Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III AUa 938/15

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 6 maja 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie Wydział III Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący:

SSA Krystian Serzysko

Sędziowie:

SSA Monika Kowalska (spr.)

SSA Dariusz Płaczek

Protokolant:

sekr. sądowy Anna Baran

po rozpoznaniu w dniu 6 maja 2016 r. w Krakowie

sprawy z wniosku E. Z.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w K.

przy udziale zainteresowanej M. Z.

o zwrot nienależnie pobranego świadczenia

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w K.

od wyroku Sądu Okręgowego w Kielcach V Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 22 kwietnia 2015 r. sygn. akt V U 4575/14

o d d a l a apelację.

Sygn. akt III AUa 938/15

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 17 października 2014 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. zobowiązał E. Z.do zwrotu renty rodzinnej nienależnie pobranej na rzecz córki M. Z. w okresie od 1 kwietnia 2014 r. do 31 sierpnia 2014 r. w kwocie 5282,90 zł wraz z odsetkami za okres od 26 kwietnia 2014 r. do 17 października 2014 r. w kwocie 214,50 zł - razem 5497,40 zł.

Wyrokiem z dnia 22 kwietnia 2015 r. Sąd Okręgowy w Kielcach zmienił powyższą decyzję w ten sposób, że zobowiązał wnioskodawczynię E. Z. do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 kwietnia 2014 r. do 31 sierpnia 2014 r. w kwocie 566,10 zł.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że odwołująca się E. Z. wraz z córką M., urodzoną (...), od dnia 1 października 2002 r. są uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym S. Z.. Powyższe świadczenie podlega podziałowi na dwie części. Od dnia 1 lutego 2011 r. świadczenie na córkę M. przysługuje w związku z kontynuacją przez nią nauki. Decyzją z dnia 13 września 2013 r. organ rentowy przyznał rentę rodzinną na rzecz M. Z. na okres od 1 września 2013 r. do 31 sierpnia 2014 r. w związku ze złożeniem zaświadczenia wydanego przez Centrum (...) w O. z dnia 9 września 2013 r., z którego wynikało, iż w roku szkolnym 2013/2014 jest ona słuchaczką semestru I Liceum Ogólnokształcącego oraz, że nauka trwa sześć semestrów. W decyzji z dnia 13 września 2013 r. organ zawarł pouczenie, iż osoba pobierająca rentę rodzinną lub część renty rodzinnej przysługującą dziecku w wieku powyżej 16 roku życia zobowiązana jest powiadomić organ rentowy o zaprzestaniu uczęszczania do szkoły przez dziecko. W dniu 16 września 2014 r. do organu rentowego wpłynęło zaświadczenie z dnia 15 września 2014 r. potwierdzające, iż w roku 2014/2015 M. Z. jest słuchaczką klasy I semestru Liceum (...)w S. oraz, że planowany termin ukończenia nauki przypada w dniu 30 kwietnia 2017 r. Córka wnioskodawczyni została skreślona z listy słuchaczy Centrum (...) w O. w dniu 4 marca 2014 r., zaś w okresie od 1 kwietnia 2014 r. do 31 sierpnia 2014 r. odwołująca się E. Z. pobrała nienależnie świadczenie w kwocie 566,10 zł.

W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy uznał, że odwołanie jest zasadne. Przytaczając treść art. 138 ust. 1 i ust. 2 oraz art. 73 ust. 1 i 74 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity Dz. U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.) stwierdził, iż renta rodzinna wypłacona na rzecz M. Z. w okresie od 1 kwietnia 2014 r. do 31 sierpnia 2014 r. jest świadczeniem nienależnie pobranym. W dniu 4 marca 2014 r. zainteresowana została skreślona z listy słuchaczy i dopiero od 1 września 2014 r. podjęła naukę jako słuchacz klasy I semestru I Liceum (...)w S.. Sąd pierwszej instancji zwrócił uwagę na okoliczność, iż świadczenie przyznanie od 1 października 2002 r. po zmarłym S. Z. podlegało podziałowi na dwie części, na rzecz E. oraz M. Z., natomiast z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2014 r. (II UK 313/13, OSNP 2014/3/43) wynika, iż świadczenie, które było wypłacane jako łączna renta rodzinna do rąk jednego z uprawnionych, który okazał się osobą niemającą tytułu do jej pobierania, podlega zwrotowi w zakresie, w jakim kwota pobranego nienależnie świadczenia przewyższała wysokość renty rodzinnej ustalonej w zależności od liczby uprawnionych, bez uwzględnienia tej osoby. W okresie od 1 kwietnia 2014 r. do 31 sierpnia 2014 r. organ rentowy wypłacał świadczenie na rzecz dwóch osób uprawionych wynoszące łącznie 2133,16 zł brutto miesięcznie, łącznie w całym okresie 10.565,80 zł. W przypadku, gdy w tym czasie renta rodzinna byłaby wypłacana na rzecz jednej osoby wynosiłaby miesięcznie 1999,94 zł brutto, a zatem łącznie zostałaby wpłacona kwota 9999.70 zł, co oznacza że różnica pomiędzy wypłaconym świadczenia na rzecz jednej osoby wynosi 566,10 zł.

Z powyższych względów Sąd Okręgowy przyjął, że zaistniały przesłanki do zobowiązania E. Z., zgodnie z jej odwołaniem, do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w zakresie, w jakim kwota pobranego nienależnie świadczenia przewyższa wysokość renty rodzinnej ustalonej dla jednej osoby uprawnionej. Zaskarżona decyzja, w której organ rentowy ustalił wysokość nienależnie pobranego świadczenia na kwotę 5282,90 zł wraz z odsetkami, nie jest prawidłowa.

Mając na uwadze powyższe okoliczności, Sąd Okręgowy, orzekając na mocy art. 477¹⁴ § 2 k.p.c., zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że zobowiązał wnioskodawczynię do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 kwietnia 2014 r. do 31 sierpnia 2014 r. w kwocie 566,10 zł.

Apelację od powyższego wyroku złożył organ rentowy. Zaskarżając wyrok w całości zarzucił naruszenie prawa materialnego, w szczególności art. 138 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz art. 84 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. W oparciu o tak sformułowany zarzut apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego orzeczenia i oddalenie odwołania. W uzasadnieniu apelacji skarżący, wskazując na treść art. 131 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, podniósł, że część renty rodzinnej, do której w okresie od kwietnia do sierpnia 2014 r. uprawniona była M. Z., stanowi nienależnie pobrane świadczenie, które podlega zwrotowi. Okoliczność, iż w spornym okresie przysługująca jej część świadczenia była wypłacana do rąk matki nie ma przesądzającego znaczenia, gdyż wnioskodawczyni wiedziała o zaprzestaniu nauki przez córkę w marcu 2014 r. i pomimo otrzymania stosownego pouczenia nie powiadomiła o tym fakcie organu rentowego. Takie działanie jest sprzeczne z obowiązującym prawem i narusza zasady współżycia społecznego wynikające z art. 5 k.c. Okoliczności wskazujące na to, że od 1 kwietnia 2014 r. wnioskodawczyni była jedyną osobą uprawnioną do renty rodzinnej zostały ujawnione we wrześniu 2014 r., a więc brak jest podstaw do przyjęcia, iż w okresie od kwietnia do sierpnia 2014 r. była ona uprawniona do całości renty rodzinnej po zmarłym mężu. Powołane przez Sąd pierwszej instancji orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2014 r. wiąże jedynie w sprawie, w której zostało wydane. Skarżący wskazał również, że Sąd Okręgowy nie odniósł się do kwestii odsetek od kwoty nienależnego świadczenia, pomimo iż były one objęte zaskarżoną decyzją. Podniósł, iż obowiązek zapłaty odsetek za zwłokę w wysokości i na zasadach określonych w przepisach prawa cywilnego wynika z art. 84 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Kwoty nienależnie pobranych świadczeń podlegają zwrotowi bez odsetek jedynie wówczas, gdy osoba pobierająca świadczenie zawiadomiła organ wypłacający o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja jest bezzasadna.

W pierwszej kolejności należy wskazać, że inicjując postępowanie sądowe w rozpoznawanej sprawie odwołaniem od decyzji organu rentowego z dnia 17 października 2014 r. wnioskodawczyni nie zakwestionowała samego obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, objętego tą decyzją, a jedynie podważała wysokość żądanej przez organ rentowy kwoty, wskazując na uprawnienie do renty rodzinnej ustalone dla dwóch osób, to jest jej własne prawo do tego świadczenia jako wdowy oraz uprawnienie jej córki do renty rodzinnej po ojcu, co w konsekwencji prowadzi do odmiennej wysokości świadczenia rodzinnego w przypadku zaistnienia więcej niż jednej osoby uprawnionej w stosunku do sytuacji, w której prawo do renty rodzinnej nabywa tylko jedna osoba. Mając na względzie zakres zaskarżenia decyzji organu rentowego, wynikający ze sformułowanego przez wnioskodawczynię odwołania, Sąd Okręgowy słusznie skoncentrował się na weryfikacji wysokości świadczenia podlegającego zwrotowi i trafnie zmodyfikował zaskarżoną decyzję, zmniejszając wysokość zobowiązania wnioskodawczyni wobec organu rentowego z tytułu nienależnie pobranej renty rodzinnej na kwotę 566,10 zł. Sąd pierwszej instancji prawidłowo uznał, że w realiach niniejszej sprawy, z uwagi na wielość osób uprawnionych, obowiązek zwrotu świadczenia rentowego, spowodowany utratą uprawnień przez jedną z nich (w rozpoznawanej sprawie brak kontynuowania nauki przez córkę), może dotyczyć jedynie różnicy pomiędzy otrzymanym w spornym okresie świadczeniem ustalonym dla dwóch osób (90% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu), a świadczeniem wnioskodawczyni ustalonym dla jednej osoby uprawnionej (85% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu). W tym zakresie stanowisko Sądu Okręgowego znajduje oparcie w judykaturze, między innymi w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2013 r., wydanego w sprawie o sygn. akt II UK 313/12 (OSNP 2014/3/43). Wyrażony w tym orzeczeniu pogląd prawny chociaż wiąże jedynie w tej konkretnej sprawie, na co zwraca uwagę apelujący, to zważywszy na uniwersalny charakter zaprezentowanych w nim tez może znaleźć zastosowanie także w uwarunkowaniach faktycznych rozpatrywanego przypadku. Sąd Apelacyjny w pełni podziela zapatrywanie Sądu Najwyższego oraz przedstawioną na jego uzasadnienie argumentację prawną, a w konsekwencji w całości aprobuje dokonaną przez Sąd pierwszej instancji interpretację podstawy prawnej rozstrzygnięcia. Nie ma racji organ rentowy zarzucając zaskarżonemu wyrokowi naruszenie prawa materialnego. Zdaniem Sądu drugiej instancji, Sąd Okręgowy przywołał właściwe regulacje prawne, adekwatne do przedmiotu niniejszej sprawy, dokonał trafnej wykładni tych przepisów oraz prawidłowo zastosował wynikające z nich normy prawne do okoliczności rozpoznawanej sprawy.

Bezzasadnie również autor apelacji kwestionuje brak zasądzenia przez Sąd pierwszej instancji odsetek od nienależnie pobranego świadczenia. Zgodnie z art. 84 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2015 r. poz. 121 ze zm.) osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu, wraz z odsetkami, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Skarżącemu wypada wyjaśnić, iż odesłanie do "prawa cywilnego" dotyczy wyłącznie zasad zapłaty i wysokości odsetek, a nie zasad zwrotu nienależnego świadczenia. Nie ma żadnych podstaw do stosowania przepisów prawa cywilnego (o bezpodstawnym wzbogaceniu lub czynie niedozwolonym) do oceny wymagalności, czy przedawnienia samego nienależnie pobranego świadczenia. Zasady określające zwrot takiego świadczenia ze względu na upływ czasu (dawność, w tym znaczeniu potocznie przedawnienie) wskazane są w art. 138 ust. 4 i 5 ustawy o emeryturach i rentach (zasadniczo za okres nie dłuższy niż 3 lata od "żądania zwrotu", czyli wydania decyzji w tym przedmiocie). "Żądanie zwrotu" nienależnie pobranego świadczenia następuje przez doręczenie dotyczącej tego decyzji (można powiedzieć, że staje się wymagalne w tym momencie, a nie w czasie spełniania świadczeń). Z tą chwilą następuje też wymagalność (w prawnym znaczeniu według prawa cywilnego - art. 359 § 2 k.c.) roszczenia o odsetki, gdyż od tej chwili dłużnik pozostaje w opóźnieniu ze spełnieniem świadczenia głównego (art. 481 § 1 k.c.). Z tą też chwilą rozpoczyna się bieg przedawnienia roszczenia o zapłatę odsetek (art. 120 § 1 k.c.). Przedstawione zasady wskazane zostały w uzasadnieniach wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2008 r. I UK 154/08 (OSNP 2010/11-12/148) i wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 września 2007 r., I UK 90/07 (OSNP 2008 nr 19-20, poz. 301). W pierwszym z nich Sąd Najwyższy uznał za celowe wskazanie na pewne zasady, którymi należy się kierować przy rozważaniu obowiązku zapłaty odsetek od nienależnie pobranego świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Tak więc dopiero od dnia następnego po dacie doręczenia ubezpieczonemu decyzji należy liczyć stan opóźnienia w zwrocie organowi nienależnie pobranych świadczeń (patrz także komentarz do ustawy o emeryturach o rentach z FUS pod redakcją K. Antonowa, 2 wydanie poszerzone i uaktualnione, str. 453: odesłanie do prawa cywilnego w kwestii naliczania odsetek oznacza, że organy ZUS naliczać powinny odsetki ustawowe od dnia doręczenia decyzji obligującej do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia). Tym samym brak było podstaw prawnych do obciążania wnioskodawczyni odsetkami za okres sprzed wydania zaskarżonej decyzji, jak to uczynił organ rentowy w jej treści.

Niezależnie od powyższego zauważyć trzeba, iż M. Z., córka wnioskodawczyni, uprawniona do renty rodzinnej po ojcu z racji kontynuowania nauki, z dniem 27 stycznia 2013 r. osiągnęła pełnoletność, a tym samym od tego dnia świadczenie rentowe, oczywiście w odpowiedniej części, powinno być wypłacane do jej rąk, bądź też do rąk matki umocowanej do odbioru świadczenia w trybie art. 131 ust. 2 powołanej wyżej ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Powyższa okoliczność umknęła organowi rentowemu, który w spornym okresie wypłacał rentę rodzinną wnioskodawczyni, bez wcześniejszego uzyskania wniosku M. Z. w przedmiocie dalszego przekazywania przysługującej jej renty rodzinnej do rąk matki, która przecież w okresie objętym zaskarżoną decyzją nie była już jej przedstawicielem ustawowym. Warto przy tym zaznaczyć, że każdorazowo należy pouczyć osobę pobierającą świadczenie o okolicznościach, o których mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1 tej ustawy (por. art. 131 ust. 1 i ust. 2 ww. ustawy). Zasygnalizowane tutaj uchybienie nie rzutuje jednak na ocenę zasadności zaskarżonej decyzji oraz wydanego w wyniku kontroli tej decyzji wyroku Sądu pierwszej instancji, a to ze względu na granice rozpoznania niniejszej sprawy, zakreślone treścią odwołania inicjującego przedmiotowe postępowanie.

Wobec powyższego, nie znajdując podstaw do uwzględnienia apelacji, orzeczono o jej oddaleniu na podstawie wyżej wskazanych przepisów prawa materialnego i na zasadzie art. 385 k.p.c.

SSA Dariusz Płaczek SSA Krystian Serzysko SSA Monika Kowalska

III AUa 938/15

Podstawa prawna:

Powołane przepisy:

Korekty wprowadzone przez SAOS:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia

WYROK

UZASADNIENIE