Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 6 czerwca 2016 r.

Sąd Apelacyjny - III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 23 maja 2016 r. w Gdańsku

sprawy J. M.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G.

o wysokość kapitału początkowego

na skutek apelacji J. M.

od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku VII Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 30 września 2015 r., sygn. akt VII U 1934/14

I.  uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej ustalenia wartości kapitału początkowego w oparciu o zarobki zastępcze W. K. (1) i w tym zakresie sprawę przekazuje do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Gdańsku VII Wydziałowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych;

II.  oddala apelację w pozostałym zakresie.

Sygn. akt III AUa 9/16

UZASADNIENIE

Ubezpieczony J. M. odwołał się od decyzji pozwanego organu rentowego - Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G.:

a) z dnia 11.09.2014 r., którą ponownie ustalono kapitał początkowy ubezpieczonego na dzień 01.01.1999 r. Do ustalenia kapitału początkowego przyjęto: podstawę wymiaru kapitału początkowego w wysokości 1.850,26 zł, - okresy składkowe łącznie 303 miesiące, - okresy nieskładkowe łącznie 65 miesięcy, - współczynnik proporcjonalny do osiągniętego do 31.12.1998 r. wieku oraz okresu składkowego i nieskładkowego wynoszący 91,88%, - średnie dalsze trwanie życia 209 miesięcy. Kapitał początkowy wyniósł 197.877,02 zł;

b) z dnia 12.09.2014 r., którą organ rentowy z urzędu ponownie ustalił kapitał początkowy ubezpieczonego na dzień 01.01.1999 r. wskazując, że wynosi on 197.877,02 zł.

Kwestionując powyższe decyzje ubezpieczony domagał się uwzględnienia zarobków jakie otrzymywał w okresie od 17.11.1986 r. do 30.09.1988 r., w trakcie którego świadczył pracę na budowie eksportowej. Ubezpieczony wskazał, że do akt rentowych został przedłożony oryginał zaświadczenia o zatrudnieniu i wynagrodzeniu z 29.09.1988 r. wydany przez (...), w którym wskazano zarobki przez niego otrzymywane - wyrażone w walucie obcej, tj. marce NRD.

Ponadto ubezpieczony wskazał, że w przypadku uznania, że w/w zaświadczenie o zarobkach nie jest wystarczające do ustalania zarobków przez niego otrzymywanych wniósł o ustalenie zarobków na podstawie zarobków jakie otrzymywałby w Polsce w dotychczasowym zakładzie pracy. Ubezpieczony oświadczył, że na równorzędnym stanowisku zatrudniony był W. K. (2), zatrudniony w (...) w S..

Pozwany organ rentowy wniósł o oddalenie odwołania podtrzymując argumentację zaprezentowaną w treści zaskarżonych decyzji. Ponadto pozwany wyjaśnił, że za okres eksportu od 17.11.1986 r. do 31.12.1986 r. przyjęto wynagrodzenie minimalne. Odnosząc się do wniosku zawartego w odwołaniu - o skorygowanie wartości kapitału początkowego poprzez uwzględnienie za okres od 17.11.1986 r. do 30.09.1988 r. zarobków zastępczych W. K. (1) - to ta kwestia będzie rozpatrzona po złożeniu pisemnego wniosku z dołączeniem dokumentów (zaświadczenia o zatrudnieniu i wynagrodzeniu Rp-7 stwierdzającym okres kontraktu zagranicznego, wysokość zarobków zastępczych osoby posiadającej takie same kwalifikacje zawodowe i zatrudnionej w kraju w takim samym charakterze).

Na rozprawie w dniu 30.09.2015 r. ubezpieczony oświadczył, że nie wnioskuje o zwrócenie się do przedsiębiorstwa (...) S.A. w G. o podanie zarobków zastępczych ze spornego okresu w tym przedsiębiorstwie.

Wyrokiem z dnia 30.09.2015 r. Sąd Okręgowy w Gdańsku VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oddalił odwołania.

Powyższe rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy oparł na następujących ustaleniach i rozważaniach.

Ubezpieczony (ur. (...)) w dniu 05.09.2014 r. złożył wniosek o ponowne ustalenie kapitału początkowego.

Zaskarżoną decyzją z dnia 11.09.2014 r. pozwany ponownie ustalił kapitał początkowy ubezpieczonemu na dzień 01.01.1999 r. Do ustalenia kapitału początkowego przyjęto:

- podstawę wymiaru kapitału początkowego w wysokości 1.850,26 zł,

- okresy składkowe – łącznie 303 miesiące,

- okresy nieskładkowe - łącznie 65 miesięcy,

- współczynnik proporcjonalny do osiągniętego do 31.12.1998 r. wieku oraz okresu składkowego i nieskładkowego wynoszący 91,88%,

- średnie dalsze trwanie życia – 209 miesięcy.

Kapitał początkowy ustalony na 01.01.1999 r. wyniósł 197.877,02 zł.

Decyzją z dnia 12.09.2014 r. pozwany z urzędu ponownie ustalił kapitał początkowy na dzień 01.01.1999 r. wskazując, że wynosi on 197.877,02 zł.

W okresie od 23.02.1984 r. do 28.02.1990 r. ubezpieczony był zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy w Zakładzie (...) w S. na stanowisku projektanta oraz starszego projektanta.

W/w zakład pracy posiadał kilka pracowni projektowych wielobranżowych. W skład pracowni ubezpieczonego wchodziły zespoły specjalistyczne. Ubezpieczony świadczył pracę w zespole instalacji sanitarnych, w ramach którego zatrudnionych było 4 projektantów i 4 asystentów. W trakcie pracy ubezpieczony zajmował się projektowaniem instalacji sanitarnych w obiektach użyteczności publicznej, mieszkaniach, a także instalacji centralnego ogrzewania.

Zatrudnionym w Zakładzie (...) w S. od 21.04.1962 r. do 07.01.1990 r. był również W. K. (1), który zajmował kolejno następujące stanowiska: inspektora nadzoru oraz projektanta. Na wynagrodzenie należne temu pracownikowi składały się następujące składniki: płaca zasadnicza, dodatek funkcyjny, dodatek stażowy oraz premia nielimitowana.

W dniu 15.08.1985 r. ubezpieczony zwrócił się do dyrektora w/w zakładu pracy o udzielenie urlopu bezpłatnego w celu podjęcie zatrudnienia na budowie eksportowej.

W dniu 23.10.1986 r. pracodawca wyraził zgodę na urlop bezpłatny w okresie od dnia 17.11.1986 r. do 17.11.1987 r. na czas pracy w ramach kontraktu zagranicznego.

Od 17.11.1986 r. do 28.02.1990 r. ubezpieczony korzystał z urlopu bezpłatnego w związku z podjęciem pracy w ramach usług eksportowych za pośrednictwem Przedsiębiorstwa (...).

Od 17.11.1986 r. do 30.09.1988 r. ubezpieczony był zatrudniony na podstawie umowy o pracę w pełnym wymiarze czasu pracy przez przedsiębiorstwo (...) S.A. (wcześniej określanym jako (...), na stanowisku starszego mistrza na budowie eksportowej w byłej NRD w miejscowości F..

Ubezpieczony uzyskał zaświadczenie z 29.09.1988 r. obrazujące wysokość uzyskiwanego przez niego wynagrodzenia we wskazanym powyżej okresie wyrażone w markach NRD.

W spornym okresie płatnik składek (...) S.A. rozliczał się na podstawie deklaracji bezimiennych.

Decyzją hipotetyczną z 07.04.2015 r. pozwany symulacyjnie wyliczył wartość kapitału początkowego ubezpieczonego z uwzględnieniem zarobków zastępczych za lata 1986-1988 na podstawie dokumentacji osobowo – płacowej W. K. (1). Tak ustalony kapitał wyniósł 205.288,16 zł.

Powyższy stan faktyczny Sąd Okręgowy ustalił na podstawie dokumentów dołączonych do akt sprawy w tym dokumentacji osobowej ubezpieczonego oraz W. K. (1), jak również dokumentacji znajdujących się aktach rentowych pozwanego organu, których wiarygodności i autentyczności nie kwestionowała żadna ze stron procesu. Sąd ten również nie znalazł podstaw do podważenia ich wiarygodności z urzędu.

Podstawę ustaleń stanu faktycznego stanowiły także zeznania ubezpieczonego albowiem co do zasady były one spójne oraz korelowały ze zgromadzoną dokumentacją.

Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska ubezpieczonego co do tego, że to Zakład (...) w S. skierował go do pracy za granicą i konsekwentnie, że nie był pracownikiem (...). Jak wynika z dokumentacji zawartej w aktach osobowych ubezpieczonego, w tym pism z dnia 15.08.1985 r. i 23.10.1985 r. oraz świadectwa pracy - w okresie od 17.11.1986 r. do 28.02.1990 r. ubezpieczony korzystał z urlopu bezpłatnego w Zakładzie (...) w S.. W okresie tym - od 17.11.1986 r. do 30.09.1988 r. – świadczył on pracę w NRD na podstawie umowy o pracę zawartej z przedsiębiorstwem (...) S.A., co potwierdza świadectwo pracy wydane przez ten zakład.

Sąd Okręgowy zważył, że odwołanie było bezzasadne.

Sąd Okręgowy wyjaśnił, że zgodnie z art. 173 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 748, dalej: „u.e.r.”) dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31.12.1948 r., którzy przed dniem wejścia w życie ustawy opłacali składki na ubezpieczenie społeczne lub za których składki opłacali płatnicy składek ustala się kapitał początkowy. Kapitał początkowy stanowi równowartość kwoty obliczonej według zasad określonych w art. 174 pomnożonej przez wyrażone w miesiącach średnie dalsze trwanie życia ustalone zgodnie z art. 26 ust. 3 dla osób w wieku 62 lat. Wartość kapitału początkowego ustala się na dzień wejścia w życie ustawy, tj. na dzień 01.01.1999 r.

W myśl art. 174 ust. 1 u.e.r. kapitał początkowy ustala się na zasadach określonych w art. 53, z uwzględnieniem ust. 2-12. Stosownie do treści art. 174 ust. 2 i 3 u.e.r przy ustalaniu kapitału początkowego przyjmuje się przebyte przed dniem wejścia w życie ustawy:

1) okresy składkowe, o których mowa w art. 6,

2) okresy nieskładkowe, o których mowa w art. 7 pkt 5,

3) okresy nieskładkowe, o których mowa w art. 7 pkt 1-4 i 6-12, w wymiarze nie większym niż określony w art. 5 ust. 2.

Podstawę wymiaru kapitału początkowego ustala się na zasadach określonych w art. 15, 16, 17 ust. 1 i 3 oraz art. 18, z tym że okres kolejnych 10 lat kalendarzowych ustala się z okresu od dnia 01.01.1980 r. do dnia 31.12.1998 r. (w brzmieniu obowiązującym w realiach sprawy).

Odesłanie z art. 174 ust. 3 u.e.r do wymienionych w nim przepisów oznacza, że zasady ustalania podstawy wymiaru kapitału początkowego są takie same, jak zasady ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent. Ogólne zasady ustalania tej podstawy uregulowane są w art. 15 ust. 1 u.e.r, zgodnie z którym podstawę wymiaru emerytury i renty stanowi przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o emeryturę lub rentę. Prawo wyboru okresu kolejnych 10 lat kalendarzowych ograniczone jest w przypadku ustalania podstawy wymiaru kapitału początkowego do lat 1980-1998. Natomiast według art. 15 ust. 6 tejże ustawy, na wniosek ubezpieczonego podstawę wymiaru emerytury lub renty może stanowić ustalona w sposób określony w ust. 4 i 5 przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe w okresie 20 lat kalendarzowych przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku, wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu.

Zgodnie z art. 175 § 4 u.e.r. ponowne ustalenie wysokości kapitału początkowego następuje w okolicznościach określonych w art. 114 u.e.r., z którego wynika, iż prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość.

Jak wynika z regulacji art. 116 ust. 5 u.e.r. do wniosku w sprawie przyznania świadczeń powinny być dołączone dowody uzasadniające prawo do świadczeń i ich wysokości, określone w drodze rozporządzenia przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego – co oznacza wymóg inicjatywy ubezpieczonego w zakresie pozyskiwania i udowadniania wysokości wynagrodzeń, które w jego ocenie winny stanowić podstawę ustalenia wysokości świadczenia emerytalnego lub rentowego (tak również wyrok Sądu Najwyższego z 28.03.2001 r., II UKN 297/00).

Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem w postępowaniu przed sądem ubezpieczeń społecznych nie obowiązują ograniczenia, co do środków dowodowych stwierdzających wysokość zarobków lub dochodów stanowiących podstawę wymiaru emerytury lub renty a także kapitału początkowego określone w § 20 rozporządzenia (wyrok Sądu Najwyższego z 25.07.1997 r., II UKN 186/97).

Ubezpieczony w stosunku do obu zaskarżonych decyzji w przedmiocie ustalenia kapitału początkowego sformułował ten sam zarzut, a mianowicie co do tego, że organ rentowy nie uwzględnił zarobków jakie otrzymywał w okresie od 17.11.1986 r. do 30.09.1988 r. w trakcie pracy na budowie eksportowej na terenie Niemiec. Ubezpieczony domagał się alternatywnie: uwzględnienia zarobków w markach niemieckich jakie otrzymał w spornym okresie lub przyjęcia wynagrodzenia zastępczego wyliczonego według zarobków W. K. (1) zatrudnionego na podobnym stanowisku w Zakładzie (...) w S..

W ocenie Sądu Okręgowego, obowiązujące przepisy prawa nie dają podstaw do uwzględnienie zgłoszonego przez ubezpieczonego żądania.

Szczegółowe zasady ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent reguluje rozporządzenie Rady Ministrów z 01.04.1985 r. (tj. Dz. U. z 2012 r., poz. 778 – dalej: „rozporządzenie 1985”).

Zgodnie z § 10 w/w rozporządzenia, jeżeli w okresie z którego wynagrodzenie przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru, pracownik był zatrudniony za granicą, do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się za okresy tego zatrudnienia: 1) kwoty, od których za te okresy opłacono składki na ubezpieczenie społeczne w kraju albo 2) jeżeli okres zatrudnienia za granicą przypada przed dniem 01.01.1991 r. – kwoty wynagrodzenia przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju na takim samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę.

Przepisy w/w rozporządzenia nie przewidują możliwości przyjęcia do ustalenia podstawy wymiaru wynagrodzenia wyrażonego w obcej walucie. System ubezpieczeń społecznych zakłada, że podstawą wymiaru emerytury i renty (który ma odniesienie do ustalania kapitału początkowego) jest przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na ubezpieczenie społeczne. Wysokość świadczenia zależy od udziału ubezpieczonego w tworzeniu funduszu ubezpieczeń społecznych. Przy ustaleniu wysokości świadczenia (co do okresu spornego przypadającego przed 1991 r.) znaczenie ma wysokość podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe płaconej w Polsce.

Wyjątki od tej zasady są określone w rozporządzeniu z 1985 r. Należy do nich ustalenie podstawy wymiaru emerytury lub renty pracownika, który w okresie, z którego wynagrodzenie przyjmuje się do podstawy wymiaru, był zatrudniony za granicą (§ 10 rozporządzenia). Pracownikowi takiemu w miejsce jego faktycznego wynagrodzenia pobieranego za granicą, do ustalenia podstawy wymiaru – jeżeli okres zatrudnienia za granicą przypada przed 01.01.1991 r. – przyjmuje się kwotę wynagrodzenia przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę (§ 10 pkt 2 rozporządzenia).

Rozporządzenie z 1985 r. przewiduje zasadę ustalania wynagrodzenia zastępczego w okresie, w którym pracownik był zatrudniony za granicą, na podstawie wynagrodzenia osiąganego w kraju przez pracowników o podobnych kwalifikacjach i zatrudnionych w tym samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik zatrudniony był przed wyjazdem za granicę.

Zdaniem Sądu Okręgowego, nie istnieje możliwość uwzględnienia przy ustalaniu podstawy wymiaru zarobków zastępczych wyliczonych według wynagrodzenia W. K. (1). Wybór pracownika do uzyskania zastępczego wynagrodzenia powinien dotyczyć czynnego zobowiązania pracowniczego, a nie zawieszonego w skutek urlopu bezpłatnego (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 02.07.2013 r., III AUa 39/13).

Sąd Okręgowy miał na uwadze, że przebywając na budowie eksportowej w NRD ubezpieczony nie świadczył pracy na rzecz Zakładu (...) w S., bowiem korzystał z urlopu bezpłatnego u tego pracodawcy. Urlop bezpłatny to co prawda okres, w który strony łączy formalnie stosunek pracy, jednak zawieszone zostają ich wzajemne prawa i obowiązku wynikające z umowy o prace. W dokumentacji osobowej ubezpieczonego znajduje się podanie skierowane przez niego do kierownictwa Zakładu (...) w S. o udzielenie urlop bezpłatnego w związku z planowanym wyjazdem na budowę eksportową za granicę. Pracodawca wyraził zgodę udzielając tym samym ubezpieczonego urlopu bezpłatnego.

Materiał dowodowy pozwolił na przyjęcie, iż w spornym okresie ubezpieczony świadczył pracę na budowie eksportowej w NRD na podstawie umowy o prace zawartej z innym pracodawcą, tj. (...) S.A. pozostając pracownikiem tego właśnie zakładu. Nie zostało w sprawie ustalone, aby oba te zakłady pracy łączyły jakieś relacje. Istotne jest także i to, że ubezpieczony nie twierdził, że pracował u tego ostatniego pracodawcy w kraju bezpośrednio przed wyjazdem na budowę eksportową.

Z uwagi na powyższe, w ocenie Sądu Okręgowego, niemożliwe jest przyjęcie do ustalenia podstawy wymiaru zarobków uzyskiwanych od 17.11.1986 r. do 30.09.1988 r. przez świadczącego pracę na terenie Polski W. K. (1), bowiem był on pracownikiem Zakładu (...) w S., a u tego pracodawcy ubezpieczony pozostawał na urlopie bezpłatnym.

Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 477 ¹⁴ § k.p.c. oraz cytowanych powyżej przepisów, Sąd Okręgowy oddalił odwołania.

Apelację od powyższego orzeczenia wywiódł ubezpieczony J. M., który zaskarżył w całości wyrok Sądu Okręgowego zarzucając naruszenie prawa materialnego poprzez jego błędną wykładnię i błędne zastosowanie oraz błąd w ustaleniach faktycznych polegający na błędnym przyjęciu, iż ubezpieczonemu za okres lat 86-87 (-88) nie przysługuje obliczenie wysokości podstawy wymiaru świadczenia z uwzględnieniem zarobków otrzymywanych za granicą, ewentualnie zarobków zastępczych, osoby która była w takim charakterze w jakim był ubezpieczony przed wyjazdem za granicę; naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik postępowania.

Apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez ustalenie kapitału początkowego przy wykorzystaniu zarobków otrzymywanych za granicą za okres 86-88 lub uwzględnienie dla lat 86-87 zarobków zastępczych W. K. (1), ewentualnie innego pracownika.

Apelujący wniósł też o zwrócenie się na podstawie art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym o zbadanie czy § 10 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z 01.04.1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (Dz. U. z 1989 r., nr 11, poz. 63) w zakresie w jakim wyłącza dla okresu przed dniem 01.01.1990 r. możliwość ustalenia kapitału początkowego na podstawie składek odprowadzanych w Polsce od rzeczywistych zarobków otrzymywanych za granicą (np. na podstawie art. 4 ust. 3 lit. b umowy pomiędzy Polską Rzecząpospolitą Ludową i Niemiecką Republiką Demokratyczną o współpracy w dziedzinie polityki społecznej (Dz. U. z 1958 r., nr 51, poz. 246) w zw. § l ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy, Płacy i Spraw Socjalnych z 27.12.1983 r. w sprawie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne za pracowników uspołecznionych zakładów pracy (Dz. U. nr 73, poz. 332) oraz § 6 Rady Ministrów z 09.11.1987 r. w sprawie zgłaszania pracowników do ubezpieczenia społecznego oraz składek na to ubezpieczenie (Dz. U. nr 37, poz. 211; z 1988 r. nr 36, poz. 284) jest zgodny z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 2a ust. 1 w związku z ust. 2 pkt 3 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, ze zm.).

Ponadto apelujący wniósł o zwrócenie się na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego w przedmiocie wykładni § 10 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z 01.04.1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (Dz.U. z 1989 r., nr 11, poz. 63) czy ten przepis należy interpretować w ten sposób, iż wyklucza on przyjęcie zarobków zastępczych pracownika zatrudnionego w takim samym charakterze jak ubezpieczony przed wyjazdem za granicę w macierzystym zakładzie pracy.

Apelujący ponadto wniósł o dopuszczenie dowodów:

- z pisma NBP na okoliczność wysokości kursu Marki NRD za okres od 17.11.1986 r. - 31.12.1988 r.,

- z informacji (...) SA na okoliczność, iż w spornym okresie nie zatrudniał pracowników na terenie Polski,

- z kartoteki zarobków osoby zatrudnionej w podobnym charakterze jak ubezpieczony po wyjeździe za granicę na okoliczność ustalenia zarobków zastępczych,

- z opinii biegłego z zakresu rachunkowości na okoliczność ustalenia wysokości kapitału początkowego z uwzględnieniem zarobków osiąganych przez ubezpieczonego za granicą, ewentualnie z uwzględnieniem zarobków zastępczych za lata 86-87 (-88),

- z akt III AUa 39/13 Sądu Apelacyjnego w Białymstoku (którego pogląd został przyjęty za podstawę rozstrzygnięcia przez Sąd I instancji) na okoliczność, iż pogląd wyrażony w uzasadnieniu wyroku odnosi się do innego niż w przedmiotowej sprawie stanu faktycznego.

Ewentualnie apelujący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I Instancji.

W uzasadnieniu apelacji przedstawiono obszerną argumentację zarzutów i wniosków zawartych w apelacji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja zasługiwała na uwzględnienie w stopniu powodującym konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu celem jej ponownego rozpoznania.

Analiza stanowiska ubezpieczonego prezentowanego w toku postępowania przed organem rentowym, a następnie przed Sądem I instancji wskazuje, że ubezpieczony zgłaszał żądanie uwzględnienia w kapitale początkowym wysokości zarobków mu wypłaconych na podstawie zaświadczenia z dnia 29.09.1988 r. o zatrudnieniu i wynagrodzeniu na budowie eksportowej wydanego przez (...). Było to wynagrodzenie wypłacone w markach NRD. Jednocześnie jednak – niejako ewentualnie – ubezpieczony wnosił o przyjęcie do wyliczenia z tego okresu zarobków, które otrzymałby w Polsce w dotychczasowym zakładzie pracy na równorzędnym stanowisku. Ubezpieczony za podstawę wnosił o przyjęcie zarobków W. K. (1), który był zatrudniony w (...) (vide odwołanie od decyzji pozwanego z dnia 27.06.2014 r. – k. 78-79 akt ZUS). Do powyższego odwołania ubezpieczony przedłożył nowe dokumenty (na k. 86-91 akt ZUS).

Biorąc powyższe pod uwagę organ rentowy wydał zaskarżoną w niniejszej sprawie decyzję z dnia 11.09.2014 r. oraz decyzję z dnia 12.09.2014 r. zaznaczając, że do ustalenia podstawy wymiaru za okres eksportu 17.11.1986 r. do 30.09.1988 r. przyjęto minimalne wynagrodzenie jakie wówczas obowiązywało.

Również w apelacji ubezpieczony powtórzył swoje żądania domagając się obliczenia wysokości podstawy wymiaru świadczenia z uwzględnieniem zarobków otrzymanych za granicą (w markach NRD), a ewentualnie przy uwzględnieniu zarobków zastępczych przez uwzględnienie zarobków otrzymanych przez W. K. (1).

Odnosząc się do powyższych żądań należy generalnie wyjaśnić, że określone w art. 15 ustawy o emeryturach i rentach z FUS zasady ustalenia podstawy wymiaru emerytury mają zastosowanie także do okresów przypadających przed wejściem w życie ustawy emerytalnej i wprowadzonej równocześnie ustawy z dnia 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), kiedy nie prowadzono indywidualnych kont emerytalnych. Za podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne w tych okresach przyjmuje się kwoty wynagrodzenia wypłaconego przez pracodawcę. Osoba ubiegającą się o świadczenia z ZUS musi zatem wykazać wysokość przychodu stanowiącego podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne, a jeżeli była pracownikiem - wysokość wynagrodzenia. Za podstawę wymiaru emerytury przyjmuje się kwotę udowodnioną przez zainteresowanego, która nie koniecznie musi odpowiadać wysokości faktycznie uzyskanego wynagrodzenia (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 08.08.2006 r., I UK 27/06, OSNP 2007/15-16/235).

W rozpoznawanej sprawie kluczowa jest jednak regulacja szczególna, a mianowicie § 10 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 01.04.1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (tekst jedn.: Dz. U. z 1989 r., nr 11, poz. 63 ze zm.), z której wynika, że jeżeli w okresie, z którego wynagrodzenie przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru, pracownik był zatrudniony za granicą, do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się za okresy tego zatrudnienia kwoty, od których za te okresy opłacono składkę na ubezpieczenie społeczne w kraju, albo jeżeli okres zatrudnienia za granicą przypada przed dniem 01.01.1991 r. - kwoty wynagrodzenia przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę. Nie jest bowiem wątpliwe, że do chwili obecnej nie zostały wydane nowe przepisy wykonawcze, zapowiadane w art. 22 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, w myśl którego Rada Ministrów, została upoważniona do określenia w drodze rozporządzenia szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytury i renty, uwzględniających m.in. przypadki, w których podstawę wymiaru emerytury lub renty dla pracowników zatrudnionych za granicą ustala się na podstawie wynagrodzenia przysługującego pracownikom zatrudnionym w tym okresie w kraju w tym samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę, albo na podstawie kwot ryczałtowych.

Jednoznaczne stanowisko w powyższym zakresie zajął Sąd Najwyższy, który w ramach wyroku z dnia 09.01.2012 r., II UK 74/11 (LEX nr 1130386) stwierdził, że w przedmiotowej sytuacji zastosowanie znajduje rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 01.04.1985 r. wydane na podstawie upoważnienia ustawowego zawartego w art. 22 ust. 1 pkt 4 ustawy z 14.12.1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) stanowiącego, że Rada Ministrów w drodze rozporządzenia określa zasady ustalania podstawy wymiaru świadczeń, gdy pracownik zatrudniony był za granicą, szczególnie gdy porówna się z jednej strony zakresy delegacji określone w obu ustawach (w ww. ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym z 1982 r. oraz w ustawie o emeryturach i rentach z FUS), z drugiej zaś strony treść tych regulacji. Co więcej, również w wyroku z 04.03.2010 r., II UK 306/09 (OSNP 2011 nr 17-18, poz. 236) Sąd Najwyższy wskazał, że podstawę wymiaru świadczeń pracownika skierowanego do pracy za granicą przed 01.01.1991 r. stanowi wynagrodzenie zastępcze, o którym mowa w § 10 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z 01.04.1985 r., zachowujące moc i znajdujące dalej zastosowanie na podstawie art. 194 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Jak dobitnie zaznaczył Sąd Najwyższy, brak jest normy prawnej, według której wynagrodzenia otrzymywane w czasie zatrudnienia za granicą stanowiłyby w pełni (w pełnej wysokości) podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne, według tych samych zasad, jakie obowiązują dla zatrudnionych w kraju.

Innymi słowy, uprawnione jest stwierdzenie, że przepis § 10 rozporządzenia z 01.04.1985 r., dotyczący podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne zatrudnianych za granicą, stanowi regulację szczególną i samodzielną, skoro wprowadza inną niż powszechna podstawę wymiaru składek obowiązującą dla zatrudnianych w kraju.

W świetle zaprezentowanych wyżej przepisów prawa oraz ich wykładni jakichkolwiek wątpliwości nie mogła zatem budzić teza, że również w przypadku ubezpieczonego - jako pracownika pracującego za granicą przed dniem 01.01.1991 r., a konkretnie w okresie od 17.11.1986 do 30.09.1988 r. - podstawę wymiaru składek stanowić mogło tylko i wyłącznie wynagrodzenie zastępcze, o którym mowa w § 10 pkt 2 ww. rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 01.04.1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent. Jak bowiem trafnie w wyroku z dnia 04.03.2010 r., I UK 306/09 (OSNP 2011/17-18/236) uwypuklił Sąd Najwyższy, z przepisu § 10 cyt. rozporządzenia wynika alternatywa rozłączna i jej drugi człon (zdanie z pkt 2 stwierdzające, że „jeżeli okres zatrudnienia za granicą przypada przed dniem 1 stycznia 1991 r., to do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się za okresy tego zatrudnienia kwoty wynagrodzenia przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę") nie jest uwarunkowany od niespełnienia się normy z pierwszego przepisu (tekst jedn.: zdania z pkt 1, stwierdzającego, że „jeżeli w okresie, z którego wynagrodzenie przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru, pracownik był zatrudniony za granicą, to do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się za okresy tego zatrudnienia kwoty, od których za te okresy opłacono składkę na ubezpieczenie społeczne w kraju"). Norma prawna wynikająca z tego przepisu jest zatem taka, że wyłącznie dla zatrudnionych za granicą do końca 1990 r. do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się wynagrodzenie zastępcze, którego wysokość powinien potwierdzić pracodawca, zatrudniający pracownika przed jego wyjazdem za granicę.

Dokonując wykładni powyższych przepisów należy mieć na uwadze, że zasadą ubezpieczeń społecznych jest, że wysokość świadczeń wypłacanych z funduszy, będących w dyspozycji ZUS powinna być pochodną wpłaconych wcześniej do tych funduszy składek.

Zatem, można by podzielić stanowisko apelującego, że podstawą ustalenia wartości kapitału początkowego mogłyby być zarobki przez niego otrzymane w markach NRD, o ile od tak wypłaconych kwot zostałyby uiszczone składki na ubezpieczenia w Polsce. Ubezpieczony jednak tej okoliczności nie udowodnił. Dlatego też Sąd Apelacyjny nie miał wątpliwości co do zgodności normy zawartej w § 10 cyt. rozporządzenia nie tylko z ustawami zwykłymi (ustawą o emeryturach i rentach z FUS oraz ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych), ale także z zasadami konstytucyjnymi. W tej sytuacji brak było podstaw aby występować z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego, czy też występować do Trybunału Konstytucyjnego, jak na to wskazywał apelujący.

Wobec tego, że brak było podstaw prawnych do uwzględnienia żądania ustalenia wartości kapitału początkowego przy uwzględnieniu w podstawie wysokości wypłaconych ubezpieczonemu wynagrodzeń podczas jego pracy w NRD (w markach NRD), dlatego też w tym zakresie apelacja była bezzasadna i została oddalona, zgodnie z art. 385 k.p.c.

Odnosząc się natomiast do żądania (objętego też apelacją) ustalenia kapitału początkowego z uwzględnieniem w podstawie wymiaru świadczeń zarobków zastępczych – tj. wynagrodzenia wypłaconego W. K. (1), Sąd Apelacyjny uznał apelację za uzasadnioną.

Sąd Okręgowy uznał, że nie ma możliwości porównania zarobków ubezpieczonego oraz W. K. (1), gdyż w okresie którego dotyczy spór ubezpieczony pozostawał na urlopie bezpłatnym udzielonym mu przez pracodawcę, czyli Zakład (...) w S., zaś pracę na budowie eksportowej ubezpieczony wykonywał po zawarciu umowy z (...) S.A.

Sąd Apelacyjny nie podziela powyższego stanowiska Sądu I instancji.

Należy zauważyć, że w czasie, którego dotyczy spór obowiązywało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27.12.1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem (tekst jednolity Dz. U. z 1990 r., nr 44, poz. 259 ze zm.), które – stosowanie do § 1 - stosowało się do pracowników - obywateli polskich skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji kontraktów eksportowych obejmujących:

1)wykonanie przez stronę polską części lub całości robót budowlano-montażowych, projektowych, transportowych oraz kompletnych obiektów i prac z zakresu nadzoru przy wykonywaniu funkcji eksportera, generalnego wykonawcy lub generalnego dostawcy, a także innych prac związanych z realizacją kontraktów, zwanych dalej „budową”,

2)wykonanie usług technicznych, naukowych i usług pozostałych, zwanych dalej „usługą”.

Do pracy za granicą kierował pracowników, za ich zgodą, generalny wykonawca, generalny dostawca lub wykonawca budowy (usługi) eksportowej, który zawierał umowę z eksporterem, zwany dalej "jednostką kierującą". Jednostką kierującą mógł być także eksporter, którym była jednostka prowadząca działalność gospodarczą na zasadach określonych w odrębnych przepisach, jeżeli zawarła z kontrahentem zagranicznym kontrakt na realizację budowy (usługi) eksportowej za granicą i kierowała do pracy za granicą pracowników w celu realizacji budowy (usługi) eksportowej we własnym imieniu i na własny rachunek (§ 2 ust. 2 cyt. rozporządzenia).

Zakład pracy na wniosek jednostki kierującej mógł wyrazić zgodę na skierowanie do pracy za granicą na warunkach przewidzianych w rozporządzeniu pracowników, którzy wystąpili do jednostki kierującej o zatrudnienie na budowie eksportowej (przy wykonywaniu usługi eksportowej) - § 2 ust. 2 cyt. rozporządzenia.

Jednostka kierująca kierowała pracownika do pracy za granicą na podstawie zawartej z nim umowy o pracę na czas określony (§ 2 ust. 4 cyt. rozporządzenia).

Powyższa umowa o pracę nie mogła być zawarta na okres dłuższy niż 4 lata. W uzasadnionych przypadkach jednostka kierująca - za zgodą zakładu pracy, który zatrudniał pracownika skierowanego do pracy za granicą, zwanego dalej „macierzystym zakładem pracy” – mogła przedłużyć tę umowę na dalszy okres, nie dłuższy jednak niż 2 lata (§ 2 ust. 5 cyt. rozporządzenia).

Macierzysty zakład pracy udzielał pracownikowi urlopu bezpłatnego na okres skierowania do pracy za granicą (§ 4 ust. 1 cyt. rozporządzenia).

Okres powyższego urlopu bezpłatnego, a także przypadający bezpośrednio po zakończeniu tego urlopu okres niezdolności do pracy z powodu choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną – wliczało się do okresu pracy, od którego zależały uprawnienia pracownicze, jeżeli pracownik podjął zatrudnienie w macierzystym zakładzie pracy w terminie określonym w rozporządzeniu (§ 4 ust. 3 cyt. rozporządzenia).

Macierzysty zakład pracy był obowiązany zatrudnić pracownika, który zakończył pracę za granicą, na takim samym stanowisku lub stanowisku równorzędnym pod względem rodzaju pracy oraz osobistego zaszeregowania posiadanego przed skierowaniem do pracy za granicą, jeżeli pracownik podjął zatrudnienie w ciągu 14 dni od dnia zakończenia pracy za granicą, a w razie niezdolności do pracy z powodu choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną lub z innych ważnych przyczyn niezależnych od pracownika - bezzwłocznie po ustaniu tych przyczyn (§ 4 ust. 4 cyt. rozporządzenia).

Zgodnie z § 7 ust. 4 i 5 cyt. rozporządzenia, w okresie dłuższej niezdolności do pracy po powrocie do kraju pracownikowi przysługiwał zasiłek chorobowy w złotych. Przy ustalaniu wysokości tego zasiłku uwzględniało się wynagrodzenie przysługujące pracownikowi w macierzystym zakładzie pracy bezpośrednio przed skierowaniem do pracy za granicą. Jeżeli pracownik nie był zatrudniony w kraju przed skierowaniem do pracy za granicą, za podstawę wymiaru zasiłku przyjmowano kwotę odpowiadającą miesięcznemu wynagrodzeniu osiąganemu w tym okresie w kraju przez pracowników o podobnych kwalifikacjach, zatrudnionych w tym samym lub podobnym charakterze.

W dniu 17.10.1986 r. Przedsiębiorstwo (...) spółka z o.o. w G. (poprzednik prawny (...) S.A.) zwrócił się do Zakładu (...) w S. o udzielenie ubezpieczonemu urlopu bezpłatnego na okres od 17.11.1986 r. do 17.11.1987 r. w związku z zakwalifikowaniem ubezpieczonego do pracy na budowie eksportowej w NRD. Z analogicznym wnioskiem do swojego pracodawcy zwrócił się ubezpieczony w piśmie z 15.08.1985 r. Pracodawca udzielił ubezpieczonemu zgody na wnioskowany wyżej urlop bezpłatny na czas pracy na budowach eksportowych. W świadectwie pracy z dnia 14.08.1991 r. macierzysty zakład pracy ubezpieczonego podał, że od 17.11.1986 r. do 28.02.1990 r. korzystał on z urlopu bezpłatnego udzielonego w związku z podjęciem pracy w ramach usług eksportowych za pośrednictwem Przedsiębiorstwa (...) (dokumenty w aktach osobowych ubezpieczonego na k. 32).

(...) S.A. w piśmie z dnia 05.11.2015 r. podało, że ubezpieczony w okresie od 17.11.1986 r. do 30.09.1988 r. był zatrudniony na budowie eksportowej na terenie Niemiec na zasadzie przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27.12.1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem i podstawą zatrudnienia ubezpieczonego była umowa o pracę zawarta na czas określony – czyli zgody udzielonej przez zakład pracy ubezpieczonego, zaś (...) był jedynie jednostką kierującą, zaś dotychczasowy zakład był macierzystym zakładem pracy ubezpieczonego. (...) w tym okresie nie dysponował kadrą pracowników własnych i zatrudniał pracowników z innego zakładu i nie realizował prac budowlanych na terenie Polski. Dlatego też nie ma podstaw do wystawienia tzw. wynagrodzenia zastępczego (k. 120).

Ponadto raz jeszcze należy powtórzyć, że zgodnie z § 10 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 01.04.1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (tekst jedn.: Dz. U. z 1989 r., nr 11, poz. 63 ze zm.), jeżeli w okresie, z którego wynagrodzenie przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru, pracownik był zatrudniony za granicą, do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się za okresy tego zatrudnienia kwoty wynagrodzenia przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę.

Powyższy przepis musiał być wykładany z uwzględnieniem przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27.12.1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem.

Nie może zatem budzić wątpliwości, że za okresy zatrudnienia ubezpieczonego w NRD do podstawy wymiaru należało przyjąć kwoty wynagrodzenia przysługujące w tym okresie pracownikowi zatrudnionemu w kraju w macierzystym zakładzie pracy - w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim ubezpieczony był zatrudniony przed wyjazdem za granicę.

Zatem błędnie Sąd Okręgowy z góry założył, że wynagrodzenie innego pracownika zatrudnionego w Zakładzie (...) w S. nie może być wzięte pod uwagę jako odpowiadające dyspozycji cyt. wyżej § 10 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 01.04.1985 r.

Konsekwencją stanowiska Sądu Okręgowego jest nierozpoznanie istoty sprawy w zakresie dotyczącym uwzględnienia w wysokości kapitału początkowego ubezpieczonego podstawy wymiaru świadczenia ustalonego w oparciu o wynagrodzenie zastępcze, czyli wynagrodzenie uzyskane przez W. K. (1).

Sąd Okręgowy nie poczynił żadnych ustaleń i nie rozważył, czy w okresie objętym sporem W. K. (1) był zatrudniony w kraju w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim ubezpieczony był zatrudniony przed wyjazdem za granicę, a zatem, czy zarobki tej osoby mogą stanowić wynagrodzenie zastępcze w rozumieniu wskazanego wyżej przepisu.

Rozpoznając sprawę ponownie rzeczą Sądu Okręgowego będzie poczynienie stosownych ustaleń i rozstrzygnięcie o istocie sporu w zakresie powyżej wskazanym.

Z powyższych względów Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok w części dotyczącej ustalenia wartości kapitału początkowego w oparciu o zarobki „zastępcze” innego pracownika (W. K. (1)) i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.

W pozostałym zakresie Sąd Okręgowy apelację oddalił, o czym orzekł na podstawie art. 385 k.p.c.

SSA Barbara Mazur SSA Maciej Piankowski SSA Aleksandra Urban