Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 199/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSA Janusz Kaspryszyn
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa Centrum Usług Specjalistycznych […]przeciwko A. R.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 10 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 lutego 2015 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od pozwanego na rzecz strony powodowej kwotę
2717 (dwa tysiące siedemset siedemnaście) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Strona powodowa - Centrum Usług Specjalistycznych wniosła o zasądzenie
na jej rzecz od pozwanego A. R. kwoty 78.413,04 zł z odsetkami ustawowymi od
dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty tytułem zwrotu nienależnego świadczenia w
postaci wynagrodzenia za członkostwo w Radzie Nadzorczej strony powodowej za
okres od 2007 do 2011 r.
Wyrokiem z dnia 1 października 2014 r. Sąd Okręgowy w K. uwzględnił
powództwo. Ustalił, że Centrum Usług Specjalistycznych […] spółka z o.o. jest
spółką prawa handlowego, w której całość kapitału zakładowego przysługuje
Centralnej Stacji […] S.A. - jednoosobowej spółce Skarbu Państwa. W okresie od
dnia 29 czerwca 2009 r. do dnia 11 października 2011 r. pozwany pełnił w tej
Spółce funkcję członka rady nadzorczej. W okresie od czerwca 2009 r. do czerwca
2010 r. pozwany zasiadał równocześnie w dwóch radach nadzorczych: Polskiego
Wydawnictwa […] S.A. - jednoosobowej spółki Skarbu Państwa - oraz strony
powodowej. Nadto, pozwany w okresie od kwietnia 2009 r. był prezesem zarządu w
spółce P., która była jednoosobową spółką, w której 100% udziałów posiadało
Przedsiębiorstwo Wydawnicze […] S.A., którego jedynym akcjonariuszem był Skarb
Państwa.
W oświadczeniu z dnia 17 czerwca 2009 r. pozwany podał, że nie mają do
niego zastosowania ograniczenia i zakazy pełnienia funkcji we władzach spółek
wynikające z przepisów prawa, m.in. z ustawy z dnia 3 marca 2000 r.
o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi. W przypadku
zaistnienia okoliczności stanowiących przeszkodę do uczestniczenia w radzie
nadzorczej zobowiązał się do złożenia w terminie 7 dni od zaistnienia tych
okoliczności rezygnacji z uczestniczenia w radzie nadzorczej. W okresie
uczestnictwa pozwanego w radzie nadzorczej powodowej Spółki zostało mu
wypłacone wynagrodzenie brutto w kwocie 53.406,22 zł. Na kwotę tę składało
się wynagrodzenie netto za okres od lipca 2009 r. do sierpnia 2011 r. w wysokości
43.598,60 zł, zaliczki na poczet podatku dochodowego od osób fizycznych za ten
okres od wypłaconego wynagrodzenia w wysokości 5.001 zł oraz składki na
ubezpieczenie zdrowotne za ten okres - w kwocie 4.806,62 zł.
3
W dniu 29 czerwca 2009 r. Zwyczajne Zgromadzenie Wspólników
powodowej Spółki podjęło uchwały nr 14 i 15 o powołaniu jej członków rady
nadzorczej IV kadencji, w tym pozwanego. Uchwały weszły w życie z dniem ich
podjęcia. Na mocy uchwały nr 8 z dnia 28 czerwca 2011 r. Zwyczajnego
Zgromadzenia Wspólników powodowej Spółki zostali powołani członkowie jej rady
nadzorczej V kadencji, w tym pozwany. Uchwała weszła w życie z dniem podjęcia.
W dniu 11 października 2011 r. Nadzwyczajne Zgromadzenie Wspólników
powodowej Spółki podjęło uchwałę nr 1 o rozwiązaniu z mocy prawa rady
nadzorczej Spółki powołanej w dniu 29 czerwca 2009 r. i w dniu 28 czerwca 2011 r.
z dniem powołania, z uwagi na naruszenie art. 4 ust. 1 „ustawy kominowej”,
co wykazała kontrola NIK. Uchwałą nr 55/2011 z dnia 12 października 2011 r.
zarząd strony powodowej zwrócił się do Zgromadzenia Wspólników o podjęcie
uchwały określającej warunki odpowiedzialności poszczególnych członków
rozwiązanej rady nadzorczej Spółki - na mocy art. 14 ust. 1 „ustawy kominowej”.
W wystąpieniu pokontrolnym z dnia 19 grudnia 2011 r. Najwyższa Izba
Kontroli negatywnie oceniła dopuszczenie do udziału w pracach rady nadzorczej
osób, które nie mogły w niej zasiadać w związku z art. 4 ust. 1 „ustawy kominowej”,
gdyż w chwili powołania i później były członkami rad nadzorczych innych spółek, do
których zastosowanie miał ten przepis. Dotyczyło to także pozwanego, który
w okresie od dnia 29 czerwca 2009 r. do dnia 30 czerwca 2010 r. (do zakończenia
pracy w radzie nadzorczej Polskiego Wydawnictwa [..] S.A.) był równocześnie
członkiem rady nadzorczej powodowej Spółki i rady nadzorczej P. S.A. Stosownie
do przepisu art. 14 ust. 1 „ustawy kominowej", rada powołana w dniu 29 czerwca
2009 r. uległa rozwiązaniu z mocy prawa za nieprzestrzeganie przepisów tej ustawy.
Z tego samego powodu rozwiązaniu uległa rada powołana w dniu 28 czerwca 2011
r. NIK stwierdził również, że w związku z udziałem w radzie powodowa Spółka
wypłaciła pozwanemu do sierpnia 2011 r. z tytułu jego wynagrodzenia kwotę
53.406,22 zł.
W dniu 9 stycznia 2012 r. Nadzwyczajne Zgromadzenie Wspólników
powodowej Spółki podjęło uchwałę nr 1, na mocy której zobowiązało zarząd tej
Spółki do podjęcia niezbędnych działań zmierzających do wyegzekwowania m.in.
od pozwanego nienależnie wypłaconych w latach 2009-2011 świadczeń w kwotach
4
brutto wraz z odsetkami. Pismem z dnia 7 lutego 2014 r. pozwany został wezwany
przez powodową Spółkę do zapłaty kwoty 77.081,58 zł (wynagrodzenie z tytułu
uczestnictwa w radzie nadzorczej w latach 2009-2011 wraz z podatkiem
dochodowym od osób fizycznych od tego wynagrodzenia oraz składkami na
ubezpieczenie zdrowotne, powiększonych o odsetki ustawowe na dzień 31 stycznia
2014 r.).
Sąd Okręgowy za nieuzasadniony uznał podniesiony przez pozwanego
zarzut przedawnienia dochodzonego roszczenia. Wskazał na rozróżnienie działań
podmiotów prawa w sferach związanych z działalnością gospodarczą oraz
związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, które nie polegają na prowadzeniu
działalności gospodarczej, tj. nie polegają na uczestnictwie w obrocie
gospodarczym, nie prowadzą do wytworzenia dóbr materialnych i nie przynoszą
żadnego zysku. Rola pozwanego jako członka rady zarządu spółki prawa
handlowego łączyła się z zadaniami dotyczącymi prowadzenia przedsiębiorstwa, co
wyklucza, aby roszczenie o zwrot wypłaconego wynagrodzenia związane było
z działalnością gospodarczą powodowej Spółki. Nie było to także roszczenie
wynikające ze stosunku pracy (roszczenie pracownicze). Z tych przyczyn Sąd
Okręgowy przyjął 10-letni termin przedawnienia roszczenia o zwrot nienależnego
świadczenia (art. 410 § 2 k.c.).
Pozwany od dnia 29 czerwca 2009 r. do dnia 30 czerwca 2010 r. był
jednocześnie członkiem rad nadzorczych w dwóch spółkach objętych dyspozycją
art. 4 ust. 1 „ustawy kominowej” i z tej przyczyny ma do niego zastosowanie ten
przepis, który zakazuje pełnienia funkcji członka rady nadzorczej w więcej,
niż jednej wskazanej w tej ustawie spółce. Pozwany złamał ten zakaz, dlatego co
do zasady roszczenie strony powodowej było zasadne, bowiem doszło do
bezpodstawnego wzbogacenia - nastąpiło zubożenie po stronie powodowej,
a wzbogacenie po stronie pozwanego - tak w zakresie tych kwot, które zostały
wypłacone pozwanemu jako wynagrodzenie netto, jak również co do składek
odprowadzonych na ubezpieczenie zdrowotne, a także na podatek dochodowy od
osób fizycznych. Prawidłowo od wypłaconego pozwanemu wynagrodzenia z tytułu
udziału w radzie nadzorczej powoda został odprowadzony podatek oraz składki na
ubezpieczenie zdrowotne. Wysokość świadczenia podlegającego zwrotowi obliczać
5
należało w wysokości brutto (wraz z daninami publicznymi). Powołując się na wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2009 r., V CSK 371/08, Sąd pierwszej instancji
przyjął, że zapłata przez płatnika podatku dochodowego, który obciążał podatnika
tego podatku, może oznaczać stan bezpodstawnego wzbogacenia podatnika
kosztem majątku płatnika i uzasadniać roszczenie o zwrot zapłaconej kwoty
podatku na podstawie art. 405 i nast. k.c. Analogiczną zasadę należało przyjąć
w odniesieniu do uiszczonych przez płatnika składek na ubezpieczenie zdrowotne.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, w stosunku do pozwanego nie zachodzą
przesłanki z art. 409 k.c. skutkujące brakiem obowiązku zwrotu kwoty nienależnego
świadczenia. Pozwany powinien był liczyć z obowiązkiem zwrotu wypłaconego mu
wynagrodzenia, gdyż od początku winien mieć świadomość tego, że nie może być
członkiem rady nadzorczej więcej, niż jednej spółki, o której mowa we w art. 4 ust. 1
ustawy kominowej. W tym zakresie przepis ten jest jasny i jego interpretacja nie
nasuwa wątpliwości. Poza tym osobę pełniącą funkcję członka rady nadzorczej
spółki kapitałowej obowiązuje podwyższona miara, profesjonalnej, staranności.
Oceniając istnienie przesłanki braku świadomości obowiązku zwrotu, należy
posłużyć się kryterium obiektywnym, tj. ocenić, czy przy zachowaniu tzw. należytej
staranności pozwany mógł być świadomy, że pobrane świadczenie mu się nie
należało. Wymagane i oceniane wzorce zachowań zależne są m.in. od
wykonywanego zawodu i pełnionej funkcji, a wyższy stopień należytej staranności
jest wymagany w przypadku osób, od których w związku z ich działalnością
zawodową wymaga się większej znajomomości przepisów, procedur
organizacyjnych, czy finansowych. Decydująca jest nie sama świadomość
nienależności świadczenia (subiektywny brak wiedzy), a powinność jej posiadania.
Natomiast, to, że organy powodowej Spółki nie respektowały rygorów „ustawy
kominowej”, których naruszenie zostało ujawnione dopiero przez Najwyższa Izbę
Kontroli, nie usprawiedliwia powoływania się pozwanego na uchwały jej organu
powołującego go na stanowisko w radzie nadzorczej
Dodatkowo, odnośnie do odprowadzonych przez stronę powodowa składek
na podatek i ubezpieczenie zdrowotne pozwany nie wykazał, że nie jest obecnie
wzbogacony, bowiem nie sposób przyjąć, że zaoszczędzone przez niego środki
finansowe w tym zakresie (zobowiązania obciążały jego jako podatnika, a strona
6
powodowa jako płatnik miała je wyłącznie obowiązek przekazać właściwym
organom) zostały przez niego zużyte. Zwiększyło to majątek pozwanego o te
przekazane kwoty. Jeżeli bezpodstawne wzbogacenie polegało na zaoszczędzeniu
określonych wydatków, to zobowiązany do zwrotu nie może się skutecznie bronić
zarzutem utraty lub zużycia tej korzyści w taki sposób, że nie jest już wzbogacony
z uwagi na postać tak ukształtowanego między stronami stanu bezpodstawnego
wzbogacenia.
Apelacja pozwanego wniesiona od wyroku Sądu pierwszej instancji została
oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 24 lutego 2015 r., który uznał za
prawidłowe ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu Okręgowego.
Za nieuzasadniony uznał zarzut naruszenia prawa procesowego wskutek
nieuzasadnionego, zdaniem apelującego, pominięcia wskazanych przez niego
środków dowodowych zmierzających do wykazania, że pozwany nie jest
wzbogacony kosztem powódki. Nie miały one znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.
Samo udowodnienie wydatkowania otrzymywanych środków finansowych nie
wyłącza obowiązku ich zwrotu na podstawie bezpodstawnego wzbogacenia
w sytuacji istnienia po stronie wzbogaconego określonych oszczędności. Dopiero
bowiem wyjaśnienie tej okoliczności wymaga oceny sytuacji majątkowej w relacji do
ogółu przychodów pozwanego, a tego pozwany nie wykazał (art. 6 k.c.). Nadto
o zakresie zwrotu świadczenia (w rozumieniu art. 409 k.c.) decyduje obiektywnie
możliwość przypisania wzbogaconemu powinności przewidywania obowiązku
zwrotu, a nie stan jego wiedzy. Dla żądania zwrotu wystarcza ocena,
iż przekonanie wzbogaconego co do prawnej podstawy jej uzyskania nie było
uzasadnione w świetle obiektywnych okoliczności.
Do ocenianej sytuacji nie miał zastosowania także art. 411 pkt 2 k.c.
Zasadom współżycia społecznego czynią bowiem zadość świadczenia, co do
których brak jest prawnego zobowiązania, lecz świadczącemu można przypisać
moralny obowiązek wobec przyjmującego świadczenie.
Zdaniem Sądu drugiej instancji, art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 3 marca 2000 r.
o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawa (jedn. tekst: Dz.U.
z 2013 r., poz. 254 - dalej: „ustawa kominowa”) jest przepisem szczególnym wobec
7
art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia
działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (jedn. tekst: Dz.U.
z 2006 r. Nr 216, poz. 1584 ze zm. - dalej: „ustawa antykorupcyjna”). W myśl art. 6
ust. 1 ustawy antykorupcyjnej prezes zarządu spółki, w której udział Skarbu
Państwa przekraczał 50% kapitału zakładowego (a taką pozycje zajmował
pozwany w zarządzie P. jako spółki zależnej od spółki skarbowej) nie mógł być
wyznaczony do więcej niż dwóch spółek prawa handlowego. Natomiast art. 4
ustawy kominowej przewiduje, że jedna osoba, która pełni obowiązki członka
zarządu spółki, w której udział Skarbu Państwa przekraczał 50% kapitału
zakładowego może być członkiem rady nadzorczej tylko w jednej spośród spółek
wskazanych w art. 1 tej ustawy. Z powyższej relacji wynika zatem, że udział osoby
będącej w sytuacji takiej jak pozwany mógł mieć miejsce w dwóch radach
nadzorczych spółek prawa handlowego, ale tylko jedna spółka mogła być
podmiotem wymienionym w art. 1 ustawy kominowej.
Przepisy ustawy kominowej mają bezwzględnie imperatywny charakter
prawny. Stąd postanowienia aktów stanowiących podstawę nawiązania stosunków
prawnych leżących u podstaw wypłaty wynagrodzenia miesięcznego (w tym art. 8
pkt. 8 ustawy kominowej) są nieważne z mocy prawa (art. 13 ustawy kominowej).
Otrzymywane w tym zakresie świadczenie posiada zatem charakter nienależnego
(art. 410 k.c.).
Odnosząc się do zarzutu naruszenia przepisów dotyczących przedawnienia
roszczeń, wskazał, że świadczenie nienależne nie posiada charakteru okresowego.
Podzielając ocenę Sądu pierwszej instancji, że roszczenie strony
powodowej nie jest związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, wskazał,
że przesądza o tym specyfika stosunku prawnego łączącego pozwanego,
jako członka rady nadzorczej, ze stroną pozwaną, który obejmuje sprawy spółki.
Pełnienie funkcji członka rady nadzorczej jest związane z prowadzeniem
przedsiębiorstwa, a to z kolei nie pozostaje w związku z prowadzoną działalnością
gospodarczą, nie polega bowiem na uczestnictwie w obrocie gospodarczym,
nie prowadzi do wytwarzania dóbr materialnych, a także nie przynosi żadnego
zysku. Nie wykazuje zatem cech działań pozostających w związku z prowadzeniem
działalności gospodarczej.
8
Sąd drugiej instancji nie podzielił także stanowiska pozwanego co do
pracowniczego charakteru takiego roszczenia. Ustalenie wysokości wynagrodzenia
członka rady nadzorczej (które nie jest koniecznym elementem sprawowania
tej funkcji) może posiadać różne źródło. W sprawie nie wykazano faktów
świadczącym o tym, że podstawą wypłaty tych należności był stosunek pracy
pozwanego nawiązany na podstawie przepisów kodeksu pracy (art. 6 k.c.).
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 409 k.c., Sąd Apelacyjny wskazał,
że funkcjonowanie w obrocie sprzecznych z prawem uchwał organów spółki
handlowej (o powołaniu powoda w skład rady nadzorczej spółki), które nie zostały
uchylone w trybie art. 252 k.s.h., wskutek pasywności „niezainteresowanych”
podmiotów uprawnionych do zaskarżania uchwał sprzecznych z prawem,
nie oznacza, że sprzeczne z prawem uchwały organów spółki z o.o. utrzymują się
w stosunkach prawnych także wtedy, gdy szczególne względem prawa handlowego
przepisy zawarte w ustawie „kominowej” przewidują sankcję bezwzględnej
nieważności czynności opartych na sprzecznych z imperatywnymi rygorami
wymienionej ustawy uchwał organów powodowej Spółki. Pozwanego ze względu
na pełnioną funkcję członka zarządu Spółki P. obowiązywała podwyższona miara
profesjonalnej staranności pracowniczej wymaganej na kierowniczym stanowisku
pracy, która wyklucza legalność „nieświadomego” pobrania wynagrodzenia za
udział w radzie nadzorczej strony powodowej, pomimo zakazu określonego w
ustawie kominowej, co oznacza, że pozwany powinien był liczyć się z obowiązkiem
zwrotu nienależnie uzyskanych korzyści przekraczających określone w tej ustawie
limity maksymalnego wynagrodzenia za pracę (art. 409 k.c.).
Kwota wzbogacenia obejmuje także należności publicznoprawne.
Świadczenia te związane były z zaliczkami na podatek dochodowy od osób
fizycznych (art. 3 ust. 1 w zw. z art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r.
o podatku dochodowym od osób fizycznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 361
ze zm.) oraz art. 84 ust. 1 w zw. z art. 66 ust. 1 pkt 35 ustawy z dnia 27 sierpnia
2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych
(Dz.U. Nr 164, poz. 1027). Oba świadczenia są ze sobą normatywnie połączone,
skoro w ramach rocznych rozliczeń finansowych podatnika z pobranych zaliczek
podatkowych odliczeniu podlegają składki na ubezpieczenie zdrowotne. Oznacza to,
9
że bezpośrednim beneficjentem świadczeń wypłacanych przez płatnika danin
publicznych (w opisanym zakresie), jakim jest strona powodowa, był pozwany,
któremu w świetle art. 72 i nast. ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja
podatkowa (jedn. tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 749) w zw. z art. 24 ust. 6a ustawy
z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst: Dz.U.
z 2013 r., poz. 442) w odniesieniu do podatku dochodowego przysługuje droga
administracyjna dla dokonania korekty dokonanych wcześniej rozliczeń podatku
dochodowego za poszczególne lata. W konsekwencji zapłata obu świadczeń
z tytułu danin publicznych przez płatnika, które to świadczenia docelowo łączyły się
z obowiązkami publicznoprawnymi pozwanego, skutkują powstaniem roszczenia
z bezpodstawnego wzbogacenia, które przysługują płatnikowi (stronie powodowej)
wobec podatnika (pozwanego jako beneficjenta tych świadczeń). Doszło bowiem
do zapłaty przez stronę powodową publicznoprawnego długu pozwanego, który
z jednej strony zubożył stronę powodową, a z drugiej strony zapewnił korzyść
majątkowa pozwanemu.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony w całości przez pozwanego
skargą kasacyjną. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
zarzucono naruszenie przepisów:
- art. 6 ust. 1 w zw. z art. 4 pkt 1 w zw. z art. 2 pkt 9 ustawy z dnia
21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez
osoby pełniące funkcje publiczne oraz art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 3 marca 2000 r.
o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi poprzez ich
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że pozwany nie mógł
zasiadać w radzie nadzorczej Spółki powódki;
- art. 405 i art. 410 k.c. poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie, a w konsekwencji przyjęcie, że kwota wzbogacenia pozwanego
kosztem powódki obejmuje należności publicznoprawne (podatki oraz składki
ubezpieczeń społecznych);
- art. 118 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie oraz art. 291 § 1 k.p.,
poprzez jego niezastosowanie i błędne przyjęcie, że termin przedawnienia roszczeń
dochodzonych przez powódkę wynosi 10 lat.
10
Pozwany wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji oraz orzeczenia
o kosztach postępowania kasacyjnego, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku i jego zmianę przez oddalenie powództwa oraz zasądzenie od powoda na
rzecz pozwanego kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według stanu prawnego obowiązującego w czasie, gdy pozwany pełnił
funkcję prezesa spółki P., a zarazem był członkiem rad nadzorczych powodowej
Spółki oraz Polskiego Wydawnictwa […] S.A. obowiązywały dwie ustawy, tj. ustawa
kominowa z dnia 3 marca 2000 r. i ustawa antykorupcyjna z dnia 21 sierpnia 1997 r.
Nie ulega wątpliwości, że pozwany - abstrahując w tym miejscu uzasadnienia od
wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów zawartych w ustawie antykorupcyjnej
- naruszył normę wyrażoną w art. 4 ust. 1 ustawy kominowej, zgodnie z którą jedna
osoba może być członkiem rady nadzorczej tylko w jednej spośród spółek, o
których mowa w art. 1 pkt 4-7. W art. 1 wymieniono kategorie podmiotów
gospodarczych, do których ustawa ta ma zastosowanie. W szczególności, ma ona
zastosowanie wobec jednoosobowych spółek prawa handlowego utworzonych
przez Skarb Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego (art. 1 pkt 4), do
spółek prawa handlowego, w których udział Skarbu Państwa przekracza 50%
kapitału zakładowego lub 50% liczby akcji (art. 1 pkt 5), spółek prawa handlowego,
w których udział jednostek samorządu terytorialnego przekracza 50% kapitału
zakładowego lub 50% liczby akcji (art. 1 pkt 6) oraz spółek prawa handlowego, w
których udział spółek, o których mowa w pkt 4-6), przekracza 50% kapitału
zakładowego lub 50% liczby akcji (art. 1 pkt 7 - tzw. spółki pośrednio zależne od
Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego). Zgodnie z art. 2, ustawa
ma zastosowanie m.in. do kierowników jednostek organizacyjnych wymienionych w
art. 1 pkt 1-13, a w szczególności prezesów (art. 2 pkt 1) i członków organów
nadzorczych jednostek organizacyjnych wymienionych w art. 1 pkt 2-7, a w
szczególności rad nadzorczych i komisji rewizyjnych (art. 2 pkt 7). Pozwany był
prezesem spółki P., w której 100% udziałów posiadało Przedsiębiorstwo
Wydawnicze […] S.A., której jedynym akcjonariuszem był Skarb Państwa. Pozwany
był więc prezesem spółki, o której mowa w art. 1 pkt 7 ustawy kominowej, tj. spółki
11
pośrednio zależnej od Skarbu Państwa. Jednocześnie był członkiem rady
nadzorczej powodowej Spółki - która ze względu na to, że całość jej kapitału
zakładowego należała do Centralnej Stacji […] S.A. - jednoosobowej spółki Skarbu
Państwa, zaliczała się do podmiotów wymienionych w art. 1 pkt 7 ustawy
kominowej - oraz rady nadzorczej Polskiego Wydawnictwa […] S.A. -
jednoosobowej spółki Skarbu Państwa, a więc podmiotu wymienionego w art. 1 pkt
4 ustawy kominowej. Wbrew zarzutowi skargi kasacyjnej, wynikającej z art. 4 ust. 1
ustawy kominowej reguły, że jedna osoba, do której mają zastosowania przepisy tej
ustawy, może być członkiem rady nadzorczej tylko w jednej spośród spółek,
o których mowa w art. 1 pkt 4-7, nie modyfikował w stosunku do pozwanego
przepis art. 6 ust. 2 ustawy antykorupcyjnej. Ustawa antykorupcyjna
określa ograniczenia w prowadzeniu działalności gospodarczej przez osoby
zajmujące kierownicze stanowiska państwowe, w rozumieniu przepisów
o wynagrodzeniu osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe, oraz przez
sędziów Trybunału Konstytucyjnego (art. 1). Ustawa określa także ograniczenia
w prowadzeniu działalności gospodarczej przez inne osoby szczegółowo określone
w art. 2 tej ustawy, w tym pracowników jednoosobowych spółek Skarbu Państwa
oraz spółek, w których udział Skarbu Państwa przekracza 50% kapitału
zakładowego lub 50% akcji, zajmujących stanowiska: prezesa, wiceprezesa
i członka zarządu (art. 2 pkt 9). Osoby wymienione w art. 1 i 2, w okresie
zajmowania stanowisk lub pełnienia funkcji, o których mowa w tych przepisach,
nie mogą m.in. być członkami zarządów, rad nadzorczych lub komisji rewizyjnych
spółek prawa handlowego (art. 4 pkt 1). Jednocześnie w art. 6 ust. 1 przewidziano
wyjątek od tego zakazu. Zakaz zajmowania stanowisk w organach spółek, o którym
mowa w art. 4 pkt 1, nie dotyczy osób wymienionych w art. 2 pkt 1, 2 i 6-10,
o ile zostały zgłoszone do objęcia takich stanowisk w spółce prawa handlowego
przez: Skarb Państwa, inne państwowe osoby prawne, spółki, w których udział
Skarbu Państwa przekracza 50% kapitału zakładowego lub 50% liczby akcji,
jednostki samorządu terytorialnego, ich związki lub inne osoby prawne jednostek
samorządu terytorialnego; osoby te nie mogą zostać zgłoszone do więcej
niż dwóch spółek prawa handlowego z udziałem podmiotów zgłaszających te osoby.
Jednocześnie, jak stanowi art. 6 ust. 2 ustawy antykorupcyjnej, osoby, o których
12
mowa w art. 2 pkt 1 i 2, mogą otrzymywać odrębne wynagrodzenie z tytułu
sprawowania funkcji w spółce prawa handlowego, do której zostały wyznaczone
jako reprezentanci Skarbu Państwa, na zasadach określonych w ustawie z dnia
3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami
prawnymi. Odnosząc powyższe regulacje do okoliczności sprawy należy zwrócić
uwagę na to, że przepisy ustawy antykorupcyjnej w art. 2 pkt 9 - który ewentualnie
mógłby mieć zastosowanie w stosunku do pozwanego - nie wskazują spółek
pośrednio zależnych od Skarbu Państwa, takich, o których mowa w art. 1 pkt 7
ustawy kominowej. Wymieniają bowiem jedynie prezesów, wiceprezesów
i członków zarządu jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oraz spółek, w których
udział Skarbu Państwa przekracza 50% kapitału zakładowego lub 50% liczby akcji.
Spółka P., której prezesem był pozwany, nie była podmiotem wymienionym w art. 2
pkt 9 ustawy antykorupcyjnej, gdyż – według wiążących Sąd Najwyższy ustaleń –
nie była to jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, ani też spółka, w której udział
Skarbu Państwa przekraczał 50% kapitału zakładowego lub 50% liczby akcji. W
omawianej spółce 100% udziałów należało bowiem do spółki akcyjnej -
Przedsiębiorstwa Wydawniczego […]. Spółka akcyjna, w której chociażby 100%
akcji należało do Skarbu Państwa, jest odrębnym od tego ostatniego podmiotem
prawnym. Co najwyżej można w takim przypadku przyjąć, że Skarb Państwa jest
rzeczywistym właścicielem danej spółki. Konstatacja ta nie uprawnia jednak do
wnioskowania, że z tej przyczyny także do prezesów spółek pośrednio zależnych
od Skarbu Państwa, tj. takich, w których spółki Skarbu Państwa mają ponad 50%
udziałów lub ponad 50% akcji, ma zastosowanie art. 2 pkt 9 ustawy antykorupcyjnej,
w a konsekwencji art. 4 pkt 1 z wyjątkiem określonym w art. 6 ust. 1 tej ustawy.
Przepisy ustawy antykorupcyjnej mają charakter przepisów ograniczających
wolność prowadzenia działalności gospodarczej. Z tej przyczyny należy wykładać je
ściśle. W konsekwencji pozwany nie mógł powoływać się na wyłączenie określone
w art. 6 ust. 1 ustawy antykorupcyjnej, który nie miał do niego w ogóle
zastosowania. Z tej przyczyny tylko ubocznie należy dodać, że przepisy obu ustaw
dotyczą różnej materii, odpowiednio: ograniczenia prowadzenia działalności
gospodarczej - ustawa antykorupcyjna oraz ograniczenia wysokości wynagrodzenia
- ustawa kominowa. Dlatego stosunku pomiędzy tymi ustawami nie można
13
ujmować jako prostej relacji pomiędzy ustawą ogólną i ustawą szczególną. Jednak
mimo odmiennego przedmiotu regulacji w istocie art. 4 ust. 1 ustawy kominowej
wprowadza podobnego rodzaju ograniczenie prowadzenia działalności
gospodarczej, jak art. 4 pkt 1 ustawy antykorupcyjnej i w tym zakresie mogą
zachodzić sytuacje faktyczne podlegające unormowaniu zawartemu w obu wyżej
wymienionych ustawach. Zakres regulacji art. 4 pkt 1, łącznie z wyjątkiem
określonym w art. 6 ust. 2 ustawy antykorupcyjnej, jest znacznie szerszy od
regulacji zawartej w art. 4 ust. 1 ustawy kominowej zarówno co do rodzaju
podmiotów, do którego ma zastosowanie ograniczenie w prowadzeniu działalności
gospodarczej (spółek prawa handlowego w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy
antykorupcyjnej), jak i form prowadzenia działalności gospodarczej (zakaz bycia
członkiem zarządów, rad nadzorczych lub komisji rewizyjnych). Tymczasem art. 4
ust. 1 ustawy kominowej dotyczy jedynie ograniczenia bycia członkiem rady
nadzorczej i tylko w jednej ze spółek, o których mowa w art. 1 pkt 4-7 tej ustawy.
Podmiot objęty obu analizowanymi przepisami powinien zastosować się do
ograniczeń wynikających z każdego z nich. Z tych przyczyn nie był uzasadniony
zarzut naruszenia art. 6 ust. 1 w zw. z art. 4 pkt 1 w zw. z art. 2 pkt 9 ustawy
antykorupcyjnej z dnia 21 sierpnia 1997 r. oraz art. 4 ust. 1 ustawy kominowej
z dnia 3 marca 2000 r.
Ponieważ pozwany nie kwestionuje oceny Sądu, że spełnione przez stronę
powodową na jego rzecz świadczenie należało kwalifikować jako świadczenie
nienależne, to z tej przyczyny obowiązek jego zwrotu poddany jest regulacji art. 410
k.c., który stanowi przepis szczególny wobec ogólnego przepisu art. 405 k.c.
określającego w takim przypadku jedynie zakres obowiązku zwrotu świadczenia.
Naruszenie wymienionych przepisów pozwany wiąże z bezzasadnym, jego
zdaniem, zasądzeniem od niego na rzecz strony powodowej kwoty obejmującej nie
tylko wynagrodzenie netto wypłacone pozwanemu, ale także odprowadzone przez
powoda jako płatnika składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz zaliczki na podatek
dochodowy. W ustalonych okolicznościach występują trzy podmioty: powodowa
Spółka, pozwany oraz Zakład Ubezpieczeń Społecznych (w zakresie składek
na ubezpieczenie zdrowotne) i Skarb Państwa - odpowiedni urząd skarbowy
(w zakresie zaliczek na podatek dochodowy). Świadczenie w postaci zapłaty
14
składek na ubezpieczenie zdrowotne oraz zaliczek na podatek dochodowy nie
zostaje spełnione bezpośrednio do rąk pozwanego, lecz zostało przekazane
odpowiednio do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz właściwego urzędu
skarbowego. Ogólnie rzecz ujmując, w stosunkach trójstronnych wskazuje się,
że należy odróżnić przysporzenie (zapłatę) od świadczenia. To ostatnie wynika ze
stosunku prawnego będącego przyczyną prawną przysporzenia. W stosunkach
trójstronnych kondycja przysługuje między stronami świadczenia. Decyduje nie to,
kto płacił i kto walutę otrzymał, lecz, to czyim kosztem i na czyją rzecz nastąpiło
świadczenie. Uwzględniając przepisy, które regulują obowiązek i sposób
oprowadzania przez płatnika składek na ubezpieczenie zdrowotne oraz zaliczek na
podatek dochody należy dojść do wniosku, że oba świadczenia zostały spełnione
kosztem strony powodowej na korzyść pozwanego.
Zgodnie z art. 66 ust. 1 pkt 35 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r.
oświadczenia opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (jedn. tekst:
Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.), obowiązkowi ubezpieczenia
zdrowotnego podlegają członkowie rad nadzorczych posiadający miejsce
zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Według zaś art. 84 ust. 1,
składkę na ubezpieczenie zdrowotne opłaca osoba podlegająca ubezpieczeniu
zdrowotnemu, z zastrzeżeniem art. 85 i 86. Artykuł 85 ust. 1 pkt 16 tej ustawy
przewidywał, że za członka rady nadzorczej składkę jako płatnik oblicza, pobiera
z dochodu ubezpieczonego i odprowadza podmiot, w którym działa rada nadzorcza.
Przepis art. 87 ust. 1 stanowił, że osoby i jednostki organizacyjne, o których mowa
w art. 84-86, są obowiązane, bez uprzedniego wezwania, opłacić i rozliczyć składki
na ubezpieczenie zdrowotne za każdy miesiąc kalendarzowy w trybie i na
zasadach oraz w terminie przewidzianych dla składek na ubezpieczenie społeczne,
a jeżeli do tych osób i jednostek nie stosuje się przepisów o ubezpieczeniu
społecznym - w terminie do 15. dnia następnego miesiąca. Z powołanych
przepisów wynika, że przekazanie przez płatnika składki zdrowotnej stanowiło
realizację obowiązku samego pozwanego jako ubezpieczonego - członka rady
nadzorczej. Płatność tej składki przez stronę powodową nastąpiła więc na
korzyść pozwanego kosztem strony powodowej, która jako płatnik pokryła
z własnych środków dochód uzyskany przez pozwanego, z którego odprowadzono
15
składki na ubezpieczenie zdrowotne. Jak wskazano w uzasadnieniu wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 kwietnia 2012 r., P 41/11 (OTK-A 2012, nr 4,
poz. 41), w większości przypadków składkę oblicza, pobiera i odprowadza płatnik,
który czyni to za osoby objęte obowiązkowym ubezpieczeniem zdrowotnym
(ubezpieczonych). Dodać należy, iż z samego faktu odprowadzenia składek na
ubezpieczenie zdrowotne pozwany nabył prawo do odniesienia korzyści
wynikającej z art. 95 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. oświadczenia
opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Zgodnie z tym
przepisem, składka na ubezpieczenie zdrowotne podlega odliczeniu od podatku
dochodowego od osób fizycznych - na zasadach określonych w ustawie z dnia
26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych.
W przypadku, gdy składka została odprowadzona natomiast od świadczenia
nienależnego, mamy do czynienia ze składką nienależną, której zwrot następuje na
zasadach określonych w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych,
tj. ustawy z dnia 13 października 1998 r. (obecnie jedn. tekst: z 2015 r., poz. 121).
Pojęcie nienależnie opłaconej składki nie zostało zdefiniowane w ustawie.
Nie ulega jednak wątpliwości, że „nienależnie opłacona składka” nie stanowi
obowiązkowego świadczenia w ramach stosunku ubezpieczenia społecznego.
W piśmiennictwie uznaje się, że pojęcie to obejmuje zarówno przypadki,
w których istniała podstawa prawna świadczenia składkowego, ale zostało
ono spełnione w kwocie wyższej niż należna (nadpłata), jak również w przypadku
opłacenia składki bez podstawy prawnej (por. uzasadnienie wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 26 maja 2010 r., P 29/08, OTK 2010, nr 4, poz. 35).
Zgodnie zaś z art. 24 ust. 6a, nienależnie opłacone składki podlegają zaliczeniu
przez Zakład z urzędu na poczet zaległych lub bieżących składek, a w razie ich
braku - na poczet przyszłych składek, chyba że płatnik składek złoży wniosek
o zwrot składek, z zastrzeżeniem ust. 6c, 8 i 8d. W sprawie nie wykazano,
aby strona powodowa jako płatnik składki złożyła wniosek o ich zwrot i go uzyskała,
co ewentualnie mogłoby zmodyfikować zakres obowiązku zwrotu przez pozwanego
tej części świadczenia.
Podobna ocena dotyczy odprowadzonych przez stronę powodową zaliczek
na poczet podatku dochodowego od osób fizycznych. Obowiązek podatkowy,
16
w myśl art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób
fizycznych (obecnie jedn. tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 361 ze zm.), ciąży na osobach
fizycznych od całości dochodów (przychodów). Płatnicy są obowiązani jedynie
obliczać i pobierać w ciągu roku zaliczki na podatek dochodowy od osób, które
uzyskują przychody (por. art. 31). W przypadku nadpłaty podatku - szczegółowo
zdefiniowanego w art. 72 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja
podatkowa (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 613) - ma zastosowanie art. 76 § 1 tej
ustawy, według której nadpłaty wraz z ich oprocentowaniem podlegają zaliczeniu
z urzędu na poczet zaległości podatkowych wraz z odsetkami za zwłokę, odsetek
za zwłokę od nieuregulowanych w terminie zaliczek na podatek, kosztów
upomnienia oraz bieżących zobowiązań podatkowych, a w razie ich braku
podlegają zwrotowi z urzędu, chyba że podatnik złoży wniosek o zaliczenie
nadpłaty w całości lub w części na poczet przyszłych zobowiązań podatkowych.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy w składzie obecnym przychyla się do stanowiska
wyrażonego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2009 r., V CSK 371/08
(nie publ.), że zapłata przez płatnika podatku dochodowego, który obciążał
podatnika tego podatku, może oznaczać stan bezpodstawnego wzbogacenia
podatnika kosztem majątku płatnika i uzasadniać roszczenie o zwrot zapłaconej
kwoty podatku na podstawie art. 405 i nast. k.c. W uzasadnieniu tego orzeczenia
także uznano, że obowiązek zapłaty podatku dochodowego obciążał podatnika,
natomiast płatnik jest zobowiązany jedynie do obliczenia i pobrania podatku
od podatnika i wpłaceniu go we właściwym terminie organowi podatkowemu.
Jeżeli zatem taki podatek został już zapłacony przez płatnika, to otwiera się
możliwość uzyskania zwrotu równowartości tego podatku przez płatnika podatku,
skoro do zapłaty takiej doszło także w jego interesie. Taki stan rzeczy oznacza
powstanie po stronie płacącego płatnika stanu zubożenia, natomiast po stronie
podatnika - stanu wzbogacenia. Stan wzbogacenia następuje kosztem majątku
płatnika podatku, ponieważ podatnik zaoszczędza wydatek odpowiadający
równowartości zapłaconego podatku przez zubożonego. Okoliczności
rozpoznawanej obecnie sprawy różniły się o tyle, że na skutek uznania
wypłaconemu pozwanemu świadczenia za nienależne, za nienależne należało
uznać także zaliczkę odprowadzoną na poczet podatku dochodowego od osób
17
fizycznych, jaki powinien zapłacić pozwany. Jednakże, jak wyżej wykazano,
pozwany może zaliczyć kwotę nadpłaty na poczet innych należności albo otrzymać
jej zwrot. W ustalonych okolicznościach nie można więc przyjąć, że pozwany
nie uzyskał wzbogacenia wskutek spełnienia nienależnego świadczenia w kwocie
obejmującej oprócz wynagrodzenia netto także równowartość odprowadzonych
składek na ubezpieczenie zdrowotne i zaliczek na podatek dochodowy od osób
fizycznych. W odniesieniu do argumentów zawartych w uzasadnieniu skargi
kasacyjnej wskazać należy, że pozwany bezpodstawnie powołał się na stanowisko
wyrażone m.in. w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2013 r.,
V CSK 63/12 (nie publ.). W orzeczeniu tym stwierdzono, że nienależnie zapłacone
składki z określonego ważnego lub nieważnego stosunku ubezpieczenia nie
nabywają charakteru świadczeń nienależnych organowi rentowemu w rozumieniu
art. 410 k.c. także dlatego, że wszelkie należności opłacone tytułem składek na
ubezpieczenie społeczne podlegają na wniosek ich płatników zwrotowi w terminach
określonych w przepisach prawa ubezpieczeń społecznych. W konsekwencji
należy zatem przyjąć, że przepis o nienależnym świadczeniu (art. 410 k.c.) nie ma
zastosowania do żądania zwrotu nienależnie pobranej składki na ubezpieczenie
emerytalne. Podzielając to stanowisko, należy jednak uściślić, że zostało
ono wyrażone w relacji pomiędzy osobą ubezpieczoną a organem rentowym
(por. również postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2008 r.,
II UK 71/08, OSNP 2010, nr 7-8, poz. 104 oraz z dnia 24 marca 2011 r., I CSK
364/10, nie publ.).
Nie był wreszcie uzasadniony zarzut naruszenia art. 118 k.c. oraz art. 291
§ 1 k.p. Oceny zarzutów naruszenia prawa materialnego dokonuje się na podstawie
ustalonego w sprawie stanu faktycznego, którym, zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c.,
jest związany Sąd Najwyższy, rozpoznając skargę kasacyjną. W sprawie Sądy
meriti nie ustaliły, aby powódkę i pozwanego łączył stosunek pracy, w ramach
którego pozwany był członkiem rady nadzorczej. Z tej przyczyny nie można uznać
za zasadnego zarzutu naruszenia art. 291 § 1 k.p. Za prawidłowe należy także
uznać stanowisko Sądu drugiej instancji, że do roszczenia dochodzonego przez
powódkę nie miał zastosowania 3-letni termin przedawnienia przewidziany w art.
118 k.c. dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej.
18
Wprawdzie celem spółki handlowej jest uczestniczenie w obrocie gospodarczym,
a w konsekwencji dla dochodzonych przez nią roszczeń związanych z działalnością
przez nią prowadzoną ma zastosowanie 3-letni termin przedawnienia, jednakże nie
dotyczy to roszczenia dochodzonego w sprawie przeciwko pozwanemu.
Należy bowiem uwzględnić, że roszczenie to nie było związane z prowadzoną
przez powódkę działalnością gospodarczą polegającą na uczestnictwie w obrocie
gospodarczym, lecz wynikało ze stosunku prawnego łączącego strony - spółkę
i członka jej rady nadzorczej - podlegającego regulacjom przepisom k.s.h.
Stosunek ten nie ma charakteru umownego, lecz jest szczególnym stosunkiem
organizacyjnym (korporacyjnym). Również wypłata wynagrodzenia członkowi rady
nadzorczej z tytułu pełnionej funkcji stanowi element treści stosunku
organizacyjnego istniejącego między spółką a członkiem rady nadzorczej
(por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2014 r., III CZP
104/13, OSNC 2014, nr 11, poz. 110). Te elementy stosunku prawnego mają
charakter wiodący, charakterystyczny dla relacji wewnętrznej między spółką
i członkiem rady nadzorczej. Termin przedawnienia przewidziany dla roszczeń
związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej dotyczy relacji
zewnętrznych podmiotu prowadzącego taką działalność, a więc związanych
z uczestniczeniem w obrocie gospodarczym.
Z tych względów skarga kasacyjna jako nieoparta na uzasadnionej
podstawie podlegała oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c. O kosztach
postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 99,
art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. oraz przepisów § 12 ust. 4 pkt 2 w zw. z § 2 ust. 2
i § 6 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 490 ze zm.).
kc
19
jw