Sygn. akt V CSK 453/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa M. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w T.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezesowi Sądu Okręgowego w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 29 kwietnia 2015 r.,
skarg kasacyjnych strony powodowej i pozwanego Skarbu Państwa
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 listopada 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu wraz z rozstrzygnięciem o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 6 lutego 2013 r. Sąd Okręgowy w K. zasądził od
pozwanego Skarbu Państwa - Prezesa Sądu Okręgowego w K. na rzecz powódki
M. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w T. kwotę 5 512,52 złotych z
odsetkami, w pozostałym zakresie oddalił powództwo oraz orzekł o kosztach
procesu. Podstawą prawną rozstrzygnięcia był art. 417 w związku z art. 4171
§ 2
oraz art. 481 k.c., których zastosowanie wynikało z uwzględnienia przez Sąd
Najwyższy wyrokiem z dnia 9 sierpnia 2011 r. w sprawie I BP 3/11
(OSN ZUIPUSiSP 2012, nr 19-20, poz. 240) skargi strony powodowej
o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego -
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. z dnia 5 października 2010 r. w
sprawie …/10. Wyrokiem tym oddalona została apelacja powodowej Spółki M.
i zasądzone koszty na rzecz D. P., który z kolei był powodem w sprawie
rozstrzygniętej wyrokiem z dnia 16 lutego 2010 r. Sądu Rejonowego - Sądu Pracy
w T., mocą którego oddalono powództwo powołanej Spółki przeciwko D. P. ze
względu na niewykazanie przez nią wysokości poniesionej szkody.
W uzasadnieniu powołanego wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia
2011 r., I BP 3/11 wskazane zostało, że sądy obu instancji nie oceniły roszczenia
odszkodowawczego Spółki M. z punktu widzenia spełnienia przesłanek z art. 415
k.c. Nastąpiło to w sytuacji, gdy D. P., porzucając pracę w Spółce popełnił delikt,
będący podstawą szkody poniesionej przez Spółkę, która w sposób możliwy w
okolicznościach sprawy podjęła próbę wykazania wysokości szkody, jako wielkości
utraconych korzyści, czyli możliwych do uzyskania a nieosiągniętych dochodów z
tytułu zleceń na usługi transportowe, realizowane przy użyciu samochodu
kierowanego przez D. P. w czasie, gdy pracował w Spółce. Swoim wyrokiem Sąd
Najwyższy przesądził zarówno kwestię niezgodności z prawem powołanego wyroku
Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. w sprawie …
248/10, jak i zasadność roszczenia.
Sąd Apelacyjny, rozpoznając apelacje obu stron od wskazanego na wstępie
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 6 lutego 2013 r., wyrokiem z dnia 22 listopada
2013 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od pozwanego na
3
rzecz powoda kwotę 7181 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 3 listopada 2011 r.,
oddalił powództwo w pozostałej części oraz oddalił obie apelacje w pozostałej
części i orzekł o kosztach procesu.
W skardze kasacyjnej pozwanego Skarbu Państwa Prokuratorii Generalnej
Skarbu Państwa, powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony w części,
to znaczy w pkt I, w zakresie w jakim zasądzono na rzecz powoda kwotę 7 781
złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 3 listopada 2011 r. i zniesiono wzajemnie
koszty procesu; pkt II w zakresie w jakim oddalono apelację pozwanego i pkt III
w całości. Zaskarżonemu wyrokowi zarzucono naruszenie przepisów postępowania,
tj. art. 278 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez uznanie, że kwestia wysokości
prognozowanych dochodów z działalności gospodarczej nie wymaga wiadomości
specjalnych i nie musi być ustalana w oparciu o opinię biegłego. Naruszenie prawa
materialnego dotyczy art. 417 § 1 w związku z art. 4171
§ 2 i art. 361 § 1 i 2 k.c.
przez niewłaściwe zastosowanie, polegające na przyjęciu, że w majątku powódki
wystąpił uszczerbek w kwocie 7 781 złotych, pozostający w normalnym związku
przyczynowym z wydaniem przez Sąd Okręgowy w K. wyroku z dnia 5 października
2010 r., … 248/10, którego niezgodność z prawem została stwierdzona z uwagi na
nierozpoznanie istoty sprawy. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w
zaskarżonej części i orzeczenie co do istoty sprawy, polegające na zmianie pkt 1 i 3
wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 6 lutego 2013 r. i oddalenie powództwa w
pozostałej części, oddalenie apelacji strony powodowej w pozostałym zakresie oraz
zasądzenie kosztów postępowania, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku w
zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, z
zasądzeniem kosztów postępowania.
W drugiej w kolejności złożenia skardze kasacyjnej, ustanowiony z urzędu
pełnomocnik powoda zarzucił zaskarżonemu orzeczeniu naruszenie prawa
materialnego, tj. art. 415 i art. 361 § 1 k.c. przez uznanie, że szkoda obliczona jako
utracone korzyści poszkodowanego przedsiębiorstwa przewozowego odnosi się
tylko do niektórych wybranych dni, w które przedsiębiorstwo mogło świadczyć
usługi, a ich nie świadczyło w wyniku niezgodnego z prawem zachowania sprawcy
szkody. Naruszenie przepisów postępowania dotyczy art. 233 § 1 k.p.c. przez
przyjęcie, że wyrok Sądu Najwyższego w sprawie I BP 3/11 dotyczył wyłącznie
4
powództwa wzajemnego powoda przeciwko D. P., mimo sentencji tego wyroku, że
dotyczy on także powództwa D. P. przeciwko powodowi, wytoczonego w tamtym
procesie; art. 379 pkt 4 k.p.c. w związku z orzekaniem w pierwszej instancji Sądu
Okręgowego będącego w sprawie pozwanym, a zaskarżony wyrok wydał Sąd
Apelacyjny nadrzędny w stosunku do pozwanego Sądu Okręgowego. Skarżący
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części objętej pkt I ppkt 2 i
ppkt 3 i częściowo pkt II sentencji oraz w części, w jakiej znosi wzajemnie koszty
postępowania apelacyjnego, i orzeczenie co do istoty sprawy, polegające na
zmianie pkt 1, 2 i 3 wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 6 lutego 2013 r., …
721/12 przez zasądzenie na rzecz powoda kwoty 10 695,58 złotych z ustawowymi
odsetkami, szczegółowo obliczonymi w skardze, oraz o oddalenie apelacji
pozwanego w pozostałym zakresie, z rozstrzygnięciem o kosztach procesu za obie
instancje i o wynagrodzeniu pełnomocnika powoda z urzędu; ewentualnie skarżący
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powoda pozwany Skarb Państwa
Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa wniósł o oddalenie skargi i zasądzenie
kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ze względu na zarzucenie przez powoda w skardze kasacyjnej nieważności
postępowania (art. 479 pkt 4 k.p.c.), ta kwestia winna zostać rozpoznana
w pierwszej kolejności. Jak już obszernie wyjaśnił Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku zarzut nieważności postępowania ze względu na
występowanie w sprawie w charakterze pozwanego Skarbu Państwa - jego
reprezentanta w osobie Prezesa Sądu Okręgowego w K. jest bezpodstawny. Mając
na uwadze podstawowe zasady praworządności w funkcjonowaniu państwa
prawnego przepisy postępowania cywilnego zawierają enumeratywnie wymienione
przesłanki wyłączenia sędziego z mocy ustawy. Z art. 48 § 1 k.p.c. wynika, że w
rozpoznawanej sprawie żadna z tych przesłanek nie wystąpiła. Z kolei, w art. 48 § 6
k.p.c. odnoszącym się do spraw o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej
przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem jest mowa o
wyłączeniu ex lege konkretnego sędziego, który brał udział w wydaniu tego właśnie
5
orzeczenia. Z ustaleń Sądu przytoczonych w zaskarżonym wyroku wynika, że w
wydaniu wyroku uznanego za niezgodny z prawem przez powołany wyrok Sądu
Najwyższego w sprawie I BP 3/11 w ogóle nie zaszła taka sytuacja. Nie ma
natomiast podstaw prawnych do żądania wyłączenia w okolicznościach
rozpoznawanej sprawy wszystkich sędziów sądu, w którym wydano orzeczenie
uznane za niezgodne z prawem (a więc sędziów Sądu Okręgowego – Sądu Pracy
w K.), jak też sędziów sądu nadrzędnego nad tym sądem (czyli Sądu Apelacyjnego).
Przepisy o wyłączeniu sędziego od rozpoznawania konkretnej sprawy muszą
być interpretowane bardzo ściśle, wkraczają bowiem w niezwykle delikatną sferę
zaufania społeczeństwa do wymiaru sprawiedliwości, które nie jest podważane przez
ustawodawcę tylko ze względu na pozostawanie sędziów w określonej formie
zorganizowania ich pracy przez przydzielenie do konkretnych sądów. To nie zmienia
ich statusu państwowego oraz konstytucyjnie zagwarantowanej niezawisłości
i niezależności w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w imieniu Rzeczpospolitej,
a nie, jak twierdzi skarżący „poniekąd w imieniu sądu, w którym orzeka”.
W odpowiedzi na skargę pozwany wskazuje na orzecznictwo Sądu Najwyższego,
w którym wyjaśnione zostało, że sędzia sądu, z którego działalnością wiąże się
dochodzone roszczenie nie jest na podstawie art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c. wyłączony od
rozpoznania sprawy, jak również, że przyczyną wyłączenia sędziego na podstawie
art. 48 k.p.c. nie może być związek przyczynowy pomiędzy wynikiem sprawy
a prawami i obowiązkami sędziego, który to związek jest pośredni, dalszy, albo
czysto hipotetyczny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 1991 r., II CR
657/90; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2006 r., III CZP 76/06,
OSNC 2007, nr 7-8, poz. 100; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca
2013 r., II CSK 720/12, nie publ.). Nie można w szczególności godzić się na niczym
nieuzasadnione przypuszczenia o braku powyższych cech w całym korpusie
sędziowskim określonego sądu tylko dlatego, że za niezgodne z prawem zostało
uznane pojedyncze orzeczenie, znajdujące się wśród tysięcy innych prawomocnie
wydanych i wykonywanych. Z tych względów nie można podzielić zarzutów powoda
o spełnieniu przesłanek określonych w art. 379 pkt 4 k.p.c.
W oczywisty sposób nie jest także uzasadnione twierdzenie skarżącego
powoda o niewłaściwym wyciągnięciu wniosków przez Sąd w zaskarżonym
6
orzeczeniu z treści i znaczenia wyroku Sądu Najwyższego w sprawie I BP 3/11.
Wyjaśnił to prawidłowo Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku, wskazując –
z powołaniem się na postanowienie Sądu Rejonowego w T. z dnia 28 kwietnia 2009
r., sygn. akt … 13/09 - na niezgodność z prawem wyroku Sądu Okręgowego jedynie
w zakresie powództwa skierowanego przez powodową Spółkę przeciwko D. P. o
odszkodowanie i zapłatę, która to sprawa tylko technicznie została połączona do
łącznego rozpoznania ze sprawą z powództwa D. P. przeciwko Spółce.
Rozpoznawana sprawa nie jest również sprawą z powództwa wzajemnego i sprawa
ta nie stanowi, jak podnosi skarżący jednego z elementów orzeczenia uznanych za
sprzeczne z prawem. Powołanie się dla uzasadnienia tego zarzutu na naruszenie art.
233 § 1 k.p.c. jest całkowicie chybione.
Pozostałe zarzuty powoda odnoszą się do wadliwego obliczenia wysokości
szkody w postaci zaniżonych utraconych korzyści poszkodowanego przedsiębiorstwa
przewozowego. Obejmują one tę samą sferę faktyczną i prawną, której dotyczą
zarzuty skargi kasacyjnej pozwanego. Pozwany zakwestionował sposób obliczenia
szkody w postaci lucrum cessans poszkodowanego oraz składających się także na
odszkodowanie kosztów procesu uiszczonych przez powoda przed, w trakcie
i po zakończeniu postępowania, którego dotyczy wyrok Sądu Najwyższego
stwierdzający niezgodność z prawem wyroku Sądu Okręgowego w K. w sprawie …
248/10.
Skarga kasacyjna pozwanego jest uzasadniona. Kwestią zasadniczą jest
fragmentaryczne przeprowadzenie postępowania dowodowego w celu obliczenia
wysokości szkody i odszkodowania za lucrum cessans. Orzecznictwo wskazuje,
że stwierdzenie niezgodności orzeczenia z prawem nie przesądza
o odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa, gdyż jest równoznaczne ze
spełnieniem jednej przesłanki odpowiedzialności, ale nie przesądza o wystąpieniu
pozostałych (wyrok SN z 6.2.2009 r., IV CSK 403/08, nie publ.). Przewidziany w art.
4245
§ 1 pkt 4 k.p.c. obowiązek uprawdopodobnienia wyrządzenia szkody polega na
złożeniu przez poszkodowanego oświadczenia, iż szkoda nastąpiła ze wskazaniem
jej rodzaju i rozmiaru oraz uwiarygodnienie tego oświadczenia przez powołanie
i przedstawienie stosownych dowodów. Niezbędne jest przy tym przeprowadzenie
odpowiedniego wywodu, wskazującego czas powstania szkody oraz związek
7
przyczynowy pomiędzy wydaniem zaskarżonego orzeczenia a tą szkodą. Ponadto
szkoda ma istnieć w chwili wnoszenia skargi, a nie możliwości jej wystąpienia
w przyszłości (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2008 r.,
I CNP 47/08, nie publ.; z dnia 23 marca 2007 r., IV CNP 29/07; z dnia 28 listopada
2006 r., III CNP 55/06, nie publ., z dnia 31 stycznia 2006 r., IV CNP 38/05,
OSNC 2006, nr 7-8, poz. 141).
W niniejszej sprawie przesądzone jest popełnienie deliktu i zawinienie
podmiotu odpowiedzialnego na podstawie art. 415 k.c. Jednak pozostałe przesłanki,
jak szkoda i związek przyczynowy między niezgodnym z prawem orzeczeniem
a szkodą należy dopiero wykazać. Szkoda w postaci lucrum cessans została przyjęta
za oświadczeniem powoda bez żadnej weryfikacji, mimo że na pierwszy rzut oka
widać, iż obliczona kwota nie jest zyskiem powoda, tylko przychodem bez odliczenia
kosztów uzyskania o charakterze prywatnym (samego przedsiębiorcy przewozowego)
i publicznym (daniny publiczne). Nie zostało także wykazane, że podana kwota była
możliwa do uzyskania w styczniu, porównywanym z listopadem i grudniem
poprzedniego roku, kiedy to popyt na usługi transportowe ze względu na okres
przedświąteczny jest szczególnie wysoki. Ma więc rację skarżący, że powinien był
się w sprawie wypowiedzieć biegły, a zatem należało dopuścić dowód z jego opinii,
a to nie zostało uczynione; został więc naruszony w sposób mający istotny wpływ na
rozstrzygnięcie w sprawie, art. 278 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
Orzecznictwo wskazuje, co oznacza lucrum cessans i że ma charakter
hipotetyczny, a poszkodowany musi udowodnić tak duże prawdopodobieństwo
osiągnięcia korzyści majątkowej, że rozsądnie rzecz oceniając można stwierdzić,
iż uzyskałby niemal z pewnością korzyść w rozumieniu art. 361 § 2 k.c., gdyby nie
wystąpiło zdarzenie, za które odpowiada sprawca szkody (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 czerwca 2008 r., V CSK 19/08, nie publ.). W wypadku szkody
w postaci utraconych korzyści hipoteza utraty korzyści graniczy z pewnością, w razie
szkody ewentualnej prawdopodobieństwo utraty korzyści jest zdecydowanie
mniejsze (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 2007 r., V CSK 174/07,
nie publ.). W okolicznościach sprawy utrata korzyści jest wielce prawdopodobna, ale
wymaga dopiero ustalenia, czy i za jaki okres można uznać wykorzystanie
8
samochodu do transportu w styczniu, oraz jaka była rzeczywista kwota, którą
zarobiłby netto powód jako przedsiębiorca transportowy.
Konieczne jest także ustalenie kosztów postępowania w zakresie kosztów
sądowych, w szczególności związanych z zasadnie przewidywanym odzyskaniem
ich od drugiej strony postępowania, gdyby wyrok uznany przez Sąd Najwyższy
za niezgodny z prawem został prawidłowo wydany. Chodzi o składnik
odszkodowania w postaci damnum emergens. Należy uwzględnić argumenty
zawarte w utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego, zgodnie z którymi ani
te koszty procesu, jakimi strona została obciążona, ani te, jakich nie uzyskała nie
stanowią szkody w rozumieniu art. 4241
k.p.c. (postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 8 maja 2008 r., IV CNP 22/08, nie publ.). Z tego względu koszty procesu,
którymi strona została obciążona w kwestionowanym w skardze orzeczeniu, nawet
gdyby zostały już uiszczone przed wniesieniem skargi, nie stanowią szkody
w rozumieniu art. 4245
§ 1 pkt 4 k.p.c. (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
26 czerwca 2008 r., I CNP 47/08, nie publ. oraz z dnia 28 listopada 2006 r., III CNP
46/06, nie publ.).
Tylko w takim zakresie, w jakim jest dowiedzione poniesienie przez stronę, na
rzecz której jest orzeczona przez Sąd Najwyższy niezgodność prawomocnego
orzeczenia sądowego z prawem (art. 4241
§ 1 i art. 42411
§ 2 k.p.c.), koniecznych
kosztów postępowania, zwłaszcza opłat sądowych, których zwrot w całości lub
w części od drugiej strony postępowania byłby oczywisty, gdyby nie zostało wydane
orzeczenie niezgodne z prawem, strona może domagać się uznania ich za składnik
odszkodowania należnego od Skarbu Państwa. Jeżeli koszty sądowe, których jako
składnika odszkodowania domaga się powód mieszczą się wśród kosztów, o jakich
mowa w powołanych orzeczeniach Sądu Najwyższego, to i w niniejszej sprawie
należy odmówić zwrotu tych kosztów. Jeżeli są to jednak koszty, o jakich mowa
w szerokich motywach w tym względzie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku,
to wymaga ustalenia przy ponownym rozpoznaniu sprawy, czy nie należy tych
kosztów włączyć do odszkodowania należnego powodowi.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. należało uchylić
zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania, a na podstawie
art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
9