Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 37/14
POSTANOWIENIE
Dnia 9 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSA Elżbieta Fijałkowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa D. J. i B. I.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie […]
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 września 2013 r.
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 14 marca 2013 r. Sąd Okręgowy w L. zasądził od
pozwanego Skarbu Państwa - Wojewody […] na rzecz powodów D. J. i B. I. kwoty
po 58.576 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 13 października 2010 r., oddalając
powództwo w pozostałym zakresie.
Sąd ustalił, że orzeczeniem Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w L. z
dnia 10 marca 1960 r. wywłaszczona została na rzecz Skarbu Państwa z
przeznaczeniem na budowę gmachu głównego Uniwersytetu […] (dalej U.)
nieruchomość stanowiąca współwłasność w 33675/81075 matki powoda – G. I.
oraz M. A. Została ona zabudowana budynkiem Biblioteki Głównej U. oraz
przynależną infrastrukturą, a w 1990 r., na mocy art. 182 ustawy z dnia 12 września
1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385, ze zm.) oddana w
użytkowanie wieczyste U.
Spadek po G. I. nabyli powodowie po połowie. W dniu 8 czerwca 1985 r.
złożyli oni wniosek o zwrot wywłaszczonej nieruchomości, który ostatecznie
przekształcili na żądanie stwierdzenia nieważności decyzji wywłaszczeniowej.
Decyzją Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z dnia 30 kwietnia
2001 r. stwierdzona została nieważność decyzji z dnia 10 marca 1960 r. z powodu
wydania jej z rażącym naruszeniem art. 156 § 1 k.p.a. W postępowaniu
administracyjnym odmówiono powodom wypłaty odszkodowania.
W dniu 21 grudnia 2004 r. powodowie wnieśli pozew o zasądzenie od
Skarbu Państwa - Wojewody […] odszkodowania za utracone korzyści i bezprawne
pozbawienie prawa własności nieruchomości na skutek wydania wadliwej decyzji
wywłaszczeniowej. Wyrokiem z dnia 31 marca 2008 r., wydanym w sprawie …
1047/04, Sąd Okręgowy w L. zasądził na rzecz powodów odszkodowanie za
utracone korzyści, w pozostałej zaś części powództwo oddalił. Sąd Apelacyjny, na
skutek apelacji obu stron, częściowo zmienił ten wyrok obniżając zasądzone
odszkodowanie. Podzielił stanowisko Sądu I instancji, że skoro doszło do
wyeliminowania wadliwej decyzji wywłaszczeniowej oraz restytucji uprawnień
właścicielskich ze skutkiem ex tunc, to powodowie są właścicielami przedmiotowej
3
nieruchomości i mają potencjalną możliwość ujawnienia swego prawa własności w
księdze wieczystej i wykreślenia Skarbu Państwa.
Decyzją z dnia 29 listopada 2005 r. Wojewoda […] na podstawie art. 256
ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. o szkolnictwie wyższym (jedn. tekst : Dz. U. z 2012 r.,
poz. 572) stwierdził nabycie z dniem 1 września 2005 r. z mocy prawa, własności
nieruchomości przez U., jako użytkownika wieczystego gruntu stanowiącego
własność Skarbu Państwa.
We wniosku z dnia 14 sierpnia 2008 r. powodowie wnosili o ujawnienie ich,
jako współwłaścicieli nieruchomości w księdze wieczystej, lecz ich żądanie zostało
oddalone postanowieniem Sądu Rejonowego w L. z dnia 17 października 2008 r.
Następnie, wobec odmowy uwzględnienia wniosku o wydzielenie dawnej działki nr
5a z obecnej nieruchomości nr 41/11 i ujawnienia ich jako jej współwłaścicieli,
wnieśli pozew w niniejszej sprawie. Wartość dawnej działki nr 5a według opinii
biegłych wynosi 283.900 zł.
Postanowieniem z dnia 17 stycznia 2011 r. Sąd Okręgowy oddalił wniosek
o odrzucenie pozwu. Wskazał, że sądy obu instancji w czasie rozpoznawania
sprawy … 1047/04 nie ustaliły, by zapadła decyzja uwłaszczająca U. sporną
nieruchomością. Sąd pierwszej instancji uznał, że powództwo jest uzasadnione na
podstawie art. 160 k.p.c. Spełniona została też przesłanka warunkująca możliwość
skorzystania z tego przepisu w postaci uzyskania prejudykatu, tj. ostatecznej
decyzji nadzorczej stwierdzającej nieważność decyzji pierwotnej, co nastąpiło w
dniu 31 lipca 2001 r. Decyzja ta, stwierdzająca nieważność decyzji
wywłaszczeniowej, powinna była spowodować przywrócenie powodom prawa
własności nieruchomości, co jednak nie nastąpiło, wobec wydania w 2005 r. decyzji
uwłaszczającej sporną nieruchomością U. W tych okolicznościach Sąd Okręgowy
uznał, że szkoda powodów polega nie tyle na bezpowrotnej utracie prawa
własności nieruchomości, ile na niemożności faktycznego wykonywania
podstawowych praw właścicielskich, co jest uszczerbkiem majątkowym, jaki
powstał wskutek niezaspokojenia uprawnień właścicieli do odszkodowania za
wywłaszczoną nieruchomość i w efekcie doprowadził do trwałego odjęcia
poprzedniczce prawnej powodów prawa własności tej nieruchomości. W ocenie
4
Sądu Okręgowego zachodzi adekwatny w rozumieniu art. 361 k.c., związek
przyczynowy pomiędzy zdarzeniem sprawczym a szkodą. Zdarzeniem tym było
wydanie nieważnej decyzji wywłaszczeniowej, w konsekwencji której Państwo
doprowadziło do kolejnej zmiany stanu faktycznego poprzez wydanie decyzji
uwłaszczającej sporną nieruchomością U. Do utraty prawa własności, co stanowi
źródło szkody dla powodów, doszło nie wskutek decyzji wywłaszczeniowej, lecz
decyzji uwłaszczeniowej z dnia 29 listopada 2005 r. Sąd pierwszej instancji
stwierdził, że odmawiając powodom odszkodowania za bezprawne wywłaszczenie i
tworząc iluzoryczne prawo własności poprzez kierowanie ich na drogę
postępowania administracyjnego lub sądowego, została naruszona konstytucyjna
zasada ochrony własności i elementarne prawa człowieka. Oddalenie powództwa
i zmuszanie powodów do prowadzenia kolejnych żmudnych i kosztownych
postępowań sądowych i administracyjnych celem uregulowania stanu prawnego
nieruchomości, który skomplikowała wcześniejsza działalność organów władzy
publicznej, godzi też w poczucie sprawiedliwości społecznej. Dlatego Sąd zasądził
odszkodowanie, odpowiadające wartości przypadających powodom udziałów we
współwłasności nieruchomości.
Uwzględniając apelację pozwanego, Sąd Apelacyjny zaskarżonym
postanowieniem uchylił zaskarżony wyrok i pozew odrzucił. Stwierdził, że analiza
żądania pozwu złożonego w sprawie oraz porównanie go z treścią żądania
powodów, jakie było przedmiotem rozpoznania w sprawie … 1074/04 Sądu
Okręgowego w L. wskazują, że zarówno przedmiot żądania, jak i strony
postępowania w obydwu tych sprawach są tożsame. W obydwu sprawach tożsamo
zostało wskazane tak żądanie pozwu, jak i podstawa faktyczna tegoż żądania, jako
odszkodowanie za szkodę poniesioną na skutek wydania decyzji wywłaszczeniowej
z dnia 10 marca 1960 r. Jedyna różnica w opisie stanu faktycznego, jaka znalazła
się w uzasadnieniu pozwu w rozpoznawanej sprawie, sprowadza się do opisania
bezskutecznych działań podjętych przez powodów celem uzyskania wpisu
w księdze wieczystej oraz przyczyn niemożności jego uzyskania. Nie były to
zdarzenia, w których powodowie upatrywali źródła szkody. Te okoliczności
ocenione zostały przez Sąd pierwszej instancji jako nowe i wykluczające przyjęcie
tożsamości żądań w obydwu sprawach, co w ocenie Sądu Apelacyjnego nie jest
5
uzasadnione. Powodowie nie uzyskali wprawdzie wpisu w księdze wieczystej,
prowadzonej dla nieruchomości, jednak chronologicznie niemożność ta została
spowodowana zdarzeniami, jakie zaszły w czasie trwania postępowania w
sprawie …1074/04 Sądu Okręgowego. W dniu 29 listopada 2005 r. wydana została
przez Wojewodę […] decyzja stwierdzająca nabycie przez U. prawa własności
gruntu, w oparciu o którą Uniwersytet uzyskał wpis do księdze wieczystej. Była to
okoliczność, o której powodowie nie wiedzieli w czasie postępowania w pierwszej
sprawie. Nie była też ona znana Sądom obu instancji, choć wyroki w tej sprawie
zapadły w marcu (przed Sądem pierwszej instancji) i czerwcu (przed Sądem
drugiej instancji) 2008 r. Okoliczność ta znana była stronie pozwanej, lecz została
ujawniona po prawomocnym zakończeniu postępowania w sprawie … 1047/04
Sądu Okręgowego. Mogła ona ewentualnie stanowić podstawę wznowienia
postępowania w tej sprawie w oparciu o art. 403 § 2 k.p.c. Bez względu jednak na
to, kiedy strona powodowa dowiedziała się o tym fakcie (art. 407 § 1 k.p.c.), to z
racji upływu 5 - letniego terminu od dnia uprawomocnienia się wyroku w sprawie …
1047/04 Sądu Okręgowego w L. (art. 408 k.p.c.), nie jest możliwe wznowienie
postępowania. Decyzja z dnia 29 listopada 2005 r. nie może być oceniana jako
zmiana okoliczności sprawy, która nadała żądaniu w niniejszym postępowaniu
odmienny charakter od tego, jakie było przedmiotem rozpoznania w poprzedniej
sprawie, zrywając tożsamość żądań w obydwu rozpoznawanych sprawach i
czyniąc niniejsze postępowanie odrębnym i „nowym". W konkluzji Sąd Apelacyjny
stwierdził, że zachodzi podstawa odrzucenia pozwu z racji zapadłego uprzednio
prawomocnego rozstrzygnięcia dotyczącego tego samego roszczenia i pomiędzy
tymi samymi stronami (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.). Skutkowało to przyjęciem
nieważności postępowania na zasadzie art. 379 pkt 3 k.p.c., uchyleniem
zaskarżonego wyroku i odrzuceniem pozwu na podstawie art. 386 § 3 k.p.c.
W skardze kasacyjnej powodowie zarzucili naruszenie przepisu
postępowania, tj. art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art 366 k.p.c. poprzez błędne
przyjęcie, że w sprawie zachodzi nieważność postępowania z uwagi na powagę
rzeczy osądzonej, wnieśli o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości oraz
o przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Zgodnie z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. sąd odrzuca pozew jeżeli o to samo
roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami sprawa jest w toku albo została już
prawomocnie osądzona. Zakres przedmiotowy i podmiotowy powagi rzeczy
osądzonej reguluje art. 366 k.p.c. stanowiąc, że wyrok prawomocny ma powagę
rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło
przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami.
Tożsamość stron obu procesów nie budzi wątpliwości, sporne pozostają
natomiast granice przedmiotowe powagi rzeczy osądzonej.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntował się pogląd, zgodnie z którym
tożsamość przedmiotu uprzedniego orzeczenia oraz kolejnego powództwa,
wykluczająca możliwość jego merytorycznej oceny i uzasadniająca odrzucenie
pozwu, zachodzi w przypadku jednakowej podstawy faktycznej i prawnej
rozstrzygnięcia oraz ponownego żądania powoda, przy czym przesłanki te muszą
wystąpić kumulatywnie (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 9 czerwca
1971 r., II CZ 59/71, OSNCP 1971, Nr 12, poz. 226; z dnia 25 sierpnia 1998 r.
I PKN 266/98, OSNP 1999, Nr 17, poz. 554; z dnia 3 lutego 2010 r., II CSK 414/09,
nie publ; z dnia 11 lutego 2011 r., I CSK 277/10, nie publ.; z dnia 8 kwietnia 2011 r.,
II CSK 493/10, Biul. SN 2011, nr 6, str. 11-12; z dnia 26 stycznia 2012 r., I UK
301/11, nie publ. oraz wyroki: z dnia 22 kwietnia 1967 r., I CR 570/66, OSPiKA
1968, nr 7-8, poz. 158; z dnia 4 grudnia 1998 r., III CKN 56/98, Biul. SN 1999, nr 4,
str. 9; z dnia 14 lipca 2011 r., III UK 196/10, OSNP 2012, nr 17-18, poz. 222 i z dnia
15 listopada 2012 r., V CSK 515/11, nie publ.). Podkreśla się, że o tym, czy
w nowym procesie chodzi o tę samą, czy też o inną podstawę faktyczną sporu,
decyduje stan faktyczny, jaki istniał w chwili zamknięcia rozprawy w poprzednim
procesie, a nie to, czy powód zgłosił istniejące i istotne dla rozstrzygnięcia sprawy
fakty (por. uzasadnienie wyroku z dnia 14 grudnia 1963 r., II PR 274/62).
Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, podstawa faktyczna wniesionego
powództwa w sprawie … 683/10 Sądu Okręgowego w L. różniła się od podstawy
faktycznej w sprawie … 1047/04 Sądu Okręgowego w L. (prawomocnie osądzonej)
nie tylko „opisem bezskutecznych działań powodów podjętych celem uzyskania
wpisu w księdze wieczystej”.
7
Jak wynikało z treści pozwu wniesionego w sprawie … 683/10 Sądu
Okręgowego w L., powodowie przedstawili nie tylko fakty dotyczące ich wieloletnich
zabiegów o przyznanie odszkodowania za wywłaszczoną nieruchomość i
ujawnienie ich prawa własności w księdze wieczystej prowadzonej dla
nieruchomości. Istotne jest przede wszystkim to, że powołali się również na fakt, iż
z dniem 1 września 2005 r. Uniwersytet stał się z mocy prawa właścicielem
przedmiotowej nieruchomości, co potwierdzone zostało późniejszą decyzją
Wojewody […]. Okoliczność ta, jak wskazał Sąd Apelacyjny, nie była znana ani
powodom, ani Sądom obu instancji rozpoznającym powództwo w sprawie …
1047/04 Sądu Okręgowego w L. o zapłatę odszkodowania za bezprawnie
wywłaszczoną nieruchomość powodów. Fakt, że właścicielem nieruchomości stał
się Uniwersytet nie był elementem stanu faktycznego ustalonego przez Sąd
Okręgowy w sprawie … 1047/04. Wobec tego faktu, aż do momentu zamknięcia
rozprawy (art. 316 k.p.c.) stanowiska nie zajęła strona pozwana. Ta okoliczność w
końcu nie była subsumowana pod odpowiednią normę prawną, o niej też Sąd,
rozstrzygając o żądaniu pozwu, nie wypowiadał się. Dodać należy, że z powodu
nieznajomości tego faktu Sąd Okręgowy oddalił powództwo o odszkodowanie za
wywłaszczoną nieruchomość uznając, że powodowie nie mogą się domagać
odszkodowania, skoro są właścicielami nieruchomości.
Wskazanie tej okoliczności w podstawie faktycznej rozpoznawanej sprawy
daje podstawy do stwierdzenia, że inne okoliczności były podstawą faktyczną
rozstrzygnięcia w poprzedniej sprawie, a inne zostały powołane na uzasadnienie
dochodzonego roszczenia, na co trafnie zwrócił uwagę Sąd Okręgowy w L.,
oddalając wniosek o odrzucenie pozwu.
Z tego wynika, że w obu sprawach nie zachodzi tożsamość okoliczności
faktycznych, z których były wyprowadzone roszczenia procesowe.
W konsekwencji podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 199 § 1
pkt 2 k.p.c. był uzasadniony.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1
oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c., orzekł jak w sentencji.
8