Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 692/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. B.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 marca 2014 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza na rzecz Skarbu Państwa Prokuratorii Generalnej
Skarbu Państwa od powoda kwotę 1800,- (jeden tysiąc osiemset)
złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda od wyroku
Sądu Okręgowego w P., którym zostało oddalone powództwo o zasądzenie od
Skarbu Państwa zadośćuczynienia i renty za szkodę poniesioną wskutek
poszczepiennego zakażenia wirusem HBV.
Ustalił, że po urodzeniu powód został zaszczepiony w dniu 24 stycznia
1993 r. w Szpitalu Powiatowym w K. i w czasie kolejnego pobytu w tym Szpitalu z
powodu zapalenia oskrzeli stwierdzono u niego zakażenie wirusem HBV (typ B).
Rodzice powoda zostali poinformowani o chorobie syna w czasie wypisu w dniu
16 kwietnia 1993 r. Powód był kilkunastokrotnie hospitalizowany, zażywał leki,
uczęszczał na kontrole lekarskie i leczenie doprowadziło do zaniku wirusa
w organizmie, chociaż nie jest wykluczony nawrót choroby. Obecnie powód ma
20 lat, ukończył Liceum […] i rozważa podjęcie studiów. Orzeczeniem
Powiatowego Zespołu do spraw Orzekania o Niepełnosprawności w K. z dnia 19
października 2011 r. uznano go za niepełnosprawnego w stopniu lekkim.
Sąd drugiej instancji podzielił pogląd Sądu Okręgowego zarówno co do
przedawnienia roszczenia, jak i braku podstaw do zastosowania art. 5 k.c.
Odnosząc się do poglądu powoda, że z art. 442 1
§ 4 k.c. można wywieść
samodzielne roszczenie powoda po uzyskaniu przez niego pełnoletności wskazał,
że jego roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym
znajduje podstawę w prawie podmiotowym a jego podstawę prawną stanowi art.
417 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 17 października 1997 r.
Artykuł 4421
§ 4 k.c. stanowi natomiast normę prawa materialnego, która reguluje
wyłącznie kwestię przedawnienia roszczenia osoby poszkodowanej nie tworząc
nowego roszczenia w rozumieniu prawa podmiotowego. Błędne jest stanowisko,
że roszczenie powoda nie istniało przed nowelizacją art. 442 k.c. ustawą z dnia
16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy - Kodeks Cywilny (Dz. U. Nr 80, poz. 538; dalej
ustawa zmieniająca), stąd zastosowanie miał art. 2 tej ustawy, zgodnie z którym
przepis art. 4421
k.c. ma zastosowanie do roszczeń powstałych po nowelizacji oraz
do roszczeń z czynów niedozwolonych wcześniej powstałych i nieprzedawnionych
w dniu wejścia ustawy w życie tj. 10 sierpnia 2007 r. Nie obejmuje on natomiast
3
roszczeń, które uległy przedawnieniu na podstawie regulacji wcześniej
obowiązującej. Ponieważ przedstawiciele ustawowi powoda mieli zarówno
świadomość wystąpienia szkody, jak i podmiotu odpowiedzialnego od kwietnia
1993 r., roszczenie powoda przedawniło się w kwietniu 1996 r., a gdyby bieg
przedawnienia liczyć od chwili zaistnienia zdarzenia – w kwietniu 2003 r.
Upływ terminu przedawnienia nastąpił więc przed dniem 10 sierpnia 2007 r., co
wyklucza, zgodnie z art. 2 ustawy nowelizującej, zastosowanie art. 4421
§ 4 k.c.
W ocenie Sądu drugiej instancji nie ma podstaw do zastosowania art. 5 k.c.
Wskazując na wypracowane przez judykaturę kryteria dopuszczalności powołania
się na zarzut nadużycia prawa przez podniesienie zarzutu przedawnienia
roszczenia stwierdził, że zważywszy na powzięcie wiadomości o zakażeniu w 1993
r. przez przedstawicieli ustawowych powoda nie było żadnych przeszkód do
wytoczenia powództwa w okresie 3 lat a powód nie przedstawił dowodów, które
pozwoliłyby ustalić przyczyny znacznego 16 – letniego opóźnienia liczonego od
daty upływu przedawnienia, zwłaszcza że zarówno wiek matki powoda, jak i jej
wykształcenie oraz aktywność zawodowa nie pozwalają jej uznać za osobę
nieporadną. Podniósł również okoliczność polepszenia stanu zdrowia powoda
w kolejnych latach i brak nowych dolegliwości.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił w ramach pierwszej podstawy
naruszenie art. 4421
§ 4 k.p.c. oraz art. 5 k.c. i wniósł o jego uchylenie oraz
uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 13 września 2013 r. i przekazanie
sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istotne zagadnienie w sprawie niniejszej związane jest z wykładnią
uregulowania intertemporalnego zawartego w art. 2 ustawy zmieniającej, której art.
1 uchylił art. 442 k.c. i dodał art. 4421
k.c. Przepis ten stanowi, że do roszczeń,
o których mowa w art. 1, powstałych przed dniem wejścia w życie ustawy,
a według przepisów dotychczasowych w tym dniu jeszcze nieprzedawnionych,
stosuje się przepisy art. 4421
kodeksu cywilnego. Norma art. 441 1
§ 1 k.c. reguluje
ogólne zasady przedawnienia roszczeń z tytułu czynu niedozwolonego w sposób
tożsamy z uchylonym art. 442 § 1 k.c. Przepisy art. 4421
§ 2, 3 i 4 k.c. wydłużyły
natomiast termin przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody wynikłej
4
ze zbrodni lub występku do lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez
względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie
zobowiązanej do jej naprawienia (§ 2) oraz wstrzymały upływ terminu
przedawnienia (lub jak wskazują niektórzy przedstawiciele doktryny odmiennie
w niż § 1 określiły początek biegu przedawnienia) w razie wyrządzenia szkody na
osobie stanowiąc, że nie może się ono skończyć wcześniej niż z upływem trzech lat
od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej
do jej naprawienia (§ 3), a w razie gdy poszkodowanym jest osoba małoletnia nie
może się skończyć wcześniej, niż z upływem dwóch lat od uzyskania przez nią
pełnoletności (§ 4).
Zachodzi pytanie, czy w sytuacji, gdy w świetle uchylonego art. 442 § 1 k.c.
roszczenie małoletniego o naprawienie szkody na osobie wyrządzonej czynem
niedozwolonym przedawniło się przed dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej
tj. dniem 10 sierpnia 2007 r. a poszkodowany uzyskał pełnoletniość po tym dniu,
zastosowanie do przedawnienia roszczenia będą miały przepisy dawne, czy art.
4421
k.c.
Wbrew twierdzeniu skarżącego wykładnia art. 2 ustawy zmieniającej była
przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w wyrokach z dnia 10 lipca 2013 r.,
II PK 316/12 (OSNCP z 2014 r., nr 3, poz. 40), z dnia 21 października 2011 r.,
IV CSK 46/11, z dnia 14 listopada 2012 r., II PK 92/12, z dnia 25 kwietnia 2013 r.,
V CSK 239/12, z dnia 8 maja 2014 r., V CSK 322/13 i z dnia 8 października 2014 r.,
II CSK 745/13 – nie publ. Sąd Najwyższy zajął jednolite stanowisko, że roszczenie
jest przedawnione w rozumieniu art. 2, jeżeli do dnia 10 sierpnia 2007 r. nie tylko
upłynął termin 10 - ciu lat określony w art. 442 § 1 zd. 2 k.c., ale również przed tą
datą ujawniła się szkoda, gdyż wówczas zastosowanie mają przepisy
dotychczasowe, a nie art. 442 1
k.c. Wyjaśnił również, że sens regulacji zawartej
w omawianym przepisie polega na tym, że jeżeli powód do dnia 10 sierpnia 2007 r.
nie wystąpi z powództwem o naprawienie szkody spowodowanej czynem
niedozwolonym, który miał miejsce przed tą datą, to w razie gdy powództwo
zostanie zgłoszone po tej dacie, a pozwany zgłosi zarzut przedawnienia, sąd musi
ocenić, czy biorąc pod uwagę przepisy k.c. w brzmieniu obowiązującym do dnia
10 sierpnia 2007 r., roszczenie powoda uległo do tej daty przedawnieniu, czy też
5
termin tak liczonego przedawnienia nie upłynął. W ocenie Sądu Najwyższego
wykładnia literalna nie pozostawia żadnej wątpliwości co do treści przepisu,
a przyjęcie wykładni takiej, że nowa regulacja dotyczy każdej szkody na osobie,
która ujawniła się po wejściu w życie ustawy bez względu na to czy roszczenie
uległo przedawnieniu, chroniłoby tylko interes poszkodowanego wbrew treści art. 2,
który przyjął, że nowa regulacja nie może mieć zastosowania do odpowiedzialności
z tytułu czynów niedozwolonych, jeżeli od zdarzenia powodującego szkodę
upłynęło więcej niż 10 lat. Podkreślił nadto, że przepis jest oparty na zasadzie
bezpośredniego działania ustawy nowej i jako wyjątek od zasady stosowania prawa
dotychczasowego do stosunków prawnych powstałych przed jej wejściem w życie,
nie może być stosowany rozszerzająco.
Taka wykładnia nie budzi też wątpliwości co do zgodności z Konstytucją
Rzeczypospolitej Polskiej. W wyroku z dnia 22 stycznia 2013 r., P 46/140 (OTK - A
z 2013 r., nr 1, poz. 3, Dz. U. z 2013 r., Nr 140) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że
art. 2 ustawy zmieniającej jest zgodny z art. 2, art. 30 w zw. z 38 a także 64
Konstytucji i nie jest niezgodny z jej art. 77 ust. 1. Trybunał wyjaśnił,
że zasadniczym powodem nowelizacji kodeksu cywilnego przez wprowadzenie art.
4421
§ 4 k.c. było dążenie do zmiany sposobu liczenia przedawnienia roszczeń
osoby małoletniej o naprawienie szkody i nie było to związane z
zakwestionowaniem w wyroku z dnia 1 września 2006 r., SK 14/05 (Dz. U. Nr 164,
poz. 1166, OTK – A ZU z 2006, nr 8, poz. 97) konstytucyjności art. 442 § 1 zd. 2
k.c., bo odpowiedź ustawodawcy na ten wyrok stanowi art. 4421
§ 3 k.c. Przepisem
tym ustawodawca zróżnicował pozycję prawną osób dochodzących odszkodowania
z tytułu szkody na osobie w oparciu o to, czy nastąpiło przedawnienie roszczenia,
lecz takie jego ukształtowanie wiązało się z rozstrzygnięciem interesów
pozostających w stosunku konkurencji. Podkreślił, że odmienne rozwiązanie
doprowadziłoby do naruszenia zasady pewności prawa i bezpieczeństwa prawnego,
w tym zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, wywodzonej
również z konstytucyjnej zasady demokratycznego państwa. Regulacja polegająca
na poddaniu ocenie nowej ustawy jedynie części spraw, nieprzedawnionych w
rozumieniu prawa dotychczasowego jest przemyślaną i racjonalną decyzją
ustawodawcy.
6
Sąd Najwyższy orzekający w sprawie niniejszej przychyla się do poglądów
i argumentów przytoczonych w sprawach wskazanych wyżej oraz zawartych
w uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Podstawa faktyczna
roszczenia rozpoznawanego przez sąd pytający w sprawie P 46/140 była tożsama
jak w sprawie niniejszej. Dodać trzeba, że zastosowana w omawianym przepisie
reguła intertemporalna nie jest nowa i pozostaje w zgodzie z dotychczasowymi
sposobami stanowienia przepisów międzyczasowych - art. XXXV p.w.k.c., art. XIX
p.w.p.o.p.c., art. XLIII p.w.k.z., art. 621 k.s.h., art. LIV p.w.k.h. Proponowana przez
skarżącego wykładnia prowadzi natomiast do wniosku, że nowa regulacja art. 442
§ 4 k.c. dotyczy każdej szkody na osobie, gdy poszkodowany jest małoletni
i uzyskał pełnoletniość po dacie wejścia w życie ustawy zmieniającej bez względu
na to, czy przed tą datą roszczenie się przedawniło. Nadaje więc on omawianej
normie sens sprzeczny z brzmieniem przepisu, a nadto taka wykładnia
prowadziłaby do zachwiania pewności prawa, bo w każdym przypadku niezależnie
od tego, czy przedstawiciele ustawowi dowiedzieliby się o szkodzie i osobie
zobowiązanej do jej naprawienia w okresie dłuższym niż trzy lata przed wejściem w
życie ustawy lub gdy wydarzenie szkodzące nastąpiłoby w czasie wcześniejszym
niż dziesięć lat od tej daty, a poszkodowany byłby małoletnim, który uzyskuje
pełnoletniość po jej wejściu w życie, nie byłoby pewności co do przedawnienia
roszczenia. Mieć też należy na uwadze, że przepis ten w celu objęcia jak
najszerszego grona poszkodowanych wprowadza wyjątek od zasady stosowania
prawa dawnego do stosunków prawnych powstałych przed wejściem ustawy
zmieniającej w życie stanowiąc, że przepisy nowe stosowane będą także do
roszczeń powstałych przed dniem wejścia ustawy w życie a jeszcze nie
przedawnionych.
Roszczenie powoda o naprawienie szkody jest jego roszczeniem niezależnie
od tego, czy w dacie jego powstania był osobą małoletnią, czy pełnoletnią. Od daty
urodzenia ma on bowiem zdolność prawną (art. 8 § 1 k.c.) i zdolność sądową
(art. 64 § 1 k.p.c.), a jedynie jego zdolność procesowa była ograniczona wymogiem
posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 65 § 1 k.p.c.), co nie
uniemożliwiało uczestniczenia w procesie poprzez przedstawicieli ustawowych
(art. 66 k.p.c.). W sprawie nie jest kwestionowane, że przedstawiciele ustawowi
7
wiedzieli o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia już w 1993 r.
Roszczenie powoda istniało w tej dacie, a przedawnienie nastąpiło w 1996 r.
Nie zachodzi więc taka sytuacja, by szkoda ujawniła się po wejściu w życie ustawy
nowelizującej. Powołanie się przez skarżącego na to, że nie może, wskutek
działania prawa dawnego, domagać się rozpoznania sprawy przez sąd i w tym
kontekście przytoczenie uzasadnienia projektu ustawy zmieniającej, nie może
odnieść skutku wobec jasnej intencji ustawodawcy jakie zdarzenia i stany prawne
mogą być poddane działaniu ustawy nowej. Nie jest słuszny argument
o pozbawieniu powoda prawa do sądu, bo prawo takie mu przysługiwało i je
wykorzystał wnosząc pozew w tej sprawie, natomiast odmowa uwzględnienia
powództwa z uwagi na przedawnienie roszczenia jest wynikiem nie tyle
zróżnicowania pozycji prawnej małoletnich omawianym przepisem
intertemporalnym, ile brakiem normy stanowiącej odpowiednik art. 4421
§ 4 k.c.
w poprzednim stanie prawnym.
Konkludując, stwierdzić trzeba, że jeżeli roszczenie poszkodowanego
małoletniego o naprawienie szkody na osobie wyrządzonej czynem niedozwolonym
uległo przedawnieniu na podstawie art. 442 k.c. przed dniem wejścia w życie
ustawy zmieniającej tj. przed dniem 10 sierpnia 2007 r., a poszkodowany uzyskał
pełnoletniość po tej dacie, do oceny upływu terminu przedawnienia nie ma
zastosowania art. 4421
§ 4 k.c. (art. 2 ustawy).
Zarzut naruszenia art. 5 k.c. skarżący wywodzi z twierdzenia,
że podniesienie przez pozwanego zarzutu przedawnienia stanowi nadużycie prawa,
skoro przed upływem terminu przedawnienia nie mógł skutecznie domagać się
naprawienia wyrządzonej mu szkody wobec braku zdolności procesowej.
Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy zarzut przedawnienia jest
prawem podmiotowym, jego powołanie jest działaniem w granicach prawa,
zgodnym z prawem i nie stanowi, co do zasady, nadużycia prawa podmiotowego
w rozumieniu art. 5 k.c. Jednolity jest też pogląd, że sąd może wyjątkowo nie
uwzględnić upływu terminu przedawnienia dochodzonego roszczenia, jeżeli
podniesienie przez dłużnika zarzutu przedawnienia nastąpiło w okolicznościach
objętych hipotezą art. 5 k.c., przy czym przepis ten musi być stosowany ostrożnie
i po wnikliwym rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy, a ocena musi
8
uwzględniać zarówno charakter dochodzonego roszczenia, jak i przyczyny
opóźnienia oraz okres opóźnienia w aspekcie jego nie nadmierności. Stronę
podnoszącą zarzut nadużycia prawa podmiotowego obciąża obowiązek wykazania
naruszenia zasad współżycia społecznego wskutek zgłoszenia zarzutu
przedawnienia, a więc bądź okoliczności związanych z zachowaniem dłużnika bądź
okoliczności świadczących, że jej bezczynność w dochodzeniu roszczenia była
usprawiedliwiona w sposób wyjątkowy (uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
Najwyższego z dnia 17 lutego 2006 r., III CZP 84/05, OSNC z 2006 r., nr 7 - 8,
poz. 114, wyroki z dnia 7 czerwca 2000 r., III CKN 522/99, z dnia 2 kwietnia 2003 r.,
I CKN 204/01, z dnia 7 listopada 2003 r., V CK 399/02, z dnia 18 maja 2006 r.,
IV CK 367/05, z dnia 11 maja 2007 r., I CSK 48/07 - nie publ.). Za utrwalony uznać
trzeba też pogląd, że ujemne następstwa niestarannego działania strony, wobec
której został podniesiony zarzut przedawnienia, nie mogą być usuwane przez
zastosowanie art. 5 k.c.
Nie ulega wątpliwości, że jedyną przyczyną przedawnienia roszczenia
powoda była bezczynność jego przedstawicieli ustawowych. W tym zakresie skarga
nie przytacza żadnych okoliczności, które mogłyby wskazywać powody
szesnastoletniego opóźnienia i ich wyjątkowość, a wręcz przeciwnie - skarżący
wskazuje na irrelewantność tych okoliczności z punktu widzenia niniejszej sprawy.
Wskazany natomiast brak zdolności procesowej powoda w okresie przedawnienia
nie jest sam w sobie wystarczający do przyjęcia, że przez zgłoszenie zarzutu
przedawnienia zostały naruszone zasady współżycia społecznego i w tym
kontekście nietrafnie podnosi skarżący, że Sąd drugiej instancji przyłożył
nadmierną wagę do czasu opóźnienia wystąpienia z roszczeniem. Nie jest także
taką przyczyną podnoszona niekonstytucyjność art. 442 § 1 zd. 2 k.c., bo jak
podniesiono wyżej wprowadzenie art. 4421
§ 4 k.c. nie było związane z treścią
wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie SK 14/05 - odpowiedź ustawodawcy
na ten wyrok stanowił art. 4421
§ 3 k.c. Odnosząc się do charakteru dochodzonego
roszczenia należy mieć na uwadze, że niewątpliwie powód doznał szkody
na osobie, ale nie został zakwestionowany jej rozmiar i następstwa, które w ocenie
Sądu drugiej instancji nie mogły prowadzić do uznania ich za okoliczności
wyjątkowe. Dodać trzeba, że ocena charakteru roszczenia nie może samodzielnie
9
przesądzać o zastosowaniu art. 5 k.c., jest to bowiem tylko jedna z okoliczności
podlegających rozważeniu przy ocenie zaistnienia przesłanek w nim określonych.
Zagadnienie zróżnicowania pozycji prawnej poszkodowanych małoletnich, którzy
doznali szkody na osobie, z uwagi na datę wydarzenia szkodzącego, czyli
okoliczności, na którą poszkodowany nie miał wpływu, była przedmiotem rozważań
Trybunału Konstytucyjnego w powołanym wyroku P 46/09, który między innymi
stwierdził, że każda zmiana stanu prawnego wiąże się ze zmianą ochrony prawnej
w odniesieniu do różnych grup obywateli, ale podstawowym celem art. 2 ustawy
zmieniającej było poszanowanie pewności prawa wynikającej z upływu biegu
przedawnienia i zamknięcia określonych stanów prawnych.
Ocena o zakwalifikowaniu określonej sytuacji jako szczególnie
uzasadnionego przypadku uzasadniającego zastosowanie konstrukcji nadużycia
prawa jest dokonywana przez sąd z uwzględnieniem wszystkich okoliczności
sprawy i z uwagi na jej uznaniowy charakter jest przejawem dyskrecjonalnej władzy
sądu meriti. Zważywszy na treść zarzutu i jego uzasadnienie oraz motywy Sądu
Apelacyjnego nie można jej przypisać cech dowolności uzasadniającej
uwzględnienie skargi kasacyjnej. Uwzględnienie zarzutu przedawnienia przez sąd
nie stanowi pozbawienia prawa do sądu, o którym mowa w art. 45 ust. 1 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej. Jak się podkreśla w doktrynie, prawo to gwarantuje
każdemu możliwość wystąpienia z roszczeniem, o którego istnieniu i o tym, czy
zachowanie innych podmiotów - pozwanego - narusza chronione interesy, orzeka
sąd, ale prawo to nie gwarantuje korzystnego wyniku sprawy.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.,
o kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygając zgodnie z art. 98 § 1, 99, 108
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i 398 21
k.p.c. oraz § 6 pkt 6 i § 13 ust. 4 pkt 2 w zw.
z § 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. z 2013 r.,
poz. 461 ze zm.).
eb