Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 18 kwietnia 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Małgorzata Gulczyńska /spr./

Sędziowie: SSA Piotr Górecki

SSA Jerzy Geisler

Protokolant: st.sekr.sąd. Kinga Kwiatkowska

po rozpoznaniu w dniu 4 kwietnia 2017 r. w Poznaniu

na rozprawie

sprawy z powództwa Zakładu (...)w W.

przeciwko K. S.

o uznanie umowy za bezskuteczną

na skutek apelacji pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 4 lipca 2016 r. sygn. akt XVIII C 807/15

I. zmienia zaskarżony wyrok w punktach 1, 3 i 4 i:

1.  w punkcie 1 oddala powództwo;

2.  w punkcie 3 zasądza od powoda na rzecz pozwanej 3.617 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego;

3.  uchyla punkt 4;

II. zasądza od powoda na rzecz pozwanej 5.400 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

Piotr Górecki Małgorzata Gulczyńska Jerzy Geisler

I ACa 1291/16

UZASADNIENIE

Pozwem wniesionym w dniu 27 stycznia 2015 r. Zakład (...)w P. wniósł o uznanie umowy darowizny nieruchomości zapisanej w KW (...), zawartej 23 maja 2012 r. pomiędzy małżonkami J. S. (1) i H. S. a pozwaną K. S. za bezskuteczną względem powoda, nakazanie pozwanej, aby zezwoliła na przeprowadzenie egzekucji z w/w nieruchomości na zaspokojenie wierzytelności przysługującej powodowi od J. S. (1). Ponadto powód wniósł o zasądzenie od pozwanej zwrotu kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych.

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa oraz zasądzenie kosztów postępowania. Podniosła zarzuty braku legitymacji czynnej powoda oraz zarzut przedawnienia z art. 59 k.c. Wskazała, że darowana nieruchomość stanowiła wspólność ustawową małżeńską rodziców pozwanej, a powód nie dysponuje tytułem wykonawczym wobec H. S.. Pozwana podniosła, że roszczenia powoda powstały w latach 1999-2002. Gdyby J. S. (1) chciał wyzbyć się nieruchomości, zrobiłby to dużo wcześniej tym bardziej, że postępowania egzekucyjne były umarzane ze względu na ich bezskuteczność. Nadto pozwana powołała się na brak świadomości pokrzywdzenia wierzyciela, gdyż nie miała wiedzy o zobowiązaniach swojego ojca.

Na rozprawie w dniu 20 czerwca 2016 r. powód zmodyfikował żądanie pozwu domagając się jedynie uznania za bezskuteczną względem ZUS umowy darowizny udziału w wysokości ½ w nieruchomości opisanej jak w piśmie z dnia 8 lipca 2015 r. Pełnomocnik pozwanej wyraził zgodę na cofnięcie powództwa w zakresie wskazanym w piśmie z dnia 8 lipca 2015 r. (k. 165 akt).

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy uznał umowę darowizny zawartą 23 maja 2012 r., mocą której dłużnik J. S. (1) oraz jego żona H. S. darowali K. S. prawo własności nieruchomości położonej w M. o powierzchni 0,1076 ha, zapisanej w księdze wieczystej numer (...) Sądu Rejonowego w Śremie za bezskuteczną do ½ udziału w w/w nieruchomości w stosunku do Zakładu (...)w P., w celu zaspokojenia wierzytelności Zakładu (...) w wysokości 167.006,47 zł z tytułu zadłużenia składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, fundusz pracy i fundusz gwarantowanych świadczeń pracowniczych stwierdzonych tytułem numer (...), w pozostałym zakresie umorzył postępowanie i orzekł o kosztach procesu.

W uzasadnieniu wyroku powołano następujące ustalenia i rozważania.

J. S. (1) do 2002 r. prowadził działalność gospodarczą z zakresu usług krawieckich. W dniu 18 czerwca 2003 r. zostały wystawione przeciwko J. S. (1) tytuły wykonawcze za należności na Fundusz (...), Fundusz (...) oraz Fundusz (...)za okres od stycznia 2000 r. do sierpnia 2002 r., które przekazano do Naczelnika (...) P. w celu prowadzenia postępowania egzekucyjnego. Postanowieniem z 8 września 2003 r. postępowanie egzekucyjne umorzono z uwagi na jego bezskuteczność. Po raz kolejny tytuły wykonawcze wystawiono w 2006 r. oraz zajęto J. S. (1) wynagrodzenie za pracę, wykonywaną w H. C. (...)Sp. z o.o. w P.. Również i ta egzekucja okazała się bezskuteczna. J. S. (1) 2 listopada 2009 r. zakończył pracę w tym zakładzie pracy. Pismem z dnia 11 lutego 2010 r. J. S. (1) złożył wniosek o umorzenie składek. Z dniem 26 kwietnia 2010 r. pozostawiono go bez rozpoznania.

W 2005 r. małżonkowie H. i J. S. (1) kupili działkę w M., o powierzchni 0,1076 ha, na której wybudowali dom i w nim zamieszkali. Pozwana w rodzinnym domu przebywała 2-3 dni w tygodniu. Rodzice pozwanej nie mówili w domu o problemach finansowych, zadłużeniu wobec Zakładu (...) czy prowadzonych egzekucjach.

W dniu 23 maja 2012 r. małżonkowie J. S. (1) oraz H. S., na prawach wspólności ustawowej, w drodze umowy darowizny przekazali na rzecz swojej córki K. S. nieruchomość, położoną w M., stanowiącą działkę nr (...) o powierzchni 0.10.76 ha, dla której Sąd Rejonowy w Śremie V Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą pod oznaczeniem (...). Na nieruchomości ustanowiono nieodpłatnie na rzecz J. i H. S. dożywotnie i bezpłatne prawo użytkowania całej zabudowanej nieruchomości.

Na powyższej nieruchomości została wpisana w dniu 26 czerwca 2007 r. hipoteka przymusowa zwykła w kwocie 749 zł na rzecz Miasta P. – Urzędu Miasta P. z tytułu podatku od nieruchomości. Została wykreślona za zgodą wierzyciela hipotecznego (Prezydenta Miasta P.), gdyż wierzytelność została w całości spłacona. Obecnie w księdze wieczystej nie widnieją żadne wpisy obciążające nieruchomość pozwanej.

J. S. (1) posiada zadłużenie na kwotę 167.006,47 zł z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne oraz Fundusz (...) za okresy od stycznia 1999 r. do sierpnia 2002 r.

J. S. (1) obecnie nie posiada żadnego majątku. Jest na utrzymaniu pozwanej.

Sąd orzekający stwierdził, odwołując się do licznych orzeczeń Sądu Najwyższego, że dopuszczalna jest możliwość wykorzystania konstrukcji skargi pauliańskiej do ochrony wierzytelności publicznoprawnych i Zakład (...) w P. posiada legitymację czynną do wytoczenia powództwa. W świetle konsekwentnie kreowanego przez powoda roszczenia na podstawie art. 527 k.c. nie był zasadny zarzutu przedawnienia wywodzony z art. 59 k.c.

W ocenie Sądu, w sprawie zostały spełnione wszystkie przesłanki z art. 527 § 1 k.c. Zgromadzony w sprawie materiał dowodowy wykazał, że powód posiada wierzytelność wobec dłużnika J. S. (1) na łączną kwotę 167.006,47 zł, dokonanie przez małżonków J. i H. S. darowizny nieruchomości doprowadziło do uzyskania przez pozwaną korzyści majątkowej w postaci prawa własności wskazanej nieruchomości oraz że na skutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny w stopniu wyższym aniżeli był wcześniej. J. S. (1) wyzbywając jedynego majątku jaki posiadał musiał zdawać sobie sprawę, iż czynność ta praktycznie pozbawia powoda możliwości wyegzekwowania przysługującej mu wierzytelności. Miał więc świadomość pokrzywdzenia wierzyciela swym działaniem.

Sąd podkreślił, że w orzecznictwie wyrażony został pogląd, który dopuszcza możliwość uznania za bezskuteczną całej czynności prawnej dokonanej przez obu małżonków, a dotyczącej ich majątku wspólnego, wówczas gdy małżonek nie wyraził zgody na zaciągniecie zobowiązania w myśl art. 41 § 1 k.r.o. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2011 r., III CZP 19/11 (OSNC 2011/12/132, LEX nr 811906, Biul. SN 2011/5/7, M. Prawn. 2011/24/1330-1332). Nie może być przeszkodą w uwzględnieniu powództwa to, że czynność prawna w postaci darowizny została dokonana łącznie przez dłużnika oraz jego małżonka, a także i to że przedmiot darowizny wchodził w skład ustawowej wspólność majątkowej. Stanowisko takie prowadziłoby do nieracjonalnego wyłączenia ochrony wierzyciela przewidzianej w art. 527 i nast. k.c. w przypadku, gdy czynności prawnej, której przedmiotem jest składnik majątku objętego wspólnością ustawową dokonuje z pokrzywdzeniem wierzyciela jego dłużnik wraz ze swoim małżonkiem nie będącym dłużnikiem tego wierzyciela. Kwestionowana umowa darowizny z udziałem dłużnika i jego małżonka została zawarta w czasie obowiązywania art. 41 § 1 k.r.o. w wersji zmienionej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. (Dz. U. 2004 r., nr 162 poz. 1691). Zgodnie z tym przepisem, jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków. Brak takiej zgody powoduje ograniczenie odpowiedzialności małżonka-dłużnika w zasadzie do jego majątku osobistego (art. 41 § 2 k.r.o.). W niniejszej sprawie brak było jakichkolwiek dowodów, aby zobowiązania dłużnika z tytułu składek na Fundusz (...), Fundusz (...), a także Fundusz (...) powstały za akceptacją jego małżonka. Wykluczenie skargi pauliańskiej w takim przypadku nie odpowiadałoby podstawowym założeniom reformy małżeńskiego prawa majątkowego dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r., mającej przecież na celu unowocześnienie reguł uczestniczenia małżonków pozostających we wspólności ustawowej w obrocie prawnym. Ochronny cel skargi pauliańskiej przemawia za tym, aby dopuścić taką skargę także wówczas, gdy nielojalne wobec wierzyciela rozporządzenie majątkowe podejmowane było nie tylko przez małżonków mających status dłużników w rozumieniu art. 527 k.c., ale przynajmniej z udziałem jednego takiego dłużnika. Sam udział małżonka niebędącego dłużnikiem wierzyciela w czynności prawnej noszącej cechy czynności fraudacyjnej (po stronie dłużnika) powinien być wystarczającą okolicznością przemawiającą za możliwością uznania całej czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzyciela (art. 532 k.c.), a nie tylko za zakwestionowaniem jej skuteczności wobec zadłużonego małżonka (konstrukcja tzw. częściowej bezskuteczności). Przepisy art. 531 § 1 k.c. i art. 532 k.c., a także wyraźnie egzekucyjny cel skargi pauliańskiej przesądzają o możliwości uznania za bezskuteczną całej zaskarżonej czynności prawnej, a nie jej części, ujętej podmiotowo (wobec określonego podmiotu) lub przedmiotowo (w odniesieniu do wyodrębnionej części czynności prawnej).

Rację ma pozwana, iż nie można przyjmować, że prawomocny tytuł egzekucyjny przeciwko dłużnikowi, może stanowić podstawę skutecznej egzekucji z majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka. Wzgląd na ochronę małżonka niebędącego dłużnikiem pozwala przyjąć, że egzekucja taka nie może być kierowana do całego przedmiotu czynności prawnej. Odmienne stanowisko stanowiłoby naruszenie przyjętego rozwiązania prawnego, zgodnie z którym małżonek niebędący dłużnikiem nie odpowiada w ogóle – nawet majątkiem wspólnym – jeżeli wcześniej nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez drugiego małżonka wobec wierzyciela (art. 41 § 1 k.r.o.). W tych okolicznościach, chcąc uzyskać zaspokojenie chronionej wierzytelności, wierzyciel (powód) powinien zastosować środki prawne, które doprowadzą do ustania ustroju majątku wspólnego między dłużnikiem i jego małżonkiem (art. 52 § 1a k.r.o.). W wyniku ustania wspólności majątkowej małżonków do składników tego majątku mają zastosowanie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Udział taki wyznacza możliwy zakres zaspokojenia wierzyciela z przedmiotu czynności prawnej uznanej za bezskuteczną (darowizny).

W skutek modyfikacji powództwa uwzględnienie roszczenia pauliańskiego a następnie wystąpienie przez powoda o zniesienie wspólności majątkowej dłużnika i jego małżonka, może prowadzić jedynie do ustalenia udziałów dłużnika i jego małżonka na udziale w darowanej nieruchomości, bowiem w stosunku do powoda tylko w takim zakresie nieruchomość ta będzie powrotnie wchodziła w skład majątku wspólnego małżonków, jednakże także i w tej części prowadzenie egzekucji będzie dopuszczalne i możliwe, a więc należało uznać, iż również w zmodyfikowanym powództwie pozwana uzyskała korzyść (art. 527 § 1 k.c.), do której może być skierowana egzekucja wierzyciela (art. 532 k.c.).

Na podstawie art. 528 k.c. za bezpodstawne uznano zarzuty pozwanej dotyczące braku świadomości co do działania dłużnika z zamiarem pokrzywdzenia powoda. Pozwana uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, zatem wierzyciel mógł żądać uznania czynności za bezskuteczną także wtedy gdy pozwana nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.

W ocenie Sądu, z uwagi na obdarowanie pozwanej z majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka czynność ta odbyła się bezudziałowo, na zasadach współwłasności łącznej (art 195 i 196 k.c.), jednakże już po dokonaniu darowizny cały majątek przypadł pozwanej, tym samym skoro powód z przyczyn wskazanych powyżej był uprawniony do uznania całej czynności prawnej za bezskuteczną, zatem uprawniony był również do ograniczenia żądania pozwu do uznania umowy darowizny za bezskuteczną także tylko do udziału w wysokości ½.

W tych okolicznościach na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. w zw. z art. 203 § 1 i 3 k.p.c. Sąd umorzył w tym zakresie postępowanie.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 k.p.c. uznając pozwaną za przegrywająca proces w całości albowiem ograniczenie powództwa nie wpłynęło na ustaloną wartość przedmiotu sporu równą wysokości wierzytelności przysługującej powodowi wobec dłużnika J. S. (1).

Wyrok w całości zaskarżyła pozwana, zarzucając:

1. obrazę art. 233 § 1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia całokształtu materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie polegający na:

– uznaniu za w części niewiarygodne zeznań świadków Ł. K., J. M., Ł. M., które Sąd uznał za nieprzydatne dla poczynienia ustaleń co do sytuacji finansowej J. S. (1) oraz pozytywnej wiedzy pozwanej o zobowiązaniach ciążących na jej ojcu;

– uznaniu za wiarygodne zeznań świadków J. S. (1) i H. S., że przekazując nieruchomości pozwanej nie działali na szkodę wierzyciela, a chcieli jedynie przekazać córce nieruchomość jako zabezpieczenie na przyszłość i potraktować równo obie córki,

– uznaniu zeznań pozwanej w przeważającej części za nieprzydatne,

2. art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. poprzez brak odrzucenia pozwu mimo faktu, iż w sprawie niniejszej wystąpiła niedopuszczalność drogi sądowej, albowiem możliwość zaskarżenia czynności prawnej w trybie skargi paulińskiej nie dotyczy należności o charakterze publicznoprawnym,

3. art. 232 k.p.c., art. 234 k.p.c. w zw. z art. 527 § 3 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie w sytuacji, gdy doszło do skutecznego obalenia przez pozwaną domniemania wynikającego z treści art. 527 § 3 k.c.,

4. błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku polegający na nieprawidłowym ustaleniu faktu działania dłużnika w zamiarze pokrzywdzenia wierzycieli jak również istnienia przesłanki niewypłacalności z uwagi na dokonaną przez dłużnika darowiznę nieruchomości położonej w M. na rzecz pozwanej,

5. art. 41 § 2 k.r.o. poprzez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, iż brak zgody drugiego małżonka na zobowiązanie małżonka dłużnika powstałe z tytułu składek na ubezpieczania społeczne nie stanowi przeszkody dla możliwości zaspokojenia się wierzyciela z majątku stanowiącego wspólność majątkową małżeńską,

2. art. 42 k.r.o. poprzez jego niewłaściwe niezastosowanie i pominięcie wynikających z niego ograniczeń uprawnień wierzyciela polegających na tym, że wierzyciel małżonka nie może w czasie trwania wspólności ustawowej żądać zaspokojenia z udziału, który w razie ustania wspólności przypadnie temu małżonkowi w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.

Pozwana wniosła o zmianę w całości zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości jako bezzasadnego oraz o zasądzenie od powoda na rzecz pozwanej kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych za obie instancje ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i odrzucenie pozwu, a to uwagi na zachodzącą w niniejszej sprawie niedopuszczalność drogi sądowej.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Najdalej idący zarzut niedopuszczalności drogi sądowej jest niezasadny z przyczyn wyczerpująco wskazanych w uzasadnienia zaskarżonego wyroku.

Rzeczywiście w przeszłości prezentowane było w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko, zgodnie z którym skarga pauliańska nie może służyć ochronie należności publicznoprawnych, co uzasadnia odrzucenie pozwu – m.in. w przytaczanym przez pozwaną postanowieniu z dnia 30 lipca 2002 r., IV CKN 1246/00 (LEX nr 80270). Stanowisko to nie było jednak dominujące, bo np. w postanowieniu z dnia 22 kwietnia 1998 r. (I CKN 1000/97, OSNC 1999/1/6), wskazano, że w wypadku, kiedy z twierdzeń pozwu wynika, iż dochodzone żądanie odnosi się do instytucji cywilnoprawnych, wątpliwości co do drogi sądowej powinny być rozstrzygane przy uwzględnieniu konstytucyjnego domniemania prawa do sądu, wywodzonego z art. 45 ust. 1 Konstytucji. W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2003 r. (III CZP 85/02, OSNC 2003/10/129 przyjęto przynależność do drogi sądowej sprawy z opartego na art. 527 k.c. powództwa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wytoczonego w celu ochrony należności z tytułu składki na ubezpieczenie społeczne. Z poglądu tego Sąd Najwyższy się nie wycofał w późniejszych orzeczeniach (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 czerwca 2011 r., II CSK 513/10, LEX nr 960505; z dnia 27 stycznia 2016 r., II CSK 149/15, LEX nr 2010213) i od 2003 r. należy uznać go za dominujący w judykaturze.

Zarzuty naruszenia przepisu art. 233 k.p.c. oraz poczynienia błędnych ustaleń faktycznych w przeważającej części są efektem zignorowania przez autora apelacji treści przepisu art. 528 k.c. Z normy tej, prawidłowo wyłożonej i zastosowanej przez Sąd pierwszej instancji, jednoznacznie wynika, że w przypadku objęcia skargą pauliańską czynności dokonanych pod tytułem darmym, świadomość obdarowanego co do tego, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, jest prawnie obojętna. Skarga pauliańska jest w takich przypadkach skuteczna nawet wówczas, gdyby osoba obdarowana, zachowując staranność nie mogła się o długach darczyńcy dowiedzieć. Badanie świadomości pozwanej co do działania ojca z pokrzywdzeniem powoda było więc w okolicznościach sprawy zbędne, a przepis art. 527 § 3 k.c. nie znajdował w sprawie zastosowania.

Z tego względu nie jest także uzasadniony zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. w odniesieniu do zeznań świadków Ł. K., J. M. oraz Ł. M. i pozwanej, ponieważ przy pomocy tych dowodów pozwana wykazywała fakty dla rozstrzygnięcia sprawy obojętne.

Nie jest uzasadniony także zarzut naruszenia powołanego przepisu przez pominięcie tej części zeznań J. S. (1) i H. S., które dotyczyły motywacji dokonania darowizny na rzecz pozwanej. Zgodnie z art. 527 § 1 i 2 k.c. przesłanką skargi pauliańskiej jest dokonanie czynności z pokrzywdzeniem wierzycieli, co ma miejsce w sytuacji gdy wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Cel dokonania czynności nie jest przesądzający, ponieważ ustawodawca nie wymaga wykazania działania dłużnika w celu pokrzywdzenia wierzycieli. Wystarczające jest wykazanie, że miał on świadomość, że stan pokrzywdzenia wystąpił. Słusznie Sąd pierwszej instancji wskazał, że skoro ojciec pozwanej wiedział o zadłużeniu wobec powoda, to wyzbycie się jedynego wartościowego składnika majątku uprawnia do przypisania mu świadomości, że w ten sposób utrudnia powodowi egzekucję należności.

Podzielić należy wyrażony w apelacji pogląd, że dłużnik staje się niewypłacalny wskutek darowizny, jeżeli między dokonaniem darowizny a zaistnieniem stanu niewypłacalności istnieje związek przyczynowy; nie musi to być związek adekwatny ani bezpośredni, darowizna nie musi też być wyłączną przyczyną niewypłacalności (istotne jest jedynie to, by dokonana darowizna była warunkiem koniecznym niewypłacalności). Niezrozumiała jest jednak konkluzja, że w niniejszej sprawie darowizna nie stanowiła warunku koniecznego dla zaistnienia stanu niewypłacalności dłużnika. Rzeczywiście, J. S. (1) nie spłacał swoich zobowiązań od dawna, a wcześniejsze egzekucje okazywały się bezskuteczne. Z pewnością jednak dokonanie darowizny spowodowało, że stał się niewypłacalny w jeszcze większym stopniu, co spełnia przesłankę z art. 527 § 2 k.c. Przed dokonaniem darowizny powód mógł bowiem prowadzić egzekucję z nieruchomości, której współwłaścicielem był J. S.. Obecnie dłużnik nie dysponuje żadnym majątkiem. Darowizna oczywiście uszczupliła majątek dłużnika i doprowadziła do pogorszenia jego sytuacji. Próba dowodzenia, że było odmiennie jest wręcz kuriozalna.

Nie są zasadne zarzuty naruszenia przepisu art. 41 § 2 k.r.o. i art. 42 k.r.o. Trzeba przypomnieć, że nie budziło w sprawie wątpliwości, że zadłużenie J. S. wobec powoda powstało do 2002 r. Art. 41 k.r.o. obowiązywał wówczas w innym brzmieniu, zatem należy sięgnąć do przepisów przejściowych. Zgodnie z art. 5 ust. 5 pkt 1 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691) – którą znowelizowano m.in. art. 41 k.r.o., do oceny skutków czynności zobowiązujących lub rozporządzających małżonków i ich odpowiedzialności za zobowiązania sprzed wejścia w życie ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe. Błędne są zatem wywody Sądu Okręgowego co do przebiegu egzekucji na wypadek uwzględnienia skargi pauliańskiej. Dla przesądzenia, który stan prawny ma znaczenie dla uzyskania przez powoda tytułu uprawniającego do egzekucji świadczeń z majątku wspólnego J. S. (1), decydująca jest bowiem data powstania wierzytelności podlegających ochronie, a nie – jak przyjął Sąd pierwszej instancji – data wyzbycia się przez dłużnika majątku.

Zgodnie z art. 41 § 1 k.r.o., w brzmieniu wówczas obowiązującym, zgoda małżonka dłużnika nie była przesłanką prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego. W myśl powołanego przepisu obowiązywała zasada – z wyjątkami i ograniczeniami określonymi w § 2 i 3 (których w sprawie nie wykazywano) – iż wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, może żądać zaspokojenia z majątku wspólnego. Także pod rządem art. 41 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed 20 stycznia 2005 r. w orzecznictwie dopuszczano możliwość uznania za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej przez małżonków z ich majątku wspólnego, gdy dłużnikiem był tylko jeden z nich (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03, OSP 2004, nr 9, poz. 116 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2003 r., IV CKN 204/01, OSNC 2004, nr 9, poz. 138). Skierowanie egzekucji do majątku wspólnego wymagało jedynie uprzedniego uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika (art. 787 § 1 k.p.c.).

Sąd Apelacyjny nie miał więc wątpliwości, że w okolicznościach niniejszej sprawy powód mógł dochodzić uznania zaskarżonej czynności za bezskuteczną.

Odmiennie jednak niż Sąd pierwszej instancji uznał, że nie ma podstaw do uznania tej czynności za bezskuteczną jedynie co do ½ udziału w darowanej nieruchomości. Sąd Apelacyjny nie podziela stanowiska, że skoro powód był uprawniony do uznania całej czynności prawnej za bezskuteczną, to mógł także ograniczyć żądanie do uznania umowy darowizny za bezskuteczną tylko do wysokości udziału.

Zagadnienie to było już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w uchwale z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03 (OSP 2004/9/116). Sąd Najwyższy, w analogicznej do rozpatrywanej sytuacji, odrzucił możliwość uznania za bezskuteczną tylko części czynności (darowizny) dokonanej przez małżonków. Zdaniem Sądu Najwyższego, skoro brak podstaw do uznania za nieważną czynności prawnej tylko w stosunku do jednej z osób, których oświadczenia woli są konieczne dla ważnego dokonania czynności, to z podobnych względów nie można również uznać, że skutki bezskuteczności można ograniczyć tylko do jednego z małżonków. Sąd Najwyższy zwrócił też uwagę na trudność w ustaleniu, w jakiej części miałaby zostać uznana za bezskuteczną czynność w stosunku do jednego z małżonków. W chwili dokonywania darowizny je przedmiot wchodził do majątku wspólnego. Pomiędzy małżonkami istniała więc współwłasność łączna, która charakteryzuje się brakiem udziałów. Nie ma wobec tego żadnych podstaw, aby w sprawie ze skargi pauliańskiej przesądzić, w jakiej części czynność powinna być uznana za bezskuteczną w stosunku do małżonka będącego dłużnikiem. Konstrukcja wspólności łącznej, bezudziałowej, przyjęta dla majątku wspólnego małżonków, sprzeciwia się dopuszczalności zaspokojenia wierzyciela z udziału małżonka będącego dłużnikiem, a nawet z udziału, który by mu przypadł na wypadek ustania wspólności. W konsekwencji – w sprawie ze skargi pauliańskiej nie można uznać bezskuteczności tylko części skarżonej czynności. Stanowisko Sądu Najwyższego zostało zaaprobowane także w doktrynie (zob. Małgorzata Pyziak-Szafnicka: Glosa do uchwały SN z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03. Orzecznictwo Sądów Polskich, 2004).

Sąd Apelacyjny w niniejszym składzie także podziela zaprezentowany wyżej pogląd. W niniejszej sprawie nie ustalono, aby wspólność majątkowa dłużnika i jego żony została przed dniem orzekania zniesiona. Dowolne było zatem także przyjęcie przez Sąd Okręgowy, że w wyniku takiej czynności J. S. (1) przypadłby udział w wysokości ½.

Sąd odwoławczy jest obowiązany do badania prawidłowości zastosowania prawa materialnego z urzędu. Dlatego też, mimo braku podstaw do uznania postawionych w apelacji zarzutów za trafne, z wyżej przedstawionych względów, na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zaskarżony wyrok zmieniono i oddalono powództwo. W konsekwencji zmianie uległo także rozstrzygnięcie o kosztach postępowania i na podstawie art. 99 k.p.c. w zw. z art. 98 § 1 i 3 k.p.c. zasądzono od powoda na rzecz pozwanej poniesione przez nią w obu instancjach koszty zastępstwa procesowego. Wysokość wynagrodzenia pełnomocnika pozwanej ustalono na podstawie § 6 pkt 6 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz. 490 ze zm.), mającego zastosowanie z uwagi na § 21 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2015, poz. 1804), zgodnie z którym do spraw wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie rozporządzenia stosuje się przepisy dotychczasowe do czasu zakończenia postępowania w danej instancji. Natomiast koszty zastępstwa procesowego ustalono na podstawie § 15 ust. 1, § 2 pkt 6 i § 10 ust. 1 pkt 2 powołanego wyżej rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w brzmieniu obowiązującym przed jego zmianą.

SSA Piotr Górecki SSA Małgorzata Gulczyńska SSA Jerzy Geisler