Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 133/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Dawid Miąsik
w sprawie z odwołania A. S.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o wcześniejszą emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 6 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 6 marca 2014 r., Sąd Apelacyjny oddalił skargę
ubezpieczonego A. S. o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym
2
wyrokiem tego Sądu z dnia 10 lutego 2010 r., w sprawie przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych o wcześniejszą emeryturę.
Orzeczenie to zapadło w następujących okolicznościach. Dwoma decyzjami
z dnia 18 lutego 2009 r., z których pierwsza została wydana (między innymi) na
podstawie art. 114 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153,
poz. 1227 ze zm.; obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.),
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, działając z urzędu, odmówił ubezpieczonemu
ustalenia prawa do wcześniejszej emerytury oraz wstrzymał wypłatę tego
świadczenia począwszy od dnia 1 marca 2009 r. W uzasadnieniu decyzji
odmawiającej prawa do emerytury stwierdzono, że przedłożone przez
ubezpieczonego zaświadczenie lekarskie z dnia 12 września 1997 r., będące
uprzednio podstawą przyznania wcześniejszej emerytury, nie określa schorzenia, o
którym mowa w § 1 ust. 3 pkt 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja
1989 r. w sprawie wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi
wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm.).
Od decyzji odmawiającej ustalenia prawa do wcześniejszej emerytury
ubezpieczony wniósł odwołanie, w którym domagał się zmiany decyzji w całości i
„przyznania mu prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem
wymagającym stałej opieki”. Wyrokiem z dnia 22 października 2009 r., Sąd
Okręgowy- Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w R. zmienił częściowo decyzję
organu rentowego w ten sposób, że „przyznał ubezpieczonemu prawo do
emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem wymagającym stałej opieki od 1
października 1997 r. do 2 kwietnia 2001 r.”, a w pozostałym zakresie oddalił
odwołanie. Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 16 października 1997 r. ubezpieczony
złożył wniosek o przyznanie prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad
dzieckiem. Do wniosku załączył zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia dziecka.
Decyzją z dnia 6 listopada 1997 r. organ rentowy przyznał ubezpieczonemu prawo
do tego świadczenia. W dniu 31 grudnia 1997 r. ubezpieczony rozwiązał umowę o
pracę zawartą z Kółkiem Rolniczym w Ł., ale kontynuował wykonywanie własnej
działalności gospodarczej (w zakresie świadczenia usług transportowych). Celem
ustalenia, czy dziecko ubezpieczonego rzeczywiście wymagało stałej i
3
systematycznej opieki ojca w rozumieniu przepisów rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 15 maja 1989 r., Sąd pierwszej instancji przeprowadził dowód z opinii
biegłego lekarza specjalisty z dziedziny diabetologii. Na tej podstawie stwierdził, że
w czerwcu 1997 r. u syna wnioskodawcy (urodzonego 2 kwietnia 1983 r.)
zdiagnozowano cukrzycę, przy czym w pierwszym okresie tej choroby dziecko
wymagało stałej opieki rodzica z uwagi na konieczność prawidłowego prowadzenia
insulinoterapii przy zachowaniu stałego kontaktu z poradnią prowadzącą. Jednakże
stan zdrowia syna wnioskodawcy po rozpoczęciu nauki na studiach wyższych, nie
wskazywał na istnienie tak znacznego naruszenia sprawności organizmu, które by
powodowało jego niezdolność do pracy i samodzielnej egzystencji (uzasadniającą
potrzebę sprawowania osobistej opieki rodzica nad nim). Ponadto, jak wynika z
zeznań złożonych przez syna ubezpieczonego (słuchanego w charakterze
świadka), po ukończeniu 18-tego roku życia stał się on osobą „samodzielną”. Mając
to na uwadze, Sąd pierwszej instancji doszedł do przekonania, że ubezpieczony
spełniał warunki uprawniające go do wcześniejszej emerytury dla pracowników
opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki do czasu ukończenia przez
syna 18-tego roku życia, kiedy to syn się usamodzielnił. To zaś oznacza, że od dnia
3 kwietnia 2001 r. ubezpieczony nie spełniał już warunków uprawniających go do
świadczenia (utracił prawo do tego świadczenia).
Od wyroku Sądu pierwszej instancji ubezpieczony wniósł apelację, którą Sąd
Apelacyjny oddalił prawomocnym wyrokiem z dnia 10 lutego 2010 r. Z kolei Sąd
Najwyższy wyrokiem z dnia 5 kwietnia 2011 r., III UK 90/10 (LEX nr 852568) oddalił
skargę kasacyjną ubezpieczonego od orzeczenia Sądu drugiej instancji,
stwierdziwszy w uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia między innymi, że poprawa
stanu zdrowia dziecka powoduje sytuację, w której odpada jeden z warunków
koniecznych do nabycia prawa do wcześniejszej emerytury.
W dniu 11 czerwca 2012 r. do Sądu Najwyższego wpłynęła skarga
ubezpieczonego o wznowienie postępowania, w której zaskarżono zarówno wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2011 r., jak i poprzedzające go wyroki Sądów
obu instancji, w części oddalającej odwołanie. Skarga o wznowienie postępowania
została oparta na podstawie przewidzianej w art. 4011
k.p.c. w następstwie wydania
przez Trybunał Konstytucyjny wyroku z dnia 28 lutego 2012 r., K 5/11 (Dz.U. 2012,
4
poz. 251; OTK-A 2012 nr 2, poz. 16), w którym stwierdzono, że art. 114 ust. 1a
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych jest
niezgodny z zasadą zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa
wynikającą z art. 2 oraz z art. 67 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Postanowieniem z dnia 19 września 2012 r., III UO 4/12 (OSNP 2013 nr 17-
18, poz. 215) Sąd Najwyższy przekazał skargę o wznowienie postępowania do
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, bowiem uznał, że Sąd Najwyższy nie jest
sądem właściwym do rozpoznania tej skargi w rozumieniu art. 405 k.p.c., gdyż -
według aktualnego modelu procedury cywilnej - Sąd Najwyższy nie jest sądem
wyższej (najwyższej, trzeciej) instancji i zawsze orzeka poza tokiem instancji. Sąd
Najwyższy jest właściwy do wznowienia postępowania na podstawie art. 4011
k.p.c.
tylko wtedy, gdy stosował przepis uznany następnie za niekonstytucyjny, gdy tylko
przed tym Sądem doszło do nieważności postępowania, a z przyczyn
restytucyjnych, gdy przejął sprawę do merytorycznego rozpoznania na podstawie
art. 390 k.p.c. albo gdy rozpoznając skargę kasacyjną, orzekał merytorycznie co do
istoty sprawy inaczej niż sąd drugiej instancji na podstawie art. 39816
k.p.c. Jeśli
Sąd Najwyższy rozpoznawał skargę kasacyjną i ją oddalił, to do wznowienia
postępowania właściwy jest wyłącznie sąd drugiej instancji. Skoro w sprawie, której
dotyczy skarga o wznowienie postępowania, ostatnio orzekał co do istoty sprawy
Sąd Apelacyjny, to temu Sądowi należało skargę o wznowienie postępowania
przekazać do rozpoznania zgodnie z właściwością (art. 405 w związku z art. 200 §
1 k.p.c.). Jednocześnie Sąd Najwyższy stwierdził, że do Sądu Apelacyjnego będzie
należała ocena, czy wyrok tego Sądu z dnia 10 lutego 2010 r. został rzeczywiście
wydany na podstawie przepisu uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za
niezgodny z Konstytucją (art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), a więc, czy wniesiona przez
ubezpieczonego skarga została oparta na ustawowej podstawie wznowienia.
Sąd Apelacyjny - rozpoznając skargę o wznowienie postępowania po
przekazaniu jej według właściwości - doszedł do wniosku, że art. 114 ust. 1a
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, uznany za
niezgodny z Konstytucją RP, na podstawie czego ubezpieczony skonstruował
przedmiotową skargę, „nie miał zastosowania przy weryfikacji świadczenia przez
5
organ rentowy” (chociaż organ rentowy formalnie powołał się na ten właśnie przepis
w zaskarżonej decyzji). W rozpoznawanej sprawie miał zastosowanie art. 114 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który
zezwala na wznowienie postępowania, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w
sprawie świadczeń, zostaną przedłożone nowe dowody lub zostaną ujawnione
okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji mające wpływ na prawo do
świadczeń lub na ich wysokość. Zdaniem Sądu, przed wydaniem zaskarżonej
odwołaniem decyzji przedłożono dokumentację leczniczą syna ubezpieczonego,
która wcześniej nie była znana organowi rentowemu. Dokumentacja ta została
poddana kontroli ze strony organu rentowego oraz Sądów badających zasadność
odwołania od decyzji. Ponadto okazało się, że ubezpieczony w dacie składania
wniosku o emeryturę pozostawał w stosunku zatrudnienia oraz prowadził
działalność gospodarczą. Wprawdzie po przyznaniu prawa do emerytury
zrezygnował z zatrudnienia, ale w dalszym ciągu prowadził działalność
gospodarczą, którą okresowo zawieszał. W świetle tych okoliczności - zdaniem
Sądu Apelacyjnego - należało przyjąć, że w odniesieniu do skarżącego nie
naruszono zasady proporcjonalności, na którą zwrócił szczególną uwagę
Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu w sprawie Moskal przeciwko
Polsce. Powołując się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2014 r., III UK
63/13, Sąd Apelacyjny wywiódł, że ponowne ustalenie i zmiana prawa do
świadczeń na niekorzyść ubezpieczonego, dokonana na podstawie art. 114 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, może
dotyczyć również świadczeń emerytalno-rentowych przyznanych (na stałe lub na
długi okres) w sposób oczywiście sprzeczny z prawem, o ile taka zmiana nie
narusza zasady proporcjonalności. W ostatecznym rozrachunku Sąd Apelacyjny
stwierdził, że wskazana w skardze podstawa wznowienia z art. 4011
k.p.c. „nie
oznacza merytorycznej zasadności skargi, gdyż nie miała wpływu na wydanie
orzeczenia” objętego skargą. Nawet gdyby przyjąć, że w sprawie miał
zastosowanie niekonstytucyjny przepis art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, to i tak należy mieć na uwadze
wypowiedź Trybunału Konstytucyjnego zamieszczoną w uzasadnieniu wyroku z
dnia 28 lutego 2012 r., K 5/11, że zasada zaufania do państwa i stanowionego
6
przez nie prawa, nie może stać na przeszkodzie ponownemu rozpoznaniu sprawy
zakończonej prawomocną decyzją organu rentowego. W rozpoznawanej sprawie
postępowanie w zakresie ponownej oceny uprawnień emerytalnych
ubezpieczonego (stanu zdrowia jego syna) nie ograniczało się do oceny dowodów
dołączonych do wniosku o ustalenie prawa do emerytury, które stanowiły podstawę
jej przyznania, lecz zostało przeprowadzone po ujawnieniu okoliczności nieznanych
organowi rentowemu w chwili wydania decyzji, a mających istotny wpływ na prawo
do świadczenia. Z tych ustaleń zaś wynika, że od chwili rozpoczęcia studiów syn
ubezpieczonego już nie wymagał opieki ze strony ojca. Wymienione okoliczności
zostały ujawnione dopiero na etapie postępowania, którego przedmiotem była
ponowna ocena uprawnień emerytalnych ubezpieczonego. To właśnie ich
ujawnienie stanowiło generalną przesłankę dokonania ponownych ustaleń w
zakresie prawa ubezpieczonego do emerytury. Chociaż w decyzji organu
rentowego jako podstawa prawna został przywołany przepis art. 114 ust. 1a ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, to jednak w
rzeczywistości „działania procesowe”, jakie zostały podjęte w sprawie objętej
skargą o wznowienie, w całości mieściły się w podstawie normatywnej wynikającej
z art. 114 ust. 1 tej ustawy.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego ubezpieczony wniósł skargę kasacyjną, w
której zarzucił naruszenie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wskutek uznania, że organ rentowy słusznie
odmówił ubezpieczonemu prawa do emerytury „w sytuacji gdy z całokształtu
okoliczności sprawy wynika, że podstawą prawną zmiany decyzji o przyznaniu
emerytury był przepis art. 114 ust. 1a ustawy a Organ rentowy odebrał
wnioskodawcy prawo do emerytury dokonując odmiennej oceny dowodów, które
zostały dołączone w pierwotnym wniosku o przyznanie tego świadczenia a dowody,
które stanowiły podstawę dla Sądu do częściowego oddalenia odwołania zostały
przeprowadzone dopiero na etapie postępowania sądowego a nie postępowania
przed Organem rentowym”. Zdaniem skarżącego, konsekwencją tego było, że „Sąd
Apelacyjny nie wznowił postępowania podczas gdy z okoliczności sprawy wynika, iż
powinno ono być wznowione z uwagi na fakt orzeczenia przez Trybunał
Konstytucyjny (...) o niekonstytucyjności art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i
7
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych a więc przepisu na podstawie
którego w rzeczywistości ZUS odebrał wnioskodawcy prawo do wcześniej
przyznanej emerytury”. Dodatkowo skarżący zarzucił obrazę art. 4011
k.p.c.
polegającą na przyjęciu przez Sąd Apelacyjny, że w sprawie nie zachodzą
podstawy wznowienia postępowania. Zdaniem skarżącego, w sprawie zachodzi
potrzeba wyjaśnienia, czy nowymi dowodami w rozumieniu art. 114 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych są dowody, które
zostały ujawnione nie w dacie prowadzenia przed organem rentowym
postępowania o ponowne ustalenie prawa do świadczenia, lecz dopiero na etapie
sądowego postępowania odwoławczego od decyzji organu rentowego, które w
rezultacie stanowiły podstawę ostatecznego ustalenia prawa do emerytury z tytułu
opieki nad dzieckiem. W uzasadnieniu podstaw kasacyjnych skarżący wywiódł w
szczególności, że Sąd Apelacyjny dokonał błędnej wykładni art. 114 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Nowe dowody, które
stanowiły dla Sądu podstawę ostatecznego rozstrzygnięcia w tej sprawie ujawniły
się dopiero na etapie postępowania sądowego. Dotyczy to w szczególności dowodu
z opinii sądowo-lekarskiej. Wyniki postępowania dowodowego prowadzonego przez
organ rentowy zostały poddane skutecznej weryfikacji Sądu, o czym świadczy
częściowa zmiana kwestionowanej decyzji. Dopiero te ujawnione przed Sądem
dowody stanowiły ostateczną podstawę weryfikacji uprawnień emerytalnych
wnioskodawcy. Według skarżącego, dowody, które zostały ujawnione dopiero na
etapie postępowania sadowego w sprawie z odwołania od decyzji odmawiającej
przyznania świadczenia (opinie sądowo-lekarskie), wcześniej (na etapie
postępowania przed organem rentowym) nie istniały, wobec czego nie mogą być
traktowane jako dowody opisane w art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Obywatele pokrzywdzeni decyzją organu
rentowego, który najpierw przyznał im wcześniejszą emeryturę a następnie po
kilkunastu latach - na skutek odmiennej oceny tego samego dowodu – „odebrał” to
świadczenie, mają prawo domagać się skutecznego wznowienia postępowania w
oparciu o art. 4011
k.p.c. Z tego uprawnienia skarżący skorzystał. Skoro jednak Sąd
drugiej instancji nie przychylił się do twierdzeń ubezpieczonego przedstawionych w
skardze o wznowienie, którą oddalił, to „błędnie ustosunkował się” do wyroku
8
Trybunału Konstytucyjnego stanowiącego podstawę wznowienia postępowania,
przez co naruszył art. 4011
k.p.c. W sytuacji, gdy postępowanie w przedmiocie
zmiany decyzji o przyznaniu emerytury toczyło się na podstawie art. 114 ust. 1a
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a nie na
podstawie art. 114 ust. 1 tej ustawy - jak błędnie przyjął Sąd Apelacyjny - to
ubezpieczony słusznie domagał się wznowienia postępowania, zaś Sąd drugiej
instancji nieprawidłowo przychylił się do decyzji organu rentowego o „odebraniu”
prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem. Ubezpieczony
wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
drugiej instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie o zmianę zaskarżonego
orzeczenia „poprzez wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym
wyrokiem Sądu Apelacyjnego”.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skoro w sentencji zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny orzekł o „oddaleniu”
skargi o wznowienie postępowania, to skarga ta została poddana przez Sąd
merytorycznej analizie w zakresie oceny, czy podstawa wznowienia prawomocnie
zakończonego postępowania sądowego, na którą ubezpieczony się powołał w
skardze (określona w art. 4011
k.p.c.), rzeczywiście powinna powodować
wzruszenie prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 10 lutego 2010 r.
przez jego zmianę lub uchylenie. Należy jednak zauważyć, że z rozstrzygnięciem
Sądu Apelacyjnego (sentencją wyroku) nie do końca korespondują wywody
przedstawione w jego uzasadnieniu, zgodnie z którymi „podstawa wznowienia z
art. 4011
k.p.c. nie oznacza merytorycznej zasadności skargi, gdyż nie miała
wpływu na wydanie orzeczenia”. Jeżeli Sąd Apelacyjny doszedł do przekonania, że
przepis art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (uznany przez Trybunał Konstytucyjny za sprzeczny z Konstytucją), w
rzeczywistości nie był podstawą prawną wyroku w sprawie prawomocnie
zakończonej, to powinien przyjąć konsekwentnie, że skarga ubezpieczonego o
wznowienie postępowania nie została oparta na ustawowej podstawie, co powinno
powodować odrzucenie takiej skargi (art. 410 § 1 zdanie pierwsze in fine k.p.c.), a
9
nie jej oddalenie (art. 412 § 2 k.p.c.). Na to rozróżnienie zwrócił uwagę Sąd
Najwyższy w końcowym fragmencie uzasadnienia postanowienia z dnia 19
września 2012 r., III UO 4/12, na podstawie którego skarga o wznowienie
postępowania został przekazana do rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
(por. również postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2012 r., II UO
3/12, Legalis nr 613014). Jednocześnie w przywołanym postanowieniu z dnia
19 września 2012 r. Sąd Najwyższy wywiódł, że podstawą rozstrzygnięcia
zawartego w wyroku z dnia 5 kwietnia 2011 r., III UK 90/10 (który został wydany w
wyniku wniesienia przez ubezpieczonego skargi kasacyjnej od prawomocnego
wyroku Sądu Apelacyjnego w postępowaniu, którego wznowienia domaga się
skarżący) był przepis art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (a więc przepis, który był podstawą wydania decyzji o
odmowie przyznania skarżącemu prawa do wcześniejszej emerytury i który -
prawdopodobnie - stanowił podstawę wyrokowania Sądów obu instancji). Z tego
należy jednak wnosić, że skarga ubezpieczonego o wznowienie postępowania
została oparta na ustawowej podstawie wznowienia przewidzianej w art. 4011
k.p.c.
Wobec tego sprawa, w której wniesiono skargę o wznowienie postępowania,
powinna zostać rozpoznana na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa
wznowienia (art. 412 § 1 k.p.c.). Tak też orzekł Sąd Apelacyjny w zaskarżonym
wyroku, skoro (po wznowieniu postępowania) oddalił skargę o wznowienie.
Przepis art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (uznany za sprzeczny z Konstytucją RP) stanowił, że
prawo do świadczeń emerytalno-rentowych lub ich wysokość ulegają ponownemu
ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeśli okazało się po
uprawomocnieniu decyzji, że przedłożone (uprzednio) dowody nie dawały podstaw
do ustalenia prawa do emerytury lub renty albo ich wysokości. Ten właśnie przepis
(jak się okazało niekonstytucyjny) został powołany przez organ rentowy wprost w
treści decyzji z dnia 18 lutego 2009 r. o odmowie przyznania ubezpieczonemu
prawa do emerytury. Ponieważ rozstrzygnięcie organu rentowego w takim kształcie
nie zostało (w całości) uchylone w sądowym postępowaniu odwoławczym, którego
dotyczy skarga o wznowienie, to obowiązkiem Sądu Apelacyjnego rozpoznającego
skargę o wznowienie postępowania było - w pierwszej kolejności – „zapewnienie
10
stanu prawnego” wynikającego z wyroku Trybunału Konstytucyjnego wydanego w
sprawie K 5/11. Ten skutek powinien nastąpić przez uchylenie (wyeliminowanie z
obrotu prawnego) decyzji organu rentowego wydanej z powołaniem się na
niekonstytucyjny przepis ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. Ten rezultat nie zostaje osiągnięty w wyniku orzeczenia Sądu
Apelacyjnego objętego skargą kasacyjną, bowiem zawarte w nim rozstrzygnięcie
(oddalające skargę o wznowienie postępowania) sankcjonuje sytuację, w której
decyzja organu rentowego z dnia 18 lutego 2009 r. odmawiająca ubezpieczonemu
przyznania prawa do wcześniejszej emerytury (ze skutkiem wstecznym), wydana
na podstawie niekonstytucyjnego przepisu ustawy (art. 114 ust. 1a ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), nie została
uchylona. Decyzja ta była przedmiotem kontroli sądu ubezpieczeń społecznych
pierwszej instancji, w następstwie której rozstrzygnięcie organu rentowego zostało
w zmienione częściowo w odniesieniu do emerytury przysługującej
ubezpieczonemu za okres od 1 października 1997 r. do 2 kwietnia 2001 r. W
pozostałym zakresie (czyli w odniesieniu do świadczenia za okres przypadający po
dniu 2 kwietnia 2001 r.) Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 22 października 2009 r.
oddalił odwołanie (tym samym utrzymał w mocy decyzję weryfikującą uprawnienia
emerytalne skarżącego).
Można zatem stwierdzić, że chociaż prawomocne orzeczenie Sądu drugiej
instancji z dnia 10 lutego 2010 r. (utrzymujące w mocy wyrok Sądu Okręgowego w
części oddalającej odwołanie w zakresie rozstrzygnięcia o odmowie przyznania
ubezpieczonemu prawa do wcześniejszej emerytury za okres przypadający po dniu
2 kwietnia 2001 r.) opierało się na przepisie art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (uznanym za niezgodny z
Konstytucją RP), to jednak Sąd Apelacyjny w postępowaniu ze skargi o wznowienie
postępowania nie doprowadził do tego, by skutki wynikające z wyroku Trybunału
Konstytucyjnego w sprawie K 5/11, zostały zrealizowane w odniesieniu do sytuacji
prawnej ubezpieczonego. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się
bowiem, że w sprawach, w których dla weryfikacji uprawnień emerytalno-rentowych
zastosowano art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, obowiązek zapewnienia stanu wynikającego z wyroku
11
Trybunału Konstytucyjnego polega na uchyleniu decyzji odmownej organu
rentowego wydanej na podstawie tego niekonstytucyjnego przepisu (co powoduje
przywrócenie wypłaty świadczenia), nawet gdyby po przeprowadzeniu
postępowania dowodowego okazało się, że prawo do wcześniejszej emerytury
przysługującej rodzicom dzieci wymagających stałej opieki w konkretnym
przypadku w ogóle nie istniało (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15
stycznia 2013 r., III UZP 5/12, OSNP 2013 nr 21-22, poz. 288).
Sąd Apelacyjny mógł także (tak postąpił) - w ramach „rozpoznawania sprawy
na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia” - przeprowadzić
analizę, czy organ rentowy przy wydawaniu w dniu 18 lutego 2009 r. decyzji
odmawiającej przyznania ubezpieczonemu prawa do wcześniejszej emerytury
(z powołaniem się na art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych) dysponował odpowiednią podstawą faktyczną - opartą
na nowych okolicznościach lub dowodach - aby stwierdzić, że ubezpieczony „od
samego początku” (od 1 października 1997 r.) nie spełniał kumulatywnie wszystkich
warunków uprawniających go do wcześniejszej emerytury z tytułu sprawowania
osobistej opieki nad synem. Po utracie mocy (z dniem 8 marca 2012 r.) art. 114 ust.
1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
weryfikacji legalności ponownego ustalenia (odebrania) prawa do świadczenia
dokonanego z powołaniem się na ten przepis, sąd powinien dokonać bowiem na
podstawie art. 114 ust. 1 tej ustawy, z uwzględnieniem zasady proporcjonalności
wynikającej z wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 15 września
2009 r., skarga nr 10373/05, w sprawie Moskal przeciwko Polsce (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 3 października 2012 r., III UK 146/11, OSNAPiUS 2013 nr
15-16, poz. 191 oraz z dnia 4 lipca 2012 r., III UK 132/11, LEX nr 1288700 oraz
orzecznictwo szczegółowo powołane w ich uzasadnieniach). Inaczej rzecz ujmując,
sąd powinien ocenić, czy - mimo powołania się przez organ rentowy na art. 114 ust.
1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - nie
istniały przesłanki stosowania art. 114 ust. 1 tej ustawy. Ponowne ustalenie przez
organ rentowy prawa do świadczeń emerytalno-rentowych na podstawie art. 114
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
wymaga kumulatywnego spełnienia następujących przesłanek ustawowych:
12
1) przedłożenia nowych dowodów lub ujawnienia (nowych) okoliczności, 2) istnienia
tych nowych dowodów lub (nowych) okoliczności przed wydaniem decyzji,
3) przedłożenia nowych dowodów lub ujawnienia (nowych) okoliczności po dniu, w
którym uprawomocniła się decyzja, 4) ustalenia, że w dacie wydania decyzji organ
rentowy nie znał nowych dowodów lub (nowych) okoliczności, 5) ustalenia, że nowe
dowody lub nowe okoliczności miały wpływ na prawo do świadczeń lub na ich
wysokość albo że przedłożone dowody nie dawały podstaw do ustalenia prawa do
emerytury lub renty albo określenia ich wysokości. Postępowanie w sprawie o
świadczenia emerytalno-rentowe „wznowione” z urzędu w trybie art. 114 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych powinno
być następstwem uzyskania przez organ rentowy nowych dowodów lub ujawnienia
nowych okoliczności. Nie powinno natomiast służyć pozyskaniu takich dowodów
(ujawnieniu okoliczności). Jeżeli więc w sprawie nie pojawią się takie nowe dowody
lub nie ujawnią się nowe okoliczności, nie jest dopuszczalne wszczęcie
postępowania na tej podstawie. Odmienna ocena dowodów dołączonych do
wniosku o emeryturę lub rentę przeprowadzona przez organ rentowy po
uprawomocnieniu się decyzji przyznającej świadczenie, nie jest okolicznością
uzasadniającą wszczęcie z urzędu postępowania o ponowne ustalenie prawa do
świadczeń (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca
2003 r., III UZP 5/03, OSNP 2003 nr 18, poz. 442). W świetle tej uchwały nie jest
dopuszczalne ponowne ustalenie prawa do świadczeń tylko z tej przyczyny, że
organ rentowy w wyniku ponownej oceny dowodu uzna go za niewiarygodny, lub
też gdy poweźmie wątpliwości co do jego wiarygodności i przeprowadzi
postępowanie dowodowe w celu ponownego sprawdzenia stwierdzonych tym
dowodem okoliczności.
W rozpoznawanej sprawie podstawą wszczęcia przez organ rentowy
postępowania weryfikacyjnego zakończonego wydaniem decyzji z dnia 18 lutego
2009 r. było powzięcie przez organ rentowy z urzędu wątpliwości, czy znajdujące
się w aktach rentowych zaświadczenie lekarskie z dnia 12 września 1997 r. (k. 5 akt
rentowych), potwierdzające rozpoznanie choroby, na którą cierpiał syn skarżącego
(cukrzycę) i uzasadniające wydanie decyzji o przyznaniu ubezpieczonemu
wcześniejszej emerytury od dnia 1 października 1997 r. (k. 28 akt rentowych),
13
stanowiło rzeczywiście dowód wykazujący przesłankę przyznania tego
świadczenia. Sąd Najwyższy zauważa, że w aktach rentowych znajduje się pismo
Głównego Lekarza Orzecznika Oddziału ZUS z 13 lutego 2009 r., które
sporządzono w odpowiedzi na wniosek pracownika organu rentowego, w którym
Główny Lekarz Orzecznik Oddziału ZUS stwierdza, że „dostępna w aktach
dokumentacja leczenia dziecka na dzień 1.10.1997 r. (...) nie potwierdza
naruszenia sprawności organizmu dziecka w stopniu znacznym i nie uzasadnia
konieczności sprawowania stałej opieki” (k. 143 akt rentowych). Sąd drugiej
instancji nie dokonał szczegółowej analizy tych dokumentów (okoliczności),
zwłaszcza w kontekście, czy były to nowe (nieznane organowi rentowemu) dowody
(okoliczności), czy też tylko odmienna ocena dowodów dołączonych do wniosku o
emeryturę (opinia Głównego Lekarza Orzecznika stwierdza, że zaświadczenie
lekarskie przedłożone przez ubezpieczonego w 1997 r. „nie zawierało schorzenia”
określonego w przepisach o zasadach przyznawania wcześniejszych emerytur dla
pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki). Z akt
rentowych wynika ponadto, że organ wystąpił do placówki medycznej, w której miał
być leczony syn ubezpieczonego, o udostępnienie dokumentacji przedstawiającej
historię jego choroby (k. 135 akt rentowych). W uzasadnieniu decyzji odmawiającej
skarżącemu prawa do wcześniejszej emerytury (z dnia 18 lutego 2009 r.) organ
rentowy zaznaczył, że postępowanie wyjaśniające przeprowadzone na podstawie
„dokumentacji przebiegu leczenia dziecka ujawniło, że stwierdzone schorzenie nie
potwierdza upośledzenia sprawności organizmu dziecka w stopniu wymagającym
stałej opieki”. Z treści decyzji organu rentowego można więc wyprowadzić wniosek,
że na podstawie dokumentacji lekarskiej powstałej po wydaniu decyzji przyznającej
świadczenie, organ rentowy ustalił nową okoliczność (istniejącą przed wydaniem
decyzji a nieznaną organowi rentowemu), że u syna ubezpieczonego w dacie
wydania decyzji nie istniało schorzenie uzasadniające przyznanie ubezpieczonemu
prawa do wcześniejszej emerytury. Teoretycznie taka ocena mogłaby uzasadniać
zastosowanie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych jako ujawnienie nowej okoliczności (istniejącej przed
wydaniem decyzji przyznającej świadczenie a nieznanej organowi rentowemu). Sąd
Apelacyjny nie przeprowadził jednak merytorycznej analizy prawidłowości tak
14
rozumianej przesłanki zastosowania art. 114 ust. 1 ustawy a - przede wszystkim -
nie uwzględnił sytuacji procesowej, jaka wystąpiła w rozpoznawanej sprawie i jej
skutków w zakresie poczynienia ustaleń faktycznych i stosowania przepisów prawa
materialnego.
Rozpoznanie sprawy na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa
wznowienia (art. 412 § 1 k.p.c.) polegało na rozpoznaniu apelacji ubezpieczonego
(organ rentowy apelacji nie złożył) od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 22
października 2009 r., którym zmieniono częściowo decyzję organu rentowego w ten
sposób, że „przyznano ubezpieczonemu prawo do emerytury z tytułu opieki nad
dzieckiem wymagającym stałej opieki od 1 października 1997 r. do 2 kwietnia 2001
r.”, a w pozostałym zakresie oddalono odwołanie. Podstawę faktyczną tego wyroku
stanowiło ustalenie, że w czerwcu 1997 r. u syna wnioskodawcy (urodzonego 2
kwietnia 1983 r.) zdiagnozowano cukrzycę, przy czym w pierwszym okresie tej
choroby dziecko wymagało stałej opieki rodzica z uwagi na konieczność
prawidłowego prowadzenia insulinoterapii przy zachowaniu stałego kontaktu z
poradnią prowadzącą. Stan zdrowia syna wnioskodawcy po rozpoczęciu nauki na
studiach wyższych, nie wskazywał jednak na istnienie tak znacznego naruszenia
sprawności organizmu, które by uzasadniało potrzebę sprawowania osobistej opieki
rodzica nad nim. Sąd pierwszej instancji uznał więc, że ubezpieczony spełniał
warunki uprawniające go do wcześniejszej emerytury dla pracowników
opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki do czasu ukończenia przez
syna 18-tego roku życia, a dopiero od dnia 3 kwietnia 2001 r. tych warunków już nie
spełniał, a więc ubezpieczony utracił prawo do tego świadczenia. Ubezpieczony
zaskarżył wyrok Sądu pierwszej instancji w części oddalającej jego odwołanie.
Obowiązywał więc zakaz reformationis in peius (art. 384 k.p.c.) a wyrok Sądu
pierwszej instancji uprawomocnił się w części „przyznającej ubezpieczonemu
prawo do emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem wymagającym stałej opieki od 1
października 1997 r. do 2 kwietnia 2001 r.”. Z powagi rzeczy osądzonej (art. 366
k.p.c.) wyroku Sądu pierwszej instancji w niezaskarżonej części wynikało zaś („co
do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia”), że
ubezpieczony w chwili wydania decyzji przyznającej mu prawo do wcześniejszej
emerytury spełniał przesłanki nabycia tego prawa a dopiero później (od dnia 3
15
kwietnia 2001 r.) odpadła jedna z tych przesłanek (utracił prawo do świadczenia).
Rozpoznając apelację ubezpieczonego (sprawę na nowo w granicach, jakie
zakreśla podstawa wznowienia - art. 412 § 1 k.p.c.), Sąd drugiej instancji nie mógł
więc przyjąć (zarówno w sferze ustaleń faktycznych, jak i ocen prawnych), że
ubezpieczony w chwili wydania decyzji przyznającej świadczenie nie spełniał
przesłanek jego nabycia. Niemożliwe było więc uznanie, że ujawniła się nowa
okoliczność (nieznany organowi rentowemu stan zdrowia syna ubezpieczonego w
chwili wydania decyzji), uzasadniająca zastosowanie art. 114 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W tym zakresie rację
ma skarżący a naruszenie tego przepisu (w związku z art. 4011
k.p.c.) stanowi
usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej.
W istocie rozpoznanie apelacji ubezpieczonego - jako rozpoznanie sprawy
na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia (art. 412 § 1 k.p.c.) -
powinno polegać na rozstrzygnięciu problemu, czy sąd ubezpieczeń społecznych
może w sprawie z odwołania od decyzji organu rentowego odmawiającej prawa do
świadczenia wydanej na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (albo poprzednio art. 114 ust. 1a tej ustawy),
uwzględnić odwołanie i zmienić taką decyzję w części w ten sposób, że - orzekając
co do istoty sprawy - przyzna świadczenie w określonym czasie a - uznając
odpadnięcie przesłanki świadczenia - oddali odwołanie w pozostałym zakresie
(art. 47714
§ 2 k.p.c.). Tego problemu w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd
Apelacyjny nie rozważał.
Przesłanki uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury dla rodziców dzieci
wymagających stałej opieki, to jest niemożność kontynuowania zatrudnienia z
powodu stanu zdrowia dziecka, posiadanie wymaganego okresu zatrudnienia oraz
sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem, powinny zachodzić kumulatywnie
przez cały okres pobierania świadczenia. Brak choćby jednej z przesłanek oznacza,
że prawo do świadczenia nie powstaje, a w przypadku jej odpadnięcia - również
ustaje prawo do świadczenia (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2012 r.,
II UK 78/11, LEX nr 1129347 i z dnia 4 lipca 2012 r.. III UK 132/11, LEX nr
1288700). Prawo do wcześniejszej emerytury dla pracowników opiekujących się
dziećmi wymagającymi stałej opieki nie ma charakteru nieutracalnego i dlatego w
16
przypadku poprawy stanu zdrowia dziecka w takim stopniu, że zbędne staje się
sprawowanie przez rodzica osobistej stałej opieki nad nim i pielęgnacji lub pomocy
w czynnościach samoobsługowych, mogą zaistnieć okoliczności powodujące
wstrzymanie wypłaty emerytury z uwagi na ustanie prawa do świadczenia (art. 134
ust. 1 pkt 1 w związku z art. 101 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych). Występowanie zmiennego (dotyczącego okoliczności,
które mogą ulec zmianie lub ustać) warunku odróżnia wcześniejszą emeryturę z
tytułu opieki nad dzieckiem od emerytury przysługującej na zasadach ogólnych i już
z tego względu świadczenie to nie może być uznane za nieutracalne. Taki pogląd
Sąd Najwyższy wyrażał już wielokrotnie (por. między innymi uchwałę z dnia 28
listopada 2002 r., III UZP 9/02, OSNP 2003 nr 12, poz. 296 oraz wyroki z dnia 2
czerwca 1998 r., I UKN 95/98, OSNP 1999 nr 11, poz. 376; z dnia 2 grudnia 2003 r.,
II UK 199/03, OSNP 2004 nr 18, poz. 319 i z dnia 3 marca 2005 r., I UK 189/04,
OSNP 2006 nr 1-2, poz. 23).
Skoro więc prawo do emerytury lub renty ustaje (z mocy prawa) wówczas,
gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa
(art. 101 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych) a ta okoliczność stanowi podstawę wstrzymania wypłaty świadczenia
(art. 134 ust. 1 pkt 1 tej ustawy), to może okazać się, że chociaż pierwotnie prawo
do wcześniejszej emerytury dla pracowników opiekujących się dziećmi
wymagającymi stałej opieki przysługiwało osobie uprawnionej (bo ziściły się
kumulatywnie wszystkie przesłanki nabycia tego prawa), to jednak w późniejszym
czasie prawo do ustało, bo odpadła (w sposób następczy) choćby jedna przesłanka
warunkująca uprawnienie do tego świadczenia. W takim stanie faktycznym organ
rentowy powinien na podstawie art. 101 pkt 1 w związku z art. 134 ust. 1 pkt 1
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wydać
decyzję o ustaniu prawa do świadczenia (emerytury) i wstrzymaniu jego wypłaty.
Inną sytuacją uzasadniającą wstrzymanie wypłaty świadczenia
(wcześniejszej emerytury) w stosunku do osoby dotychczas je pobierającej jest
stwierdzenie przez organ rentowy, że w konkretnym przypadku prawo do tego
świadczenia w ogóle nie istniało (art. 134 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych). Wówczas konieczne jest uchylenie
17
prawomocnej decyzji ustalającej (przyznającej) prawo do świadczenia (odmowa
przyznania świadczenia ze skutkiem wstecznym), co może mieć miejsce w
szczególności na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Wynika z tego, że decyzja o ustaniu prawa do świadczenia wskutek ustania
któregokolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa i o wstrzymaniu
jego wypłaty (art. 101 pkt 1 w związku z art. 134 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych) oraz decyzja o odmowie
przyznania świadczenia wskutek stwierdzenia, że prawo do tego świadczenia nie
istniało i o wstrzymaniu jego wypłaty (art. 114 ust. 1 w związku z art. 134 ust. 1 pkt
4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), są
oparte na innej podstawie faktycznej i prawnej. W sprawie z odwołania od decyzji
organu rentowego, jej treść wyznacza przedmiot i zakres rozpoznania oraz
orzeczenia sądu ubezpieczeń społecznych (przykładowo postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 13 maja 1999 r., II UZ 52/99, OSNAPiUS 2000 nr 15, poz. 601
oraz wyrok z dnia 9 września 2010 r., II UK 84/10, LEX nr 661518). Oznacza to, że
sąd ubezpieczeń społecznych nie może orzekać w przedmiocie, który nie był objęty
decyzją organu rentowego. Sąd ubezpieczeń społecznych nie może więc w sprawie
z odwołania od decyzji organu rentowego odmawiającej prawa do świadczenia
wskutek stwierdzenia, że prawo do tego świadczenia nie istniało i o wstrzymaniu
jego wypłaty (art. 114 ust. 1 art. 134 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), uwzględnić odwołania i zmienić takiej
decyzji w części w ten sposób, że - orzekając co do istoty sprawy - przyzna
świadczenie w określonym czasie a - uznając odpadnięcie przesłanki świadczenia
(art. 101 pkt 1 w związku z art. 134 ust. 1 pkt 1 tej ustawy) - oddali odwołanie w
pozostałym zakresie (art. 47714
§ 2 k.p.c.).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815
§
1 k.p.c. jak w sentencji, pozostawiając Sądowi drugiej instancji orzeczenie o
kosztach postępowania kasacyjnego stosownie do art. 108 § 2 k.p.c.