Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 713/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa A. F. S.A. w C.
przeciwko M. K. i Ma. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego w C.
z dnia 5 sierpnia 2014 r.
uchyla zaskarżony wyrok w zakresie rozstrzygnięć
zawartych w punktach pierwszym, drugim i czwartym
i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu
w C. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód domagał się wydania na podstawie weksla nakazu zapłaty
zasądzającego od pozwanych solidarnie na jego rzecz kwotę 62.500 zł. W dniu
13 listopada 2012 r. został wydany nakaz zapłaty. Po rozpoznaniu zarzutów, Sąd
Rejonowy w C. wyrokiem z dnia 12 grudnia 2013 r. uchylił nakaz zapłaty i oddalił
powództwo i orzekł o kosztach procesu.
W motywach rozstrzygnięcia Sąd Rejonowy ustalił, że w dniu 10 listopada
2011 r. powód, jako faktor, zawarł ze spółką A.Z. F. S.A. we W., jako faktorantem,
umowę oznaczoną nr …/2011, o świadczenie usług faktoringowych. Przedmiotem
umowy było nabywanie przez faktora wierzytelności pieniężnych faktoranta z tytułu
dostarczonych towarów lub usług do odbiorców wymienionych w załączniku do
umowy. Faktor zobowiązał się do wykupywania wierzytelności a faktorant do ich
dostarczania i zapłaty prowizji. Wykup następował w drodze przelewu. Jako
zabezpieczenie roszczeń powoda faktorant wydał powodowi dwa weksle własne in
blanco. Umowę i weksle w imieniu faktoranta, jako wystawcy, podpisali dwaj
członkowie zarządu, wiceprezesi, K. B. i pozwany M. K. Do reprezentowania spółki
A.Z. upoważnieni byli dwaj członkowie zarządu działający łącznie lub członek
zarządu działający z prokurentem. Na wekslach podpisy, jako poręczyciele za
wystawcę, złożyli pozwany z żoną, pozwaną Ma. K. i K. B. z żoną E. W § 6 pkt 7
umowy zawarto zastrzeżenie, że „weksle stanowią zabezpieczenie ewentualnych
roszczeń faktora wobec faktoranta mogących wyniknąć z tytułu umowy oraz
wszelkich aneksów w trakcie jej obowiązywania. W przypadku powstania takich
roszczeń faktor będzie mógł pisemnie wezwać faktoranta do ich uregulowania w
ciągu 7 dni, a w razie braku uregulowania będzie miał prawo wypełnić brakujące
elementy weksla, w tym wpisać termin zapłaty, miejsce płatności oraz sumę
wekslową jako całkowite zadłużenie faktoranta wobec faktora, jednak nie większą
niż 62.500 zł w przypadku każdego z weksli”. W tym punkcie umowy nadto
wskazano, że M. K. i Ma. K. poręczają pierwszy weksel a K. B. i E. B. poręczają
drugi weksel. W dniu 9 grudnia 2011 r. Spółka A.Z. reprezentowana przez
wiceprezesów M. K. i R. O. udzieliła na piśmie M. Ś. pełnomocnictwa szczególnego
do samodzielnego działania w jej imieniu w zakresie zawierania i podpisywania
3
umów o przelew oraz wszelkich innych dokumentów w ramach umowy nr …/2011 o
świadczenie usług faktoringowych. M. Ś. był prokurentem spółki A.Z., przy czym
prokura ta była prokurą łączną. W dniu 13 lutego 2012 r. do umowy nr …/2011
został sporządzony aneks nr 2, w którym strony przewidziały dokonywanie przez
powoda, faktora, na rzecz faktoranta przedpłat na zakup wierzytelności objętych
umową. Wskazano, że szczegółowy harmonogram rozliczania zaliczek i
wynagrodzenia faktora będzie ustalany w poszczególnych umowach o udzielenie
przedpłaty. Aneks ten w imieniu spółki A.Z. podpisał M. Ś. używając pieczątki
prokurenta. M. Ś. podpisał również wszystkie umowy o udzielenie przedpłaty.
Umowa przedpłaty z dnia 14 czerwca 2012 r., na kwotę 102.264,12 zł, nie została
rozliczona w umówionym terminie. Powód wezwał spółkę do rozliczenia, jednakże
żądana przez powoda kwota 93.419,23 zł nie została zapłacona. Upadłość spółki
A.Z. F. S.A., z możliwością zawarcia układu została ogłoszona postanowieniem
Sądu z dnia 29 sierpnia 2012 r.
Dokonując oceny prawnej tak ustalonego stanu faktycznego, Sąd Rejonowy
wyraził pogląd, że aneks nr 2 jest nieważny, ponieważ w imieniu spółki A.Z.
podpisała go osoba do tego nieuprawniona. M. Ś. nie mógł działać skutecznie jako
prokurent z uwagi na istnienie w spółce prokury łącznej. Również pełnomocnictwo z
dnia 9 grudnia 2011 r., z uwagi na jego zakres, nie umocowywało do zawarcia
aneksu stanowiącego rozszerzenie umowy pierwotnej i do zawierania umów o
przedpłaty; umowa faktoringu nie przewidywała instytucji przedpłat. Czynności
dokonane przez M. Ś. nie zostały potwierdzone przez osoby umocowane do
reprezentacji spółki, a w każdym razie powód nie wykazał, kto i kiedy tego dokonał.
Ponadto, Sąd Rejonowy wyraził pogląd, że skoro weksel własny poręczony przez
pozwanych miał zabezpieczać roszczenia wynikające z umowy nr …/2011 i
wszelkich aneksów zawartych w trakcie jej trwania, to - z uwagi na brzmienie jej § 6
pkt 7 - w przypadku zmiany umowy przez rozszerzenie jej zakresu o dodatkowe
zobowiązania, zgoda poręczycieli na rozszerzenie zakresu poręczenia nie byłaby
wymagana. Sąd nie podzielił również stanowiska pozwanych, że poręczenie nie
obejmowało umów o przedpłaty, jako stanowiących odrębne od umowy faktoringu
stosunki prawne. Wskazał, że między umowami zachodził ścisły związek, a
możliwość udzielania przedpłat przewidziano w aneksie, nie miały zatem one
4
charakteru odrębnego bytu prawnego. Biorąc jednak pod uwagę nieważność tak
aneksu nr 2 jak i umowy przedpłaty z 14 czerwca 2012 r., powództwo podlegało
oddaleniu.
Wyrokiem z dnia 5 sierpnia 2014 r. Sąd Okręgowy w C. oddalił apelację
powódki, dokonując częściowej zmiany wyroku Sądu Rejonowego w zakresie
kosztów procesu i orzekł o kosztach procesu w drugiej instancji. Sąd Okręgowy
podzielił ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego i dokonaną przez ten Sąd ocenę
prawną. Za nietrafne uznał stanowisko powódki, że wykonanie umów przedpłat
stanowiło dorozumiane potwierdzenie umów zawartych bez umocowania przez M.
Ś. Wskazał, że potwierdzenie powinno nastąpić przez osoby do tego umocowane,
czego powód nie udowodnił. W związku z postępowaniem upadłościowym Sąd
Okręgowy odwołał się do treści art. 264 § 2 prawa upadłościowego i naprawczego i
wskazał, że umieszczenie wierzytelności na liście oznacza jedynie, że strona
spełniła wymogi formalne co do zgłoszenia wierzytelności. Następnie, powołując art.
879 § 1 k.c. wskazał, że poręczenie ma charakter akcesoryjny. Skoro odpadła
podstawa odpowiedzialności dłużnika, a poręczyciele odpowiadają w zakresie
zobowiązania dłużnika, powództwo w stosunku do nich prawidłowo zostało
oddalone.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c.
powódka, w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego zarzuciła naruszenie
art. 103 § 1 i art. 879 § 1 k.c. oraz art. 264 § 2 prawa upadłościowego
i naprawczego. W ramach podstawy art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. zarzuciła naruszenie
art. 378 § 1, art. 382, art. 328 § 2, art. 386 § 1 w związku z art. 397 § 2 i art. 385
k.p.c. We wnioskach kasacyjnych skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego
wyroku oraz wyroku Sądu Rejonowego w C., zniesienia postępowania w obu
instancjach i przekazania sprawy Sądowi Rejonowemu w C. do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak wynika z uzasadnienia skargi kasacyjnej, wniosek o zniesienie
postepowania w obu instancjach skarżący uzasadnił twierdzeniem o zasadności
5
zarzutów kasacyjnych. Zniesienie postępowania następuje wówczas gdy dotknięte
jest ono wadą nieważności (art. 386 § 2 k.p.c. w związku z art. 379 i art. 39820
k.p.c.). Nieważność postępowania nie została wykazana przez skarżącego, nie
dostrzega jej też Sąd Najwyższy, stąd też przytoczoną wyżej treść wniosku
kasacyjnego ocenić należy jako niestaranność, co prawda istotną, jednakże nie
daje ona podstawy do przyjęcia, że skarga kasacyjna nie spełnia warunku z art.
3984
§ 1 pkt. 3 k.p.c.
Ocenę zasadności zarzutów skargi kasacyjnej należy rozpocząć od
przypomnienia, że powód domagał się zasądzenia kwoty wskazanej w pozwie od
pozwanych jako dłużników wekslowych; pozwani złożyli podpisy na wekslu
in blanco, poręczając za wystawcę. Ten stan rzeczy wymaga przypomnienia,
że poręczenie wekslowe (aval) jest instytucja odrębną od poręczenia cywilnego
regulowanego przepisami kodeksu cywilnego i przepisy art. 876-887 k.c. nie mają
tu zastosowania. Awal jest instytucją służącą zabezpieczeniu zapłaty długu
wekslowego, zabezpiecza tylko zobowiązanie wekslowe (art. 30 pr. weksl.), a nie
wierzytelność ze stosunku podstawowego, stanowiącej podstawę wystawienia bądź
indosowania weksla. Avalista poręcza zapłatę weksla jednak nie w ogólności, ale
zapłatę długu konkretnego dłużnika wekslowego (art. 31 i art. 103 in fine).
Pomijając w tym miejscu rozważania dotyczące samodzielności i akcesoryjności
formalnej poręczenia wekslowego wskazać należy, że zgodnie z art. 32 pr. weksl.
poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo, jak ten za kogo poręczył, co przy
poręczeniu udzielonym na wekslu in blanco za wystawcę, pozwala przyjąć, że do
czasu puszczenia weksla w obieg, poręczyciel może powołać się na wypełnienie
weksla niezgodnie zawartym porozumieniem (por. wyroki Sądu Najwyższego:
z dnia 28 października 1963 r., II CR 249/63, OSNCP 1964, nr 10, poz. 208; z dnia
25 września 1996 r., II CKU 1/96, nie publ.; z dnia 5 czerwca 1997 r., II CKN 185/97,
OSNC 1997, nr 12, poz. 201; z dnia 31 maja 2001 r., V CKN 264/00, nie publ.;
z dnia 1 października 2003 r., II CK 80/02, nie publ.; z dnia 24 października 2003 r.,
III CK 35/02, nie publ.; z dnia 17 września 2004 r., V CK 562/03, Pr. Bankowe 2005,
nr 3, s. 17; z dnia 3 sierpnia 2006 r. IV CSK 101/06, nie publ; z dnia 17 marca
2011 r. IV CSK 371/10, nie publ.). Mieć należy bowiem na względzie, że udzielenie
poręczenia na wekslu in blanco następuje w drodze umowy, a jej treścią jest
6
zobowiązanie się poręczającego do spełnienia świadczenia z weksla wypełnionego
przez wierzyciela w określony sposób w sytuacji, gdy nie spełni tego świadczenia
wystawca. Elementem treści tego porozumienia jest więc upoważnienie dla
wierzyciela do wypełnienia weksla. Warunki i sposób wypełnienia mogą być
określone pośrednio, przez odwołanie się do treści porozumienia wekslowego
zawartego przez wystawcę. Wydaje się, że można mówić o istnieniu reguły
interpretacyjnej, wywodzonej z funkcji poręczenia, w myśl której w braku wyraźnych
oświadczeń woli poręczyciela i wierzyciela treść ich porozumienia wekslowego
odpowiada treści porozumienia zawartego przez wystawcę. Dodać można,
że powyższe nie oznacza jednak, że poręczyciel zawsze związany jest treścią
umowy zawartej przez wystawcę. Łączy go z wierzycielem stosunek prawny
odrębny od zobowiązania wystawcy i powstający z odrębnej czynności prawnej.
Możliwe jest zatem autonomiczne określenie przez poręczyciela i wierzyciela
warunków i sposobu wypełnienia weksla, nieodpowiadające treści porozumienia
pomiędzy wystawcą a wierzycielem. Wówczas, w granicach określonych przez art.
10 pr. weksl., każdy z dłużników może powoływać się na treść własnego
porozumienia wekslowego i zakres ich odpowiedzialności może być zróżnicowany.
W sprawie niniejszej pozwani odwoływali się do § 6 ust. 7 umowy
faktoringowej nr …/2011, niewątpliwie wyrażającego zakres upoważnienia
wierzyciela do wypełnienia weksla i jeszcze korespondencji przedprocesowej
wskazywali na wypełnienie weksla niezgodnie z porozumieniem. Dodać należy,
że upoważnienie odbiorcy weksla do wypełnienia weksla i określenie sposobu
wypełnienia, może być wyrażone przez każde zachowanie wystawcy, które
w sposób dostateczny ujawnia jego wolę (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
28 października 1963 r. II CR 249/63, OSNC 1964/10/208).
Zarzut niezgodnego z porozumieniem wypełnienia weksla zmierza do
ustalenia rzeczywistej treści uprawnień wierzyciela. Jeżeli z porozumienia ujętego
w § 6 ust. 7 umowy wynikało, że weksel zabezpiecza dług z tej umowy (głównej)
i wszelkich do niej aneksów, to istotne stawało się ustalenie czy aneks do niej,
oznaczony nr 2, wywołał skutki prawne, skoro brak było podstaw do przyjęcia,
że porozumieniem wekslowym wiążącym wierzyciela z wystawcą i z poręczycielami
objęto również długi wynikłe z aneksów do umów i umów
7
nieważnych/bezskutecznych prawnie. Rozważając w tym kontekście zarzuty skargi
kasacyjnej mieć należy na uwadze co następuje.
Konstrukcja uzasadnienia podniesionego w skardze kasacyjnej zarzutu
naruszenia art. 103 § 1 k.c., którego wykładnia stała się osią sporu, wskazuje,
że skarżąca akceptuje ustalenie i ocenę Sądu, iż pełnomocnictwo udzielone M. Ś.
przez zarząd A.Z. F. S.A. w dniu 9 grudnia 2011 r. nie obejmowało umocowania do
zmiany umowy faktoringowej nr …/2011 przez objęcie jej zakresem nowych
elementów przedmiotowo istotnych w postaci dokonywania przedpłat na poczet
zakupu wierzytelności i obowiązku ich rozliczania oraz że nie obejmowało
umocowania do zawierania umów o udzielenie przedpłaty. W związku z takim
stanowiskiem, doniosłości prawnej nabrało eksponowane w skardze kasacyjnej
zagadnienie, czy doszło do potwierdzenia czynności prawnych dokonanych przez
M. Ś. z przekroczeniem umocowania, przy czym skarżąca, ramach zarzutów z
podstawy procesowej dowodzi, że Sąd pominął dowody wskazujące na takie
potwierdzenie, a w płaszczyźnie materialnoprawnej twierdzi, że Sąd dokonał
wadliwej wykładni art. 60 k.c.
W odniesieniu do charakteru prawnego potwierdzenia (art. 103 § 1 k.c.)
stwierdzić należy, że jest to czynność prawna, która dla swej skuteczność musi być
dokonana przez osobę uprawnioną. W odniesieniu do osób prawnych, które w myśl
art. 38 k.c. działają przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i opartym
na nim statucie, potwierdzenia umowy powinien dokonać zarząd jako organ
umocowany do reprezentacji spółki. Do reprezentacji spółki A.Z. F. S.A. umocowani
byli dwaj członkowie zarządu działający łącznie lub członek zarządu działający z
prokurentem. Wyrazem współdziałania członków zarządu musi być złożenie przez
każdego z nich w imieniu spółki takich samych oświadczeń co do istotnych
postanowień umowy. Oświadczenia te nie muszą być złożone jednocześnie. Jeżeli
nie ma wątpliwości co do ich treści to nie ma podstawy do podważania ich
skuteczności jako oświadczeń będących wynikiem współdziałania członków
zarządu. Nie narusza przy tym obowiązku współdziałania dwóch członków zarządu
spółki przy składaniu oświadczeń w imieniu spółki (art. 373 § 1 k.s.h.) złożenie
oświadczenia przez każdego z członków zarządu w innym czasie (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia z dnia 26 sierpnia 2009 r. I CSK 32/09,OSNC-ZD 2010/2/56).
8
Pozostaje do rozważenia forma czynności prawnej będącej potwierdzeniem.
W piśmiennictwie i w zasadzie w orzecznictwie panuje zgoda, że forma może być
dowolna, a jedynie wówczas gdy potwierdzana czynność wymagała formy
szczególnej, potwierdzenie powinno być dokonane w takiej samej formie.
Zgodnie z art. 77 § 1 k.c. uzupełnienie lub zmiana umowy wymaga
zachowania takiej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały w celu jej zawarcia.
Umowa nr …/2011 została zawarta w formie pisemnej, zatem jej zmiana również
nastąpić powinna w formie pisemnej, co miało miejsce (aneks nr 2). Potwierdzenie
natomiast zmiany umowy (dokonanej przez osobę nieuprawnioną) mogło nastąpić
w formie dowolnej, wszelako zawsze przez zachowanie osób uprawionych do
reprezentacji, w sposób przewidziany w art. 60 k.c., a więc również przez czynności
konkludentne. Milczenie poczytuje się jednak za oświadczenie woli tylko wówczas
gdy prawnie doniosłym czyni je ustawa. Przy reprezentacji łącznej milczenie
współuprawnionego członka organu spółki akcyjnej nie może być traktowane jako
jego oświadczenie, wypełniające wymaganie tej reprezentacji, konieczne do
uznania, że doszło do oświadczenia woli osoby prawnej (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 22 listopada 2002 r. IV CKN 1520/00, nie publ.).
Ocena czy doszło do wykonania umowy przedpłaty z dnia 14 czerwca 2012 r.
oraz ocena czy wykonanie ośmiu, wywodzących się z aneksu nr 2, umów
o udzielenie przedpłaty wskazuje na konludentne potwierdzenie przez osoby
uprawnione do reprezentacji spółki po pierwsze tego aneksu i po drugie
również umowy przedpłaty z dnia 14 czerwca 2012 r. wymaga jednak dokonania
ustaleń faktycznych dotyczących zachowań tych osób w przebiegu zawarcia
i wykonywania umów o udzielenie przedpłaty; takich ustaleń w sprawie brak.
Niemniej jednak zauważyć należy, że za wykonanie umowy nie można uważać
zawarcia kolejnej umowy niezbędnej dla zrealizowania postanowień umowy
pierwszej. Brak wszelako we wskazanym zakresie ustaleń faktycznych, przy
jednoczesnym wykluczeniu przez Sąd Okręgowy, że wykonaniu umów nie można
przypisać potwierdzenia, wskazuje na błąd subsumpcji. Sąd Najwyższy wielokrotnie
wskazywał, że o prawidłowym zastosowaniu prawa materialnego można mówić
dopiero wówczas, gdy ustalenia stanowiące podstawę wydania zaskarżonego
wyroku pozwalają na ocenę tego zastosowania. Brak stosownych ustaleń
9
uzasadnia zarzut naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe jego
zastosowanie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2009 r. II CSK 708/08,
nie publ.).
Nie można też odmówić racji skarżącej, gdy zarzuca, że Sąd Okręgowy
z naruszeniem art. 382 k.p.c. pominął dowody przeprowadzone w postępowaniu
apelacyjnym w postaci zgłoszenia w postępowaniu upadłościowym wierzytelności
wynikającej z umowy z dnia 14 czerwca 2012 r. o udzielenie przedpłaty i z kartoteki
wierzytelności obejmującej wierzytelność wynikającą z tej umowy, w sytuacji gdy
dokument ten został podpisany przez dwóch członków zarządu upadłej spółki i - jak
twierdzi skarżąca – doszło do uznania tej wierzytelności w postępowaniu
upadłościowym. Uznanie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym pozbawia
upadłego możliwości wytoczenia powództwa o ustalenie, że wierzytelność objęta
listą wierzytelności nie istnieje albo istnieje w mniejszym rozmiarze. Stąd też
również zasadnie skarżąca zarzuca, że odwołanie się przez Sąd Okręgowy do art.
264 § 2 prawa upadłościowego i naprawczego, bez ustalenia czy nie doszło do
uznania wierzytelność, było nietrafne.
Uzasadniony jest zarzut naruszenia przez Sąd art. 879 § 1 k.c. Żądanie
zapłaty, jak wskazano na wstępie, zostało skierowane nie przeciwko poręczycielom
cywilnym ale przeciwko poręczycielom wekslowym. Zobowiązanie poręczyciela
wekslowego jest zawsze zobowiązaniem wekslowym, tzn. cechuje się
abstrakcyjnością i bezwarunkowością. Zobowiązania osób podpisanych na wekslu
są samodzielne (art. 7 pr. weksl.), a odpowiedzialność wszystkich dłużników
wekslowych jest solidarna. Akcesoryjność awalu jest specyficzna - byt prawny
poręczenia wekslowego nie zależy bowiem w gruncie rzeczy od istnienia
wierzytelności, lecz od istnienia podpisu na wekslu. Rzeczą Sądu była zatem ocena
podnoszonych przez pozwanych zarzutów w kontekście istnienia czy też zakresu
ich odpowiedzialności wekslowej (por. też wyrok SN z dnia 12 grudnia 2008 r.
II CSK 360/08; z dnia 9 grudnia 2004 r. II CK 170/04, nie publ.).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39816
§ 1
k.p.c. i art. 108 § 2 w związku z art. 39820
k.p.c. orzekł jak w sentencji.
10
eb