwości” i „celowości” dalszego zatrudnienia pracownika. Przyjmuje
się, że ocena tego roszczenia z punktu widzenia kryterium „możliwości” i
„celowości” dalszego zatrudniania pracownika powinna uwzględniać takie
okoliczności jak: rodzaj przyczyny rozwiązania stosunku pracy („ciężkie” czy
„zwykłe” naruszenie obowiązków pracowniczych, przyczyny niezwiązane z osobą
pracownika itp.), podstawa orzeczenia o przywróceniu do pracy (bezzasadność
zarzutów czy też naruszenie przez pracodawcę wymagań formalnych
obowiązujących przy rozwiązywaniu umów o pracę), skutki mogące wyniknąć dla
jednej lub drugiej strony z przywrócenia pracownika do pracy lub z zasądzenia na
jego rzecz odszkodowania (konieczność ponownego rozwiązania przez
pracodawcę stosunku pracy, zwolnienia dobrze pracujących pracowników,
możliwość odrodzenia się sytuacji konfliktowej w zakładzie pracy, pozbawienie
pracownika okresu zatrudnienia wymaganego do nabycia pewnych uprawnień itp.).
Niemożliwość lub niecelowość wydania orzeczenia o przywróceniu pracownika do
pracy uzasadniają zatem okoliczności wiążące się z jednej strony z
funkcjonowaniem zakładu pracy, z drugiej zaś – z pewnymi, nawet niezawinionymi
okolicznościami dotyczącymi osoby pracownika, najczęściej zaś z na tyle
nagannym postępowaniem, że jego powrót do pracy byłby niewskazany (wyroki
13
Sądu Najwyższego z 10 października 2000 r., I PKN 66/00, OSNP 2002 nr 10, poz.
235 i z dnia 18 marca 2008 r., II PK 258/07, LEX nr 846571).
Co do podstawy rozstrzygnięcia o żądaniu pozwu godzi się zauważyć, że
chociaż w świetle przepisu art. 56 § 1 k.p. roszczenie o przywrócenie do pracy
przysługuje pracownikowi w razie niezgodnego z prawem rozwiązania przez
pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia bez względu na to, czy naruszenie
przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę polega na braku przyczyny
uzasadniającej to rozwiązanie, czy też na uchybieniu wymaganiom formalnym
stawianym temu sposobowi rozwiązania umowy o pracę, to nie ulega jednak
wątpliwości, że pozycja procesowa pracownika, co do którego sąd pracy ustalił, że
nie dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych,
jest korzystniejsza, gdyż w zasadzie wyłącza możliwość zgłoszenia przez
pracodawcę zarzutu nadużycia przez pracownika prawa podmiotowego w
dochodzeniu roszczeń z tego tytułu (art. 8 k.p.). Inaczej należy również ocenić – jak
ma to miejsce w niniejszym przypadku - pozycję takiego pracownika z punktu
widzenia możliwości zastosowania wobec niego art. 45 § 2 k.p. w związku z art. 56
§ 2 k.p. Należy bowiem uznać, że w generalnej klauzuli zawartej w art. 45 § 2 k.p. o
niecelowości przywrócenia do pracy, mieści się sytuacja, w której rozwiązanie
umowy o pracę jest uzasadnione, zwłaszcza okolicznościami związanymi z
naruszaniem przez pracownika jego obowiązków, a pracodawca naruszył inne
przepisy o rozwiązywaniu umowy o pracę w tym trybie, w szczególności dotyczące
formy oświadczenia woli (wyrok z dnia 19 listopada 1997 r., I PKN 374/97,
OSNAPiUS 1998 nr 17, poz. 508).
Jako przykłady niemożliwości przywrócenia pracownika do pracy na
dotychczasowych warunkach w orzecznictwie Sądu Najwyższego podaje się, m.in.:
1) sytuację pozwanego pracodawcy spowodowaną siłą wyższą lub działaniem
nieprzewidzianych zdarzeń przypadkowych (wyrok z dnia 13 maja 1998 r., I PKN
104/89, OSNAPiUS 1999 nr 10, poz. 334); 2) likwidację stanowiska pracy i brak
środków na utrzymanie dotychczasowego poziomu zatrudnienia (wyrok z dnia 14
maja 1999 r., I PKN 57/99, OSNAPiUS 2000 nr 15, poz. 576), ale już nie samo
zmniejszenie stanu zatrudnienia, jeśli redukcja etatów nie dotyczy stanowiska pracy
zwolnionego pracownika (wyrok z dnia 26 marca 1998 r., I PKN 566/97, OSNAPiUS
14
1999 nr 5, poz. 166), ani fakt zatrudnienia innego pracownika w miejsce
zwolnionego (wyrok z dnia 17 lutego 1998 r., I PKN 572/97, OSNAPiUS 1999 nr 3,
poz. 83); 3) konieczność zatrudnienia nowych pracowników z odpowiednimi
kwalifikacjami, których powód nie posiada (wyrok z dnia 9 lutego 1999 r., I PKN
565/98, OSNAPiUS 2000 nr 6 poz. 225); 4) stwierdzona orzeczeniem lekarskim
niezdolność zwolnionego pracownika do pracy na danym stanowisku (wyrok z dnia
13 lipca 2011 r., I PK 8/11, MPP 2011 nr 10, s. 506) lub spowodowania stanem
zdrowia niemożność wykonywania przez pracownika większości zadań na danym
stanowisku (wyrok z dnia 9 grudnia 1998 r., I PKN 502/98, OSNAPiUS 2000 nr 3,
poz. 107).
Z kolei za niecelowością orzeczenia o przywróceniu do pracy przemawia
uzasadnione przypuszczenie, że po restytucji stosunku pracy powtórzy się sytuacji,
na którą zasadnie powoływał się pracodawca jako na przyczynę zwolnienia
pracownika w tym trybie, np. nieradzenie sobie przez pracownika z obowiązkami
zawodowymi. Nie można bowiem wymagać od pracodawcy, aby zatrudniał
pracownika na stanowisku pracy, na którym nie jest on w stanie podołać stawianym
mu zadaniom (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2005 r., II PK 101/05,
OSNP 2006 nr 19 – 20, poz. 300 i z dnia 8 czerwca 2006 r., II PK 315/05, OSNP
2007 nr 11 – 12, poz. 159).
Przepis art. 45 § 2 k.p. w związku z art. 56 § 2 k.p. ma też zastosowanie w
przypadku utraty zaufania pracodawcy w stosunku do pracownika, zwłaszcza gdy
ten był zatrudniony na samodzielnym stanowisku związanym z podejmowaniem
istotnych decyzji, w tym finansowych. Owa utrata zaufania powinna być zawiniona
przez pracownika, a jej stwierdzenie musi znajdować oparcie w przesłankach
natury obiektywnej oraz racjonalnej i nie być wynikiem arbitralnych ocen lub
subiektywnych uprzedzeń (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1997 r.,
I PKN 385/97, OSNAPiUS 1998 nr 18, poz. 538; z dnia 14 lipca 1999 r., I PKN
148/99, OSNAPiUS 2000 nr 19, poz. 711 i z dnia 5 czerwca 2008 r., III PK 5/08,
LEX nr 494088).
Orzecznictwo w sprawach związanych ze stosowaniem art. 45 § 2 k.p. w
związku z art. 56 § 2 k.p. pokazuje wreszcie, że częstymi przyczynami
nieuwzględniania roszczeń o przywrócenie do pracy z uwagi na przesłankę
15
niecelowości są cechy osobowościowe pracownika (jego konfliktowość, skłócenie z
innymi pracownikami lub przełożonymi) i to o takim nasileniu, że nie sprzyjają one
atmosferze pracy i są uciążliwością dla załogi oraz jej kierownictwa. Konflikt z
przełożonymi lub współpracownikami musi być jednak zawiniony przez pracownika
i na tyle poważny, że wymusza podejmowanie przez pracodawcę działań mających
przywrócić w zakładzie porządek i dyscyplinę pracy (wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 3 kwietnia 1997 r., I PKN 63/97, OSNAPiUS 1998 nr 3, poz. 74, z dnia 19
listopada 1997 r., I PKN 347/97, OSNAPiUS 1998 nr 17, poz. 508, z dnia 28 lipca
1999 r., I PKN 110/99, OSNAPiUS 2000 nr 21, poz. 780).
W świetle powyższych rozważań wypada podzielić konstatację Sądu drugiej
instancji, że w niniejszym przypadku nie zachodzi żadna z wymienionych w art. 45
§ 2 w związku z art. 56 § 2 k.p. przesłanek odmowy przywrócenia powoda do pracy
u pozwanego.
Przede wszystkim nie można zasadnie twierdzić, że przywrócenie do pracy
jest obiektywnie niemożliwe z uwagi na okoliczności zachodzące po stronie
pracodawcy lub pracownika. Pozwany nie przeprowadził bowiem zmian
organizacyjnych implikujących zmniejszenie stanu zatrudnienia i likwidację
stanowiska pracy powoda. Z kolei powód nie utracił kwalifikacji zawodowych oraz
predyspozycji fizycznych i psychicznych do świadczenia pracy na tym stanowisku.
Warto zauważyć, że powód był zatrudniony u pozwanego przez niemal 30 lat i do
tej pory należycie wywiązywał się ze swoich obowiązków. Przyczyną rozwiązania
łączącego strony stosunku pracy były zaś zastrzeżenia pracodawcy do sposobu
wykonania przez niego dodatkowo zleconych zadań, do których realizacji nie został
wystarczająco przeszkolony. Pozwany nie wykazał, aby po odpowiednim
instruktażu powód nie mógł prawidłowo wywiązywać się także z tych obowiązków,
a tym samym - by miała powtórzyć się sytuacja będąca przyczyną zwolnienia go z
pracy.
Chybiony jest też zarzut skarżącego odnośnie do niecelowości przewrócenia
powoda do pracy z uwagi na utratę zaufania pracodawcy do jego osoby
(spowodowaną niewykonaniem polecenia służbowego i nielojalnym zachowaniem
wobec przełożonego) oraz istniejący między stronami konflikt.
16
Wykonywanie poleceń przełożonych jest w świetle art. 100 § 1 k.p. jednym z
podstawowych obowiązków pracowniczych. Jednak nie każde niezastosowanie się
do owych poleceń może być kwalifikowane jako poważne uchybienie temu
obowiązkowi, a przywrócenie pracownika do pracy niekoniecznie musi być
przejawem pobłażliwości sądu wobec takich zachowań i implikować osłabienie
dyscypliny wśród załogi zakładu. W okolicznościach niniejszej sprawy istnieje wiele
argumentów za restytucją rozwiązanego stosunku pracy, mimo stwierdzonych
nieprawidłowości w zastosowanej przez powoda procedurze zakupu towarów dla
magazynu Biura Remontów i Eksploatacji Uniwersytetu. Sąd drugiej instancji
szczegółowo uzasadnił tezę, że nieprawidłowości te nie były spowodowane złą
wolą powoda i lekceważenie interesów pracodawcy, lecz stanowiły w dużej mierze
wynik zaniedbań przełożonych, którzy zlecając powodowi zadania wykraczająca
poza dotychczasowy zakres czynności, nie przeszkolili go w tej materii.
Szczegółowe instrukcje co do sposobu postępowania w sytuacji, gdy w wybranych
w drodze zapytań ofertowych hurtowniach brak jest asortymentu towarów objętych
zaakceptowanym przez kierownika Biura zamówieniem, powód uzyskał dopiero po
zaistnieniu zdarzenia będącego przyczyną przedmiotowego zwolnienia
dyscyplinarnego. W tych okolicznościach, wobec braku stosownego pouczenia,
powód poszukiwał rozwiązania możliwie najkorzystniejszego dla pracodawcy.
Podjęte przezeń decyzje nie przyniosły szkody zatrudniającej go placówce. Nie
istniały zatem żadne zawinione przez powoda przesłanki utraty zaufania
pracodawcy do jego osoby. Pozwany przypisuje też dużą wagą do faktu przesłania
przez powoda bezpośrednio do Kwestury – z pominięciem drogi służbowej -
niezaakceptowanych przez przełożonego faktur celem ich realizacji przez Dział
Finansowy. Warto jednak zauważyć, że w przypadku zawarcia w imieniu
Uniwersytetu umowy kupna towarów dla magazynu i dokonania przez
sprzedającego – zgodnie z treścią tej umowy - przeniesienia własności i wydania
zakupionych rzeczy, kupujący powinien zapłacić za otrzymany towar.
Nieporozumienia pracownika podmiotu dokonującego zakupu z przełożonym,
których efektem było niezaakceptowanie przez tego ostatniego wystawionych
faktur, nie powinny skutkować niewywiązaniem się strony z zawartej umowy
sprzedaży.
17
Niesłuszna jest wreszcie teza skarżącego o możliwości odrodzenia się
między stronami konfliktu w razie restytucji stosunku pracy powoda. Teza ta byłaby
uzasadniona, gdyby pracodawca udowodnił, że z uwagi na cechy osobowości
powoda pozostawał on w konflikcie z przełożonymi lub współpracownikami, a
konflikt okazał się na tyle głęboki i utrwalony, że koniczne było stosowanie przez
pracodawcę środków mających przywrócić spokój wśród załogi i zapewnić
prawidłowe funkcjonowanie zakładu. Tymczasem z wiążących dla Sądu
Najwyższego ustaleń Sądów obydwu instancji wynika, że wprawdzie w Biurze
Remontów i Eksploatacji panuje napięta atmosfera, lecz to nie zachowanie powoda
jest jej źródłem. Nieporozumienia istnieją bowiem między nowym kierownikiem
Biura a załogą tej placówki i dotyczą sposobu traktowania przez przełożonego
podległych mu pracowników. Zarówno rozwiązanie jak i restytucja stosunku pracy
powoda nie ma zatem decydującego znaczenia dla istnienia opisanego konfliktu i
możliwości jego zażegania.
Nie podzielając zarzutów i wniosków kasacyjnych, Sąd Najwyższy z mocy
art. 39814
k.p.c. orzekł o oddaleniu skargi pozwanego. O kosztach postępowania
kasacyjnego rozstrzygnięto stosownie do art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. oraz § 12 ust. 4 pkt 2 w związku z § 11 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r., poz. 490).