Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 539/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 sierpnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku L.K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o przeniesienie odpowiedzialności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 28 sierpnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 2 lipca 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 14 września 2012 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił odwołanie L. K. od decyzji z dnia 23 grudnia
2010 r. Zakładu Ubezpieczeń Społecznych stwierdzającej, że odwołujący się - jako
były prezes zarządu - odpowiada całym swoim majątkiem za zobowiązania Spółki z
o.o. „M.” z siedzibą w P. z tytułu nieopłaconych składek na Fundusz Ubezpieczeń
2
Społecznych, ubezpieczenie zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od grudnia 2004 r. do
kwietnia 2008 r. w łącznej kwocie 1.628.208,74 zł. Podstawę rozstrzygnięcia
stanowiły następujące ustalenia.
Odwołujący się pełnił funkcję prezesa jednoosobowego zarządu Spółki w
okresie od 6 lutego 2004 r. do 2 czerwca 2008 r. Postanowieniem Sądu
Rejonowego w P. z dnia 1 lipca 2008 r. wpisano do Krajowego Rejestru Sądowego
likwidację Spółki „M.” oraz likwidatora w osobie odwołującego się. Postępowanie
likwidacyjne i spieniężenie całego majątku Spółki nastąpiło do dnia 31 maja 2009 r.,
a postanowienie o wykreśleniu jej z rejestru uprawomocniło się w dniu 16 września
2009 r. W okresie prowadzenia działalności Spółka nie dopełniła obowiązku
opłacania składek. Wystawione przez organ rentowy tytuły egzekucyjne przeciwko
Spółce zostały przekazane celem realizacji Naczelnikowi Urzędu Skarbowego w P.
Postanowieniem z dnia 30 grudnia 2009 r. wskazany organ umorzył prowadzone
wobec Spółki postępowanie egzekucyjne z uwagi na brak środków na rachunkach
bankowych oraz likwidację działalności Spółki. W rezultacie egzekucja prowadzona
wobec Spółki zarówno przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych jak i skarbowy
organ egzekucyjny okazała się nieskuteczna. W dalszej kolejności Sąd Okręgowy
ustalił, ze w odpisie zupełnym księgi wieczystej nr […] jako właściciel
nieruchomości figuruje Skarb Państwa, zaś jako użytkownik wieczysty J. B.
(analogicznie - w odpisie zupełnym księgi wieczystej nr […]). Z kolei w odpisach z
tych ksiąg sprzed migracji (nr KW […]) jako właściciel figuruje Skarb Państwa, a
Spółka M. jest użytkownikiem wieczystym. W powyższych księgach wieczystych
widnieją wpisy obciążeń hipotecznych na rzecz banków i Skarbu Państwa -
Naczelnika Urzędu (kilkadziesiąt w pierwszej z wymienionych ksiąg na łączną
kwotę kilku milionów złotych oraz 300.000 zł na rzecz banku w drugiej z
wymienionych ksiąg). Hipoteki te zostały ustanowione zarówno przed okresem
wskazanym w zaskarżonej decyzji, jak i w toku narastania określonych w niej
zaległości wobec organu rentowego. Zaspokojenie należności składkowych z
przedmiotowych nieruchomości było niemożliwe, gdyż hipoteki wpisane na
pierwszej z nieruchomości wielokrotnie przewyższały jej wartość, a wpisana na
drugiej hipoteka kaucyjna zabezpiecza również roszczenia o odsetki, co oznacza,
3
że wpisana kwota hipoteki jest w rzeczywistości znacznie wyższa. Spółka „M.” była
tylko współużytkownikiem wieczystym tej nieruchomości i nie podała organowi
rentowemu informacji o wierzytelnościach posiadanych w czasie powstawania
zaległości składkowych.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji uznał, że
wystąpiły pozytywne przesłanki przeniesienia na odwołującego się - jako członka
zarządu Spółki - odpowiedzialności za zobowiązania z tytułu składek. Po pierwsze -
we wskazanym w decyzji okresie pełnił on jednoosobowo funkcję członka zarządu i
nie złożył wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki. Po drugie - postępowanie
egzekucyjne zostało umorzone z uwagi na bezskuteczność egzekucji z powodu
braku majątku Spółki, a odwołujący się nie wskazał mienia Spółki, z którego
egzekucja była możliwa. Niemożliwe było zaspokojenie należności z tytułu składek
z nieruchomości wskazanych przez odwołującego się w postępowaniu
odwoławczym, gdyż wpisane na jednej z nich hipoteki wielokrotnie przewyższały jej
wartość, a co do drugiej z nieruchomości, to Spółka była tylko jej
współużytkownikiem wieczystym. Z uwagi na wielkość tej nieruchomości nie da się
stwierdzić, że mogła ona pozwolić na zaspokojenie należności składkowych.
Podejmowanie wobec tego majątku działań egzekucyjnych nie dałoby żadnego
efektu. Sąd pierwszej instancji podniósł, że z art. 116 § 1 pkt 2 Ordynacji
podatkowej wynika, iż chodzi w nim o mienie, z którego egzekucja umożliwi
zaspokojenie zaległości w znacznej części. Tymczasem w tym wypadku nie można
mówić o zaspokojeniu zaległości nawet w minimalnej części, skoro nabycie
nieruchomości w toku egzekucji sądowej lub też administracyjnej następuje w
stanie wolnym od obciążeń, a odwołujący się nie wskazał, jaką wartość
przedstawiały prawa użytkowania wieczystego przysługujące Spółce, przy bardzo
znacznych kwotach zabezpieczonych hipotekami.
Wyrokiem z dnia 2 lipca 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
odwołującego się, podzielając ustalenia i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
Sąd odwoławczy podkreślił, że wpisanie przez Sąd Rejonowy
postanowieniem z dnia 28 sierpnia 2009 r. do Krajowego Rejestru Sądowego
uchwały z dnia 31 maja 2009 r. o zatwierdzeniu bilansu zamknięcia likwidacji oraz
wykreśleniu podmiotu z rejestru oznacza, iż majątek Spółki został spieniężony w
4
czasie postępowania likwidacyjnego (art. 282 § 1 k.s.h.). Odwołujący się nie może
zatem argumentować, że egzekucja z majątku Spółki nie była bezskuteczna, skoro
w momencie umarzania egzekucji prowadzonej na podstawie tytułów
egzekucyjnych wystawionych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i
przekazanych do egzekucji Naczelnikowi Urzędu Skarbowego, tj. w dniu 30 grudnia
2009 r. Spółka już nie istniała i nie miała żadnego majątku. W ocenie Sądu drugiej
instancji, odwołujący się nie wykazał również istnienia przesłanek egzoneracyjnych,
które mogłyby go uwolnić od odpowiedzialności za zaległości składkowe Spółki.
Całkowicie chybione jest bowiem jego twierdzenie o przedwczesności oceny co do
niemożności zaspokojenia organu rentowego w znacznej części. Na
nieruchomościach położonych w Wągrowcu, będących uprzednio w użytkowaniu
wieczystym zlikwidowanej Spółki, ujawnione są wpisy hipotek na rzecz banku ING
Bank /…/ S.A. oraz hipotek przymusowych na rzecz Naczelnika Urzędu
Skarbowego na sumę przewyższającą wartość nieruchomości. Również sama
wartość tego prawa nigdy nie została dokładnie sprecyzowana przez odwołującego
się, co - biorąc pod uwagę tak znaczne obciążenia hipoteczne - prowadzi do
zgodnego z zasadami doświadczenia życiowego wniosku, że wierzyciel nie
uzyskałby zaspokojenia z tych nieruchomości. W sprawozdaniu likwidatora Spółki
za okres od 1 stycznia 2009 r. do 31 maja 2009 r. ujawniono, że prawo użytkowania
wieczystego działki 3431/6 o numerze KW […] oraz działki 3431/3 o numerze KW
[…] zostało sprzedane. Likwidator w osobie odwołującego się wyzbył się zatem
tego majątku przed wykreśleniem Spółki z rejestru. Zdaniem Sądu odwoławczego,
w tych okolicznościach nie ma wątpliwości, że organ rentowy nie uzyska
zaspokojenia wierzytelności w znacznej części, jak tego wymaga art. 116 § 1 pkt 2
Ordynacji podatkowej. Spółka nie istnieje bowiem od dnia wykreślenia jej z
Krajowego Rejestru Sądowego, co nastąpiło w dniu 28 sierpnia 2009 r., a zatem nie
istnieje również jej majątek.
W skardze kasacyjnej odwołujący się zarzucił naruszenie prawa
procesowego, tj.: 1) art. 378 § 1 w związku z art. 391 § 1 i art. 328 § 2, a także
art. 231 k.p.c., przez nierozpoznanie wszystkich zarzutów apelacji, a mianowicie
naruszenia przez Sąd pierwszej instancji: a) art. 231 k.p.c. wskutek pominięcia
wniosków dowodowych wskazanych w piśmie z dnia 27 sierpnia 2012 r., w
5
szczególności w odniesieniu do dokumentów księgi wieczystej nr po1B/00041492/4
oraz b) art. 328 § 2 k.p.c. wskutek braku wyjaśnienia w uzasadnieniu wyroku
przyczyn pominięcia wskazanych wyżej wniosków dowodowych, które to
uchybienia miały istotny wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia oraz wynik
sprawy; 2) art. 47711
§ 1 w związku z 47711
§ 2 w związku z art. 64 § 1 w związku z
art. 379 pkt 5 w związku z art. 391 k.p.c. - powodujące nieważność postępowania,
przez ich niezastosowanie i niedokonanie kontroli kręgu podmiotów uprawnionych
do wzięcia udziału w postępowaniu, a także poprzez niewezwanie do wzięcia
udziału w sprawie w charakterze zainteresowanych pracowników Spółki, za których
była ona zobowiązana odprowadzać składki na ubezpieczenia społeczne, które to
uchybienia, jako skutkujące nieważnością postępowania, zawsze stanowią
podstawę uchylenia wyroku bez względu na wpływ na wynik sprawy; 3) art. 378 § 1
w związku z art. 379 pkt 5 w związku z art. 386 § 2 w związku art. 47711
§ 1 w
związku z 47711
§ 2 w związku z art. 64 § 1 w związku z art. 391 k.p.c., przez ich
niezastosowanie, mimo ciążącego w tym zakresie na Sądzie drugiej instancji
obowiązku i niewzięcie pod uwagę z urzędu nieważności postępowania, do której
doszło w toku postępowania przed Sądem pierwszej instancji oraz przez
niedostrzeżenie tej nieważności postępowania - wynikającej z niewezwania przez
Sąd pierwszej instancji wyżej wskazanego kręgu podmiotów do udziału w
postępowaniu w charakterze zainteresowanych - a w konsekwencji nieuchylenie
wyroku Sądu pierwszej instancji, jak również niezniesienie postępowania przed tym
Sądem w zakresie dotkniętym nieważnością, mimo że powyższe przepisy
zobowiązywały do tego Sąd drugiej instancji; 4) art. 385 k.p.c., przez jego
zastosowanie, mimo że z uwagi na to, iż postępowanie przed Sądem pierwszej
instancji dotknięte było nieważnością, Sąd Apelacyjny winien zaskarżony wyrok
Sądu Okręgowego uchylić, a sprawę przekazać temu Sądowi do ponownego
rozpoznania, które to uchybienia miały istotny wpływ na treść zaskarżonego
orzeczenia oraz wynik sprawy.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji w całości,
zniesienie postępowania przed tymi Sądami i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna nie zawiera usprawiedliwionych zarzutów.
W pierwszej kolejności podlega rozważeniu, jako najdalej idący, zarzut
nieważności postępowania przed Sądami obu instancji, upatrywanej przez
skarżącego w niewezwaniu do udziału w sprawie w charakterze zainteresowanych
pracowników zlikwidowanej Spółki, „od których wynagrodzeń naliczone i
odprowadzone powinny być składki, za które wedle treści zaskarżonej decyzji
odpowiadać ma odwołujący się”.
Zgodnie z art. 47711
§ 2 k.p.c. zainteresowanym jest ten, czyje prawa i
obowiązki zależą od rozstrzygnięcia sprawy. Jeżeli osoba taka nie została
wezwana do udziału w sprawie przed organem rentowym, sąd wezwie ją do udziału
w postępowaniu bądź z urzędu, bądź na jej wniosek lub na wniosek jednej ze stron.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że w przepisie tym nie chodzi o
zainteresowanego w znaczeniu potocznym, ale o sytuację, w której wynik toczącej
się sprawy może dotykać bezpośrednio podmiotu, który nie brał udziału w
postępowaniu administracyjnymi (por. wyroki z dnia 28 kwietnia 2005 r., I UK
236/04, OSNP 2006, nr 1-2, poz. 28 i z dnia 8 lipca 2008 r., I UK 412/07, LEX nr
818580). Jeżeli konkretna osoba posiada status zainteresowanego ze względu na
przedmiot określonego postępowania w sprawie z zakresu ubezpieczeń
społecznych, wskazujący, że w określonym wypadku spełniona została ustawowa
przesłanka prawna polegająca na tym, iż prawa i obowiązki tej osoby „zależą” od
rozstrzygnięcia w tej sprawie, to niewezwanie jej przez sąd do udziału w
postępowaniu w charakterze strony (art. 47711
§ 1 w związku z art. 47711
§ 2 zdanie
drugie k.p.c.) powoduje nieważność postępowania polegającą na pozbawieniu
możności obrony praw - art. 379 pkt 5 w związku z art. 47711
§ 1 k.p.c. (por. wyrok z
dnia 3 października 1996 r., II URN 36/96, OSNAPiUS 1997 nr 9, poz. 156 oraz
uchwałę z dnia 29 lipca 1998 r., III ZP 20/98, OSNAPiUS 1998 nr 23, poz. 690). Dla
oceny zarzucanej przez skarżącego nieważności postępowania konieczne jest
zatem rozważenie wpływu decyzji organu rentowego przenoszącej na członka
zarządu spółki odpowiedzialność za jej zobowiązania składkowe oraz rozstrzygnięć
7
sądów w sprawie, której przedmiotem jest prawidłowość takiej decyzji na sytuację
prawną byłych pracowników spółki.
Skarżący prezentuje stanowisko, że skoro decyzja organu rentowego
doprowadziła do zmiany kręgu podmiotów odpowiedzialnych za niezapłacone przez
Spółkę składki będące pochodną od wynagrodzeń pracowników, to od tej decyzji
zależą ich prawa i obowiązki. W ocenie skarżącego, wynika to z okoliczności, że
składki na ubezpieczenia społeczne finansują w całości lub w części pracownicy,
jako ubezpieczeni, ze swojego wynagrodzenia. Zatem „decyzja rozszerzająca krąg
podmiotów odpowiedzialnych za ich uiszczenie i orzeczenia sądowe uznające ją za
prawidłową dotyka bezpośrednio interesu pracowników”. Skarżący nie precyzuje
natomiast, jakie miałyby to być prawa i obowiązki oraz o jaki interes chodzi.
Odpowiedzialność osób trzecich za zaległości składkowe (art. 107 ustawy z
dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa; jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r.,
poz. 749 ze zm. w związku z art. 31 i art. 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych; jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze
zm.) jest odpowiedzialnością za cudzy dług, uzależnioną od istnienia zobowiązania
składkowego płatnika składek (spółki), co powoduje, że ma ona charakter
akcesoryjny, następczy, gwarancyjny i subsydiarny. Odpowiedzialność ta powstaje
na mocy konstytutywnej decyzji o odpowiedzialności podatkowej osób trzecich (art.
108 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 i art. 32 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych), tworzącej nowe stosunki pod względem podmiotowym i
przedmiotowym. Podmiotem tych stosunków są osoby trzecie, a przedmiotem -
odpowiedzialność, która nie odnosi się do obowiązku świadczenia dłużnika
składkowego, lecz dotyczy pokrycia długu. Odpowiedzialność osób trzecich została
wprowadzona w interesie wierzycieli spółki, w tym wierzyciela składkowego
(Zakładu Ubezpieczeń Społecznych), a jej funkcją jest ułatwienie zaspokojenia
roszczeń zagrożonych niewypłacalnością dłużnika (spółki), przez poszerzenie
kręgu podmiotów, od których wierzyciel składkowy może dochodzić zaspokojenia
należności (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 15 października 2009 r., I UZP 3/09, OSNP 2011 nr 1-2, poz. 13). Z tego
względu w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że w sprawie wszczętej
odwołaniem od decyzji organu rentowego przenoszącej na członka zarządu spółki
8
odpowiedzialność za jej zobowiązania składkowe, statusu zainteresowanego nie
posiada ani ta spółka (por. wyrok z dnia 26 marca 2013 r., II UK 200/12, LEX nr
1324288), ani jej byli pracownicy (por. wyrok z dnia 24 sierpnia 2010 r., I UK 87/10,
OSNP 2011 nr 23-24, poz. 309), gdyż ich prawa i obowiązki nie zależą
bezpośrednio od rozstrzygnięcia sprawy, której przedmiotem jest rozszerzenie
odpowiedzialności za zaległości składkowe byłego pracodawcy - spółki na członka
(członków) jej zarządu. Również w wyroku z dnia 21 stycznia 2013 r., II UK 160/12
(niepublikowanym) wyrażono pogląd, że byli pracownicy spółki cywilnej nie
posiadają statusu zainteresowanych w rozumieniu art. 47711
k.p.c. w sprawie
dotyczącej przeniesienia odpowiedzialności za zaległości składkowe spółki cywilnej
na jej wspólników (art. 115 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 i art. 32
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).
Niezasadny jest zarzut naruszenia art. 378 § 1 w związku z art. 391 § 1 i
art. 328 § 2 (prawidłowa konstrukcja: art. 378 § 1 i art. 328 § 2 w związku z art. 391
§ 1) k.p.c., upatrywanego przez skarżącego w nierozpoznaniu apelacyjnych
zarzutów obrazy art. 231 i art. 328 § 2 k.p.c. polegającej na nieodniesieniu się
przez Sąd pierwszej instancji w uzasadnieniu wyroku do wniosku dowodowego
powołanego dla wykazania, że w okresie prowadzenia postępowania
egzekucyjnego Spółka dysponowała mieniem w postaci użytkowania wieczystego
nieruchomości, z którego - mimo nieustanowienia na tej nieruchomości żadnej
hipoteki - nie była prowadzona egzekucja przez wierzyciela skarbowego.
Po pierwsze, Sąd drugiej instancji do zarzutu tego się ustosunkował, co
prawda nie wprost, ale przez wskazanie, że skarżący nie może „podnosić
argumentów, że egzekucja z majątku Spółki nie była bezskuteczna, skoro w
momencie umarzania egzekucji (…), tj. w dniu 30 grudnia 2009 r. Spółka już nie
istniała i nie miała żadnego majątku”. Po drugie, ponieważ bezskuteczność
egzekucji w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej jest stanem faktycznym,
w którym z majątku spółki nie da się uzyskać zaspokojenia całości lub części
należności, przeto - jako materialnoprawna przesłanka do obciążenia członka
zarządu odpowiedzialnością za zaległości składkowe spółki - musi być spełniona na
dzień wydania decyzji w tym przedmiocie (por. uzasadnienie uchwały składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2009 r., I UZP 4/09, OSNP
9
2009 nr 23-24, poz. 319 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2012 r.,
II UK 152/11, LEX nr 1170997). Skarżący, ograniczając się do etapu prowadzenia
postępowania egzekucyjnego, nie twierdzi, że na dzień wydania decyzji
przenoszącej na niego odpowiedzialność za zaległości składkowe Spółki (23
grudnia 2010 r.) istniała jakakolwiek wątpliwość co do niemożliwości zaspokojenia z
jej majątku wierzytelności Zakładu.
Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.