Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PK 110/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z powództwa M. Ź.
przeciwko Spółdzielni Mleczarskiej M. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 7 kwietnia 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na
rzecz powoda kwotę 900 (dziewięćset) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 4 grudnia 2013 r., Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Ł. oddalił powództwo M. Ź. przeciwko Spółdzielni Mleczarskiej „M.”
w W. o zapłatę kwoty 33.544,76 zł z ustawowymi odsetkami i zasądził od powoda
2
na rzecz strony pozwanej kwotę 1.800 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że w dniu 12 kwietnia 2012 r. strony zawarły
umowę o pracę na czas określony do dnia 11 kwietnia 2013 r., na podstawie której
powód został zatrudniony w pozwanej spółdzielni na stanowisku przedstawiciela
handlowego-pełnomocnika do spraw rejestracji spółki joint-venture na terenie U. W
§ 2 pkt 1 tej umowy postanowiono, że umowa o pracę ulegnie automatycznemu
rozwiązaniu ze skutkiem przypadającym na koniec miesiąca w przypadku
zakończenia procesu rejestracji spółki joint-venture o nazwie „M.-U.” z siedzibą na
terenie U., której udziałowcem będzie pozwana spółdzielnia. W umowie (§ 2 pkt 2)
ustalono, że spółdzielnia, po zakończeniu procesu rejestracji spółki „M.-U.”,
zagwarantuje powodowi zatrudnienie w tej spółce w pełnym wymiarze czasu pracy,
na warunkach finansowych i socjalnych nie gorszych od aktualnie obowiązujących.
Ponadto w § 7 pkt 3 umowy o pracę pozwana spółdzielnia zobowiązała się do
„opłacenia szkoły dla córki powoda” w kwocie 17.900 dolarów amerykańskich za
okres przypadający od 23 sierpnia 2012 r. do 21 czerwca 2013 r. Strony ustaliły, że
opłata ta zostanie zrealizowana w trzech transzach, z których pierwsza (7.300
dolarów) będzie płatna do dnia 24 sierpnia 2012 r., druga (5.300 dolarów) do dnia
14 grudnia 2012 r. i trzecia (5.300 dolarów) do dnia 29 marca 2013 r. Pozwana
spółdzielnia przelała na wskazany przez powoda rachunek bankowy kwotę 7.300
dolarów tytułem pierwszej raty „opłaty za szkołę córki”. W dniu 6 sierpnia 2012 r.
nastąpiła rejestracja „M.-U.” spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w
K., której jednym z dwóch udziałowców została pozwana spółdzielnia. W dniu 21
października 2012 r. powód zawarł ze spółką „M. U.” umowę o pracę na czas
określony, na podstawie której został zatrudniony na stanowisku jej dyrektora.
Dokumenty potwierdzające rejestrację spółki powód przekazał natomiast pozwanej
spółdzielni w listopadzie 2012 r. W dniu 6 grudnia 2012 r. spółdzielnia wystawiła
powodowi świadectwo pracy, w którym wskazała, że stosunek pracy uległ
rozwiązaniu z dniem 30 listopada 2012 r. z upływem czasu, na który zawarto
umowę o pracę (art. 30 § 1 pkt 5 k.p.). W dniu 7 stycznia 2013 r. spółdzielnia
otrzymała pismo powoda datowane na 27 grudnia 2012 r., w którym wyjaśnił, że w
związku z rejestracją spółki „M.-U.” umowa o pracę między nim a spółdzielnią
3
faktycznie rozwiązała się z dniem 24 października 2012 r. Jednak już z dniem 1
listopada 2012 r. pomiędzy stronami doszło do nawiązania kolejnego stosunku
pracy na dotychczasowych warunkach zatrudnienia, o czym świadczy w
szczególności to, że powód w tym okresie nadal świadczył na rzecz spółdzielni
pracę za wynagrodzeniem. W odpowiedzi na to pismo pozwana spółdzielnia
zażądała od powoda zwrotu wynagrodzenia, jakie wypłaciła za listopad 2012 r.,
twierdząc, że powód uprzednio wprowadził pracodawcę w błąd co do daty
rozwiązania umowy o pracę. Skoro powód dopiero w dniu 12 listopada 2012 r.
poinformował stronę pozwaną o zarejestrowaniu spółki na terenie U., to pozwana
pozostawała w przeświadczeniu, że rejestracja tego podmiotu nastąpiła w
listopadzie 2012 r. i z tej przyczyny wypłaciła powodowi (choć niesłusznie)
wynagrodzenie również za ten miesiąc. Kolejnym pismem z 11 stycznia 2013 r.
(które pozwanej doręczono 18 stycznia 2013 r.) powód poinformował spółdzielnię,
że z uwagi na brak środków finansowych „nie jest w stanie dostarczyć” samochodu
służbowego i pozostałych narzędzi pracy do siedziby spółdzielni w Polsce (powód
oznajmił, że zdeponował je w siedzibie spółki na U.). Jednocześnie powód zażądał
od spółdzielni, aby rozliczyła poniesione przez niego wydatki, a także wypłaciła mu
wynagrodzenie za grudzień 2012 r. oraz zrealizowała świadczenia dodatkowe
(opłatę za korzystanie z mieszkania oraz czesne za naukę córki). W dniu 27 lutego
2013 r. powód wezwał pozwaną spółdzielnię do uiszczenia w terminie 7 dni kwoty
5.300 dolarów tytułem drugiej transzy opłaty należnej na sfinansowanie czesnego
za naukę jego córki. W tym samym piśmie „przypomniał” spółdzielni również, że
termin zapłaty trzeciej transzy opłaty za czesne upływa w dniu 29 marca 2013 r.
Pozwana spółdzielnia nie dokonała zapłaty drugiej i trzeciej transzy opłaty za
czesne, o co powód wystąpił w rozpoznawanej sprawie.
Przy takich ustaleniach faktycznych Sąd Rejonowy doszedł do wniosku, że
powództwo nie jest uzasadnione. Zdaniem Sądu Rejonowego, strony umowy o
pracę mogą postanowić o przyznaniu pracownikowi od pracodawcy świadczeń
dodatkowych (o charakterze finansowym lub pozafinansowym). Takimi
świadczeniami mogą być telefon komórkowy, laptop, udostępnienie samochodu
służbowego i pokrycie kosztów jego eksploatacji, wykup polis ubezpieczeniowych,
pokrycie kosztów leczenia, przeprowadzki, wynajmu mieszkania, nauki itp. Przepisy
4
prawa pracy nie określają zasad przyznawania takich świadczeń, a to oznacza, że
w tych kwestiach istotne znaczenie ma wykładnia oświadczeń woli. Sąd pierwszej
instancji dał wiarę zeznaniom świadków, z których jeden był doradcą prezesa
zarządu spółdzielni do spraw pracowniczych, a drugi zastępcą dyrektora wydziału
handlu zagranicznego, z których wynikało, że spółdzielnia zobowiązała się do
opłacania czesnego za naukę córki powoda i ponoszenia kosztów mieszkania
powoda na terenie U. tylko w okresie trwania umowy o pracę. Spółdzielnia nie
gwarantowała powodowi, że będzie realizowała wypłatę tych świadczeń po
rozwiązaniu stosunku pracy. Co do tej kwestii obie strony wyraziły zgodną wolę w
momencie zawierania umowy o pracę w dniu 12 kwietnia 2012 r. a prezes zarządu
spółdzielni - godząc się na przyznanie powodowi w tej umowie dodatkowego
pakietu socjalnego - miał nadzieję, że powód rozwinie działalność spółki na U., co
przyniesie dla pozwanej spółdzielni wymierne korzyści. Tymczasem powód
przekazał pozwanej spółdzielni dokumenty rejestracyjne spółki dopiero w
listopadzie 2012 r. w sytuacji, gdy ta spółka w ogóle nie rozpoczęła prowadzenia
działalności gospodarczej, bo nie zawarła ani jednego kontraktu z odbiorcami u.,
skutkiem czego było podjęcie przez jej wspólników uchwały o likwidacji spółki.
Zdaniem Sądu Rejonowego, spółdzielnia była zobowiązana do realizacji na rzecz
powoda świadczeń dodatkowych przewidzianych w § 7 umowy o pracę jedynie w
trakcie trwania stosunku pracy (w okresie obowiązywania umowy o pracę zawartej
12 kwietnia 2012 r.). Świadczy o tym choćby postanowienie, że „pracodawca
zobowiązuje się na czas trwania umowy do: (...)”. Z chwilą rozwiązania umowy o
pracę zobowiązanie strony pozwanej wynikające z § 7 tej umowy wygasło. Z
materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie nie wynika jednoznacznie, kiedy
powód faktycznie zakończył czynności dotyczące rejestracji spółki „M.-U.”. Z
chronologii wydarzeń można wywnioskować, że skoro powód w dniu 21
października 2012 r. zawarł umowę o pracę ze spółką „M.-U.”, to po tej dacie już nie
mógł być pracownikiem pozwanej spółdzielni (co sam przyznał w pozwie). Zatem
rozwiązanie umowy o pracę pomiędzy stronami musiało nastąpić najpóźniej z
końcem października 2012 r. Według Sądu Rejonowego, niezależnie od tego, czy
do rozwiązania umowy o pracę doszło z końcem września czy z końcem
października 2012 r., to i tak zobowiązanie strony pozwanej wynikające z § 7 pkt 3
5
tej umowy wygasło z dniem rozwiązania tej umowy. To zobowiązanie było bowiem
„integralnie związane” ze stosunkiem pracy, a to oznacza, że z dniem jego ustania
(rozwiązania umowy o pracę) wygasały wszelkie zobowiązania wynikające z tego
stosunku, w tym obowiązek wypłacania świadczeń dodatkowych.
Od wyroku Sądu pierwszej instancji powód wniósł apelację. Wyrokiem z dnia
7 kwietnia 2014 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Ł.: 1)
zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że zasądził od strony
pozwanej na rzecz powoda kwotę 33.346,01 zł z ustawowymi odsetkami w
wysokości 13% od kwot 16.573,63 zł - za okres od 15 grudnia 2012 r. do 29 marca
2013 r. i 33.346,01 zł za okres od 30 marca 2013 r. do dnia zapłaty oraz kwotę
1.800 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego za pierwszą instancję; 2) oddalił
apelację w pozostałej części; 3) zasądził od strony pozwanej na rzecz powoda
kwotę 930 zł tytułem zwrotu kosztów procesu za drugą instancję, a ponadto 4)
zasądził od strony pozwanej na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Ł.
kwotę 1.668 zł tytułem opłaty od pozwu, od której powód był zwolniony. W
uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd odwoławczy wywiódł, że podziela większość
ustaleń, jakie w sprawie poczynił Sąd pierwszej instancji, ale nie zgodził się z
zaprezentowaną przez ten Sąd wykładnią § 7 ust. 3 umowy o pracę, wobec czego
przyjął odmienne niż Sąd Rejonowy „ustalenia co do rzeczywistej treści spornego
zapisu umownego”. Odwołując się do treści art. 65 § 2 k.c., Sąd odwoławczy uznał,
że przy zawieraniu umowy o pracę w dniu 12 kwietnia 2012 r. strony przewidywały
„względnie długotrwały” pobyt powoda na U., przy czym treść umowy
(postanowienia § 7 pkt 1 i 2) wskazują jednoznacznie, że miał to być pobyt z
rodziną. Z tego należy wnosić, że zamiarem powoda („mającym uzasadnienie w
przyjętej praktyce społecznej”) było, aby jego córka odbywała naukę na U. w ciągu
całego roku szkolnego (§ 7 pkt 3). Ten zamiar został przez pozwanego pracodawcę
zaakceptowany i dlatego opłacenie czesnego za cały rok szkolny (w pełnej
wysokości) - zgodnie z umową - miało obciążać pracodawcę. Zdaniem Sądu
odwoławczego, kwota czesnego, jaką powinien uiścić pracodawca, nie została
podzielona na raty. Świadczy o tym postanowienie umowy o pracę, zgodnie z
którym „pracodawca zobowiązuje się na czas trwania umowy do opłacenia szkoły
córki pracownika w kwocie 17.900 zł USD od dnia 23.08.2012 r. do dnia 21.06.2013
6
r.; wskazane daty obejmują rok szkolny”. W ocenie Sądu drugiej instancji, celem
umowy zawartej między stronami (uwzględniającym sytuację życiową i rodzinną
powoda oraz organizację nauczania) było więc opłacenie w całości przez stronę
pozwaną czesnego za rok szkolny 2012/13. W tym zakresie nie miały
decydującego znaczenia zeznania świadków, na których oparł się Sąd pierwszej
instancji, bowiem na ich podstawie nie można ustalić zgodnego zamiaru stron
umowy, w szczególności odnoszącego się do postanowienia zawartego w § 7 pkt 3
umowy. Sąd Okręgowy dodał, że czesne, które pozwana zobowiązała się opłacić z
tytułu pobierania nauki przez córkę powoda, nie było ani wynagrodzeniem za pracę,
ani innym świadczeniem ze stosunku pracy. Było natomiast świadczeniem
związanym ze stosunkiem pracy. Z kolei, wprowadzenie do umowy o pracę klauzuli,
zgodnie z którą pracodawca będzie ponosił koszty związane z opłatą czesnego za
naukę pobieraną przez córkę pracownika, nie jest sprzeczne z prawem ani z
zasadami współżycia społecznego. Nie można ponadto zakładać, że wymagalność
wszelkich świadczeń związanych ze stosunkiem pracy (świadczeń wynikających z
tego stosunku) musi zawsze przypadać w czasie jego trwania. Znane są przecież
przykłady takich świadczeń należnych pracownikowi, których wymagalność może
przypadać już po ustaniu zatrudnienia (dodatkowe wynagrodzenie roczne, premia
itp.). Z powołanych względów Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że
świadczenie dochodzone pozwem ma oparcie w treści § 7 pkt 3 umowy o pracę w
związku z art. 354 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. Dla oceny zasadności
powództwa nie mają istotnego znaczenia rozważania co do daty zakończenia
stosunku pracy między stronami, skoro nie budzi wątpliwości, że ów stosunek
istniał w dniu rozpoczęcia roku szkolnego 2012/13. Powództwo nie może być
oddalone tylko z tej przyczyny, że praca powoda nie przyniosła rezultatów
oczekiwanych przez pozwaną spółdzielnię. Ryzyko gospodarcze co do zasady
obciąża pracodawcę, a nie pracownika, zaś spółdzielnia nie wskazała takich
zachowań powoda (nieetycznych lub nielojalnych wobec pracodawcy), które
prowadziłyby do oceny, że zasądzenie spornej kwoty będzie niezgodne z zasadami
współżycia społecznego. Jeśli spółdzielnia uważa, że przysługują jej określone
roszczenia wobec powoda, to powinna je zgłosić w odpowiednim trybie (przez
wytoczenie odrębnego powództwa albo zgłoszenie powództwa wzajemnego lub
7
zarzutu potrącenia). Ustalając wysokość świadczenia, Sąd Okręgowy przyjął, że
ma zastosowanie art. 358 § 2 zdanie pierwsze k.c., a to oznacza, że wartość waluty
obcej należało określić według średniego kursu ogłaszanego przez Narodowy Bank
Polski z dnia wymagalności roszczenia. Uwzględniając kurs dolara amerykańskiego
obowiązujący w dniach wymagalności spornego świadczenia (14 grudnia 2012 r. -
3,1271 zł i 29 marca 2013 r. - 3,2590 zł) i mając na względzie zasadę wynikającą z
art. 321 § 1 k.p.c., Sąd odwoławczy zasądził na rzecz powoda kwotę 33.346,01 zł
tytułem należności głównej. W pozostałym zakresie powództwo należało oddalić i z
tej przyczyny apelacja powoda skierowana przeciwko tej części orzeczenia Sądu
Rejonowego podlegała oddaleniu jako bezzasadna. Z kolei rozstrzygnięcie w
zakresie odsetek Sąd Okręgowy oparł na podstawie wynikającej z art. 481 § 1 i § 2
zdanie pierwsze k.c.
Od wyroku Sądu Okręgowego strona pozwana wniosła skargę kasacyjną, w
której zarzuciła naruszenie: 1) art. 65 k.c. w związku z art. 300 k.p. przez wadliwe
przyjęcie, że „oświadczenie woli zawarte w umowie o pracę należy interpretować w
oderwaniu od treści stosunku pracy określonego w art. 22 k.p., podczas gdy art.
300 k.p. pozwala na stosowanie przepisów kodeksu pracy tylko w sprawach
nieuregulowanych w przepisach prawa pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z
przepisami prawa pracy”; 2) art. 22 § 1 k.p. wskutek przyjęcia, że „określone w
umowie o pracę świadczenie pracodawcy w stosunku do pracownika, polegające
na opłaceniu w czasie trwania umowy o pracę, szkoły dla córki pracownika w
określonej kwocie za rok szkolny, nie stanowi wynagrodzenia i należy się
pracownikowi po rozwiązaniu się stosunku pracy”; 3) art. 354 § 1 k.c. w związku z
art. 300 k.p. polegające na przyjęciu, że „pracownik nabył świadczenie z tytułu
umowy o pracę, polegające na zobowiązaniu pracodawcy do opłacenia w czasie
trwania umowy o pracę czesnego za szkołę córki pracownika, w z góry określonej
za rok kwocie” oraz że „należy stosować przepisy kodeksu cywilnego w przepadku,
gdy przepisy prawa pracy regulują kwestię wynagrodzenia oraz innych świadczeń
dodatkowych należnych pracownikowi od pracodawcy”; 4) art. 30 § 1 pkt 4 w
związku z art. 80 k.p. w wyniku przyjęcia, że „pomimo rozwiązania się stosunku
pracy z upływem czasu na jaki został zawarty, pracodawca zobowiązany jest do
wypłaty wynagrodzenia albo innych świadczeń wynikających z rozwiązanej umowy
8
o pracę; 5) art. 3531
k.c. w związku z art. 300 k.p. oraz w związku z art. 22 § 1 k.p.
oraz w związku z art. 8 k.p. polegające na przyjęciu, że „strony stosunku pracy
mogą zgodnie przyjąć w umowie o pracę, iż pracodawca będzie obowiązany do
świadczeń pieniężnych na rzecz pracownika po rozwiązaniu się stosunku pracy, co
tym samym nie jest sprzeczne z treścią i naturą stosunku pracy oraz zasadami
współżycia społecznego”. W uzasadnieniu podstaw kasacyjnych skarżąca wywiodła
w szczególności, że bez istnienia stosunku pracy brak jest podstaw prawnych do
dokonania przez pracodawcę wypłaty na rzecz pracownika wynagrodzenia lub
innych świadczeń pieniężnych. Przepisy prawa pracy nie dają możliwości wypłaty
pracownikowi świadczenia, które przysługuje zarówno w czasie trwania stosunku
pracy, jak również po jego ustaniu. Niezależnie od tego wypada przyjąć, że sporne
świadczenie (pokrycie kosztów czesnego za naukę córki powoda) wypłacane po
ustaniu stosunku pracy byłoby świadczeniem nienależnym z tej przyczyny, że
byłoby oczywiście sprzeczne z właściwością (naturą) stosunku pracy. Pozwana
wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i oddalenie powództwa oraz o
zasądzenie od powoda kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powód wniósł o odmowę przyjęcia skargi
do rozpoznania, a w razie przyjęcia jej do rozpoznania - o oddalenie skargi, a
ponadto o zasądzenie od strony pozwanej kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skarga nie może być uwzględniona, bo wszystkie podniesione w niej zarzuty
są nieuzasadnione. Powołany w pierwszej kolejności zarzut naruszenia art. 65 k.c.
w związku z art. 300 k.p. jest oczywiście nietrafny już choćby z tej przyczyny, że
skarżąca nie sprecyzowała, który z dwóch paragrafów art. 65 k.c. został naruszony
przez Sąd drugiej instancji. Tymczasem każda z tych jednostek redakcyjnych
dotyczy innej materii. O ile art. 65 § 1 k.c. określa (w ogólności) sposób
dokonywania wykładni oświadczenia woli, o tyle art. 65 § 2 k.c. wyjaśnia, w jaki
sposób należy interpretować treść umowy cywilnoprawnej. Reguluje więc sposób
9
wykładni oświadczeń woli, które zostały złożone przez co najmniej dwa podmioty
biorące udział w czynności prawnej wielostronnej (i to w sposób odmienny od
określonego w art. 65 § 1 k.c.). Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną tylko
w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, za wyjątkiem badania z urzędu
w granicach zaskarżenia, czy postępowanie odwoławcze nie było dotknięte
nieważnością (art. 39813
§ 1 k.p.c.). Rolą Sądu Najwyższego nie jest przy tym
doprecyzowywanie w jakikolwiek sposób podstaw kasacyjnych, które zostały
zredagowane przez stronę zastępowaną na tym etapie sporu przez
profesjonalnego pełnomocnika procesowego.
Nawet zakładając, że stronie pozwanej chodziło o zarzut naruszenia art. 65 §
2 k.c. (bo ten przepis był jedną z podstaw, na których Sąd Okręgowy oparł swe
rozstrzygnięcie), to chybione są wywody, jakie pozwana przytoczyła dla
uzasadnienia tego zarzutu. Skarżąca twierdzi, że zastosowanie „art. 65 k.c.” odbyło
się „z oczywistym pogwałceniem podstawowych zasad prawa pracy”, w tym
„zasady ekwiwalentności” wyrażonej w art. 22 § 1 k.p., zgodnie z którą
pracownikowi należy się wynagrodzenie jedynie za wykonaną pracę (z nielicznymi
wyjątkami). Zdaniem skarżącej, zasądzenie na rzecz powoda spornej kwoty za
okres przypadający po zakończeniu stosunku pracy nawiązanego na podstawie
terminowej umowy o pracę (czyli za okres, w którym powód nie świadczył już pracy
na rzecz spółdzielni) naruszało przedmiotową ekwiwalentność. Powyższe założenie
jest oczywiście nietrafne, bowiem opłata za czesne córki powoda, o której mowa w
§ 7 ust. 3 umowy o pracę z dnia 12 kwietnia 2012 r. (jak trafnie zauważył Sąd
Okręgowy), nie była składnikiem wynagrodzenia za pracę (w ścisłym tego słowa
znaczeniu) w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy (zwłaszcza art. 771
, art. 78 § 1 i
art. 80), lecz stanowiła świadczenie dodatkowe pracownika, przewidziane w treści
umowy o pracę, ale niezwiązane z wykonaniem pracy.
Dopuszczalność wprowadzenia takich dodatkowych świadczeń dla
pracownika wynika chociażby z treści art. 771
k.p., zgodnie z którym układy
zbiorowe pracy ustalają nie tylko warunki wynagradzania za pracę, ale i warunki
przyznawania „innych świadczeń związanych z pracą”. Regulacja o podobnej treści
znajduje się w art. 772
§ 2 k.p., który stanowi, że pracodawca w regulaminie
wynagradzania może ustalić także „inne świadczenia związane z pracą” i zasady
10
ich przyznawania. Takie „inne świadczenia związane z pracą” zostały przewidziane
również w przepisach szczególnych rangi ustawowej, które regulują zasady
wynagradzania niektórych grup pracowników. Przykładowo należy wskazać na
ustawę z dnia 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi
podmiotami prawnymi (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 254 ze zm.), która w art.
5 ust. 2 stanowi, że osobom wymienionym w art. 2 pkt 1-4 tej ustawy - obok
miesięcznego wynagrodzenia - mogą być przyznane świadczenia dodatkowe,
którymi są (stosownie do art. 11 ust. 1 tej ustawy) świadczenia z tytułu zatrudnienia,
w tym bytowe, socjalne, komunikacyjne, oraz ubezpieczenia majątkowe i osobowe.
Doprecyzowanie regulacji w tym zakresie znalazło wyraz w przepisach
wykonawczych do tej ustawy. W szczególności § 2 ust. 1 pkt 3-5 rozporządzenia
Prezesa Rady Ministrów z dnia 21 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowego
wykazu świadczeń dodatkowych, które mogą być przyznane osobom kierującym
niektórymi podmiotami prawnymi, oraz trybu ich przyznawania (Dz.U. Nr 14, poz.
139) stanowi, że osobom kierującym niektórymi podmiotami prawnymi mogą być
przyznane świadczenia dodatkowe z tytułu zatrudnienia w postaci zwrotu
częściowych kosztów użytkowania udostępnionego lokalu mieszkalnego, w tym
mieszkania służbowego; świadczeń związanych z korzystaniem z częściowo
odpłatnych usług telekomunikacyjnych, jak również świadczeń z tytułu
dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego, majątkowego oraz osobowego.
Tego rodzaju „świadczenia dodatkowe” nie stanowią wynagrodzenia za
pracę (w ścisłym rozumieniu tego pojęcia), co jest powszechnie przyjęte w
piśmiennictwie prawniczym (por. J. Wratny: Problemy regulacji wynagrodzenia za
pracę de lege ferenda, PiZS 2013 nr 10, s. 2 oraz S. Kryczka: Wynagrodzenie za
pracę - wybrane problemy, Służba Pracownicza 2014 nr 5, s. 6) oraz w jednolitym
orzecznictwie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 1998 r., I PKN
461/97, OSNAPiUS 1998 nr 22, poz. 657 oraz uzasadnienie uchwały składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 grudnia 1986 r., III PZP 42/86,
zasadzie prawnej, OSNCP 1987 nr 8, poz. 106; OSPiKA 1988 nr 7-8, poz. 185, z
glosą M. Seweryńskiego, a także uzasadnienia wyroków Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 5 października 1999 r., U 4/99, OTK 1999 nr 6, poz. 118 i z
dnia 21 lutego 2006 r., K 1/05, OTK-A 2006 nr 2, poz. 18). W przypadku tego
11
rodzaju świadczeń dodatkowych problematyczne jest co najwyżej ustalenie, czy
pracodawca powinien od nich (jako od przychodu pracownika) uiścić należności
publicznoprawne w postaci zaliczki na podatek dochodowy oraz składek na
ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne, co było niejednokrotnie
przedmiotem orzecznictwa sądów administracyjnych (por. przykładowo uchwały
składu siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 maja
2010 r., II FPS 1/10, OSP 2010 nr 12, poz. 121, z glosą R. Mastalskiego; Glosa
2011 nr 1, s. 118, z glosą J. Olesiaka i Ł. Pajora; Przegląd Orzecznictwa
Podatkowego 2010 nr 5, s. 407, z glosą B. Brzezińskiego; Przegląd Podatkowy
2010 nr 9, s. 43, z glosą A. Mariańskiego i D. Strzelca oraz z dnia 24 października
2011 r., II FPS 7/10, ONSAiWSA 2012 nr 1, poz. 1; Glosa 2012 nr 1, s. 115, z
omówieniem G. Borkowskiego; Przegląd Podatkowy 2011 nr 12, s. 36, z glosą J.
Pustuł; OSP 2012 nr 4, poz. 40, z glosą P Czerskiego; a także wyroki Naczelnego
Sądu Administracyjnego: z dnia 15 września 2009 r., II FSK 536/08, Monitor
Podatkowy 2009 nr 11, s. 4; z dnia 3 listopada 2010 r., II FSK 1208/09, Przegląd
Orzecznictwa Podatkowego 2012 nr 4, s. 326, z glosą A. Jabłońskiej i z dnia 17
maja 2013 r., II FSK 1812/11, OSP 2014 nr 1, z glosą B. Brzezińskiego oraz wyrok
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 31 stycznia 2008 r., III
SA/Wa 1915/07, Prawo i Podatki 2008 nr 8, s. 32, z glosą A. Pęczyk-Tofel i M.S.
Tofela).
Nie ma przy tym wątpliwości, że różnego rodzaju świadczenia dodatkowe
(tak zwane pozapłacowe) - na zasadzie wynikającej z art. 18 k.p. - mogą być
pracownikowi przyznawane bezpośrednio w zawartej między nim a pracodawcą
umowie o pracę (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2009 r., II PK 21/09,
OSNP 2011 nr 5-6, poz. 75). Skoro świadczenie w postaci pokrycia kosztów
czesnego za naukę córki powoda, do wypłaty którego pozwana spółdzielnia się
zobowiązała w umowie o pracę, nie jest wynagrodzeniem za pracę sensu stricto, to
z oczywistych względów nie podlega „zasadzie ekwiwalentności”, na którą powołuje
się pozwana. To z kolei oznacza, że sporne postanowienie § 7 ust. 3 umowy o
pracę podlega wykładni według reguł interpretacyjnych, o których mowa w art. 65 §
2 k.c. Sąd Okręgowy przeprowadził prawidłową wykładnię tego przepisu,
przyjmując, że w umowach decydujące znaczenie ma zgodny zamiar stron i cel
12
umowy, a nie jej dosłowne brzmienie. Sąd odwoławczy, po przeanalizowaniu całego
materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie (co nie może być skutecznie
kwestionowane w postępowaniu kasacyjnym - art. 39813
§ 2 k.p.c.) ustalił, że
zgodnym zamiarem powoda i pozwanej spółdzielni przy zawieraniu w dniu 12
kwietnia 2012 r. umowy o pracę, do której wprowadzono postanowienie
zobowiązujące pracodawcę do pokrycia kosztów czesnego z tytułu pobierania
przez córkę powoda nauki na terenie U., było, aby spółdzielnia pokryła te koszty za
cały rok szkolny 2012/13 (choćby umowa o pracę z powodem miała zakończyć się
w trakcie roku szkolnego). Sąd Okręgowy szczegółowo przy tym przedstawił
przesłanki, na których oparł swoją ocenę i nie mogą być one w żadnym wypadku
podważone przez zarzut naruszenia art. 65 § 2 k.c., który to przepis Sąd
odwoławczy prawidłowo interpretował i zastosował.
W konsekwencji nietrafne są zarzuty obrazy art. 22 § 1 k.p., art. 354 § 1 k.c.
w związku z art. 300 k.p. oraz art. 30 § 1 pkt 4 w związku z art. 80 k.p. Skarżąca
nietrafnie uważa, że „bez istnienia stosunku pracy brak jest podstaw prawnych do
wypłaty przez pracodawcę na rzecz pracownika wynagrodzenia lub innych
świadczeń”. Tymczasem powszechnie wiadomo (na co zwrócił uwagę Sąd
Okręgowy), że wiele świadczeń ze stosunku pracy (w tym o charakterze ściśle
wynagrodzeniowym) może przysługiwać po ustaniu stosunku pracy (np. odprawy,
premie itp.). W sytuacji, gdy strony uzgodniły, że wypłata spornego świadczenia
nastąpi w 3 transzach, których terminy płatności były uwarunkowane organizacją
roku szkolnego w placówce oświatowej na terytorium U., do której uczęszczała
córka powoda, to rozwiązanie stosunku pracy między powodem a pozwaną (do
czego doszło najprawdopodobniej w październiku 2012 r.), nie sprzeciwiało się
temu, by pozwany pracodawca wypłacił drugą (w grudniu 2012 r.) i trzecią (w marcu
2013 r.) transzę opłaty na pokrycie czesnego. W tym kontekście zarzut obrazy art.
3531
k.c. w związku z art. 300 k.p. oraz w związku z art. 22 § 1 k.p. i w związku z
art. 8 k.p. okazał się być niezasadny (pozwana nie zgłosiła zarzutu naruszenia art.
58 § 1 i 2 k.c.), gdyż postanowienie umowne, którego treścią miało być wypłacenie
dwóch ostatnich transz opłaty za czesne nawet po ustaniu stosunku pracy, wcale
nie sprzeciwiało się treści i naturze stosunku pracy oraz zasadom współżycia
społecznego. Podkreślenia wymaga też, że sporne postanowienie umowne nie
13
tylko nie sprzeciwiało się właściwości (naturze) stosunku prawnego, ustawie ani
zasadom współżycia społecznego, a więc nie naruszało art. 3531
k.c., ale wprost
realizowało ustaloną tym przepisem zasadę swobody umów (a przecież pacta sunt
servanda oraz volenti non fit iniuria).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zwraca się uwagę, że pracodawca
sektora prywatnego, który indywidualnie przyznał pracownikowi lepsze warunki
zatrudnienia niż powszechnie obowiązujące (np. w odniesieniu do świadczeń
dodatkowych) - w kontekście art. 18 k.p. - nie może powoływać się na to, że
czynność ta była sprzeczna z prawem (wyrok z dnia 12 kwietnia 2012 r., II PK
212/11, OSNP 2013 nr 5-6, poz. 56), ani tej sytuacji kwalifikować jako nadużycia
prawa, czy powoływać się na jej sprzeczność z zasadami współżycia społecznego
(wyrok z dnia 22 lutego 2008 r., I PK 209/07, OSNP 2009 nr 11-12, poz. 135).
Jedynie wyjątkowo przyznanie ponadstandardowych (nadzwyczajnych, niczym
nieuzasadnionych) przywilejów pracowniczych może nie zasługiwać na ochronę
prawną i podlegać weryfikacji sądowej z punktu widzenia społeczno-gospodarczej
oceny interesów stron, wobec czego pracownik, któremu zagwarantowano w
umowie o pracę takie nadmiernie wygórowane i nieuzasadnione świadczenie
powinien liczyć się z możliwością kwestionowania takiego postanowienia przez
pracodawcę, w szczególności przez zarzut bezwzględnej nieważności tej czynności
(art. 58 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p.) spowodowanej naruszeniem zasad
współżycia społecznego (wyroki z dnia: 14 września 2010 r., II PK 67/10, LEX nr
687016; z dnia 4 listopada 2010 r., II PK 106/10, OSNP 2012 nr 3-4, poz. 30; OSP
2012 nr 10, poz. 98, z glosą J. Wratnego; z dnia 26 kwietnia 2011 r., II PK 271/10,
OSNP 2012 nr 11-12, poz. 137; PiZS 2013 nr 5, s. 39, z glosą B. Rutkowskiej i z
dnia 20 czerwca 2012 r., I PK 13/12, LEX nr 1243001). W ustalonym stanie
faktycznym Sąd Okręgowy całkowicie słusznie uznał, że świadczenie dodatkowe
przyznane powodowi nie było świadczeniem „niczym nieuzasadnionym”, czy
nadmiernie wygórowanym. Wręcz odwrotnie było to świadczenie usprawiedliwione,
odpowiadające przyjętym zwyczajom i praktyce stosowanej przy wykonywaniu
pracy za granicą. W tym zakresie można przywołać rozwiązania legislacyjne, jakie
odnoszą się do członków służby zagranicznej (pracowników sektora
„budżetowego”). W art. 29 ust. 4 pkt 4 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o służbie
14
zagranicznej (Dz.U. Nr 128, poz. 1403 ze zm.) wskazano bowiem wprost, że
członkowi tej służby wykonującemu obowiązki służbowe w placówce zagranicznej
zapewnia się w szczególności zwrot opłat za naukę dzieci ze względu na
szczególne warunki państwa przyjmującego, jeżeli nie mają one możliwości
uczęszczania do bezpłatnej publicznej szkoły typu podstawowego lub średniego.
Tak więc, skoro pracownikowi sfery budżetowej zostało ustawowo zagwarantowane
pokrycie kosztów związanych z pobieraniem przez jego dziecko nauki w szkole
zagranicznej, to tym bardziej pracodawca sektora „prywatnego”, może (jeśli
przejawia taką wolę) zobowiązać się względem pracownika, że w okresie
zagranicznego pobytu służbowego pracownika wraz z rodziną pokryje w całości
koszty wynikające z uczęszczania przez dziecko pracownika do szkoły
zagranicznej.
Wreszcie, z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd Okręgowy
badał zgodność spornego postanowienia umowy o pracę ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem prawa oraz z zasadami współżycia społecznego
(art. 8 k.p.). Ocena w tym zakresie mieści się w granicach swobodnego uznania
sędziowskiego, po uwzględnieniu całokształtu okoliczności faktycznych sprawy.
Sfera ta w ramach postępowania kasacyjnego może podlegać kontroli tylko w
przypadku szczególnie rażącego i oczywistego naruszenia art. 8 k.p., którego Sąd
Najwyższy nie dopatrzył się (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 1970 r.,
III PRN 39/70, OSNCP 1971 nr 3, poz. 53; z dnia 15 września 1999 r., III CKN
339/98, OSNC 2000 nr 3, poz. 58; OSP 2000 nr 4, poz. 66, z glosą A. Szpunara; z
dnia 9 lutego 2007 r., I BP 15/06, OSNP 2008 nr 7-8, poz. 92; z dnia 22 lipca
2009 r., I PK 48/09, LexPolonica nr 2375687; z dnia 11 grudnia 2009 r., II BP 8/09,
LexPolonica nr 2377209; z dnia 24 listopada 2010 r., I PK 78/10, LexPolonica nr
2488412 i z dnia 26 czerwca 2012 r., II PK 275/11, Monitor Prawa Pracy 2012 nr 11,
s. 584).
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną strony pozwanej. Orzeczenie o kosztach postępowania
kasacyjnego oparto na podstawie wynikającej z art. 98 § 1 k.p.c. i § 12 ust. 4 pkt 2
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat
za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
15
pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu
(jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 490).