Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 6 września 2016 roku

Sąd Okręgowy w Szczecinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 6 września 2016 roku w S.

sprawy z wniosku (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w P.

z udziałem A. Ł., (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością Spółki komandytowo - akcyjnej w K.

o zasiedzenie służebności

na skutek apelacji wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego w Goleniowie z dnia 9 listopada 2015 roku, sygn. akt I Ns 189/13

uchyla zaskarżone postanowienie, znosi postępowanie w zakresie doręczenia uczestniczce postępowania A. Ł. odpisu postanowienia o wezwaniu do udziału w sprawie i odpisu wniosku oraz w zakresie rozprawy z dnia 26 października 2015 roku i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Goleniowie, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

SSO Sławomir Krajewski SSO Małgorzata Grzesik SSO Tomasz Sobieraj

Sygn. akt II Ca 181/16

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 9 listopada 2015 roku Sąd Rejonowy w Goleniowie po rozpoznaniu wniosku (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w P. o stwierdzenie zasiedzenia służebności:

– w punkcie pierwszym oddalił wniosek;

- w punkcie drugim zasądził od wnioskodawcy (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w P. na rzecz (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością Spółka komandytowo - akcyjna w K. kwotę 257 złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania;

- w punkcie trzecim nakazał pobrać od wnioskodawcy (...) Spółki z o.o. w P. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Goleniowie kwotę 1236,68 złotych tytułem wydatków tymczasowo poniesionych przez Skarb Państwa.

Sąd Rejonowy oparł swoje rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach faktycznych:

(...) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością spółka komandytowo akcyjna w K. jest obecnie właścicielem nieruchomości złożonej z działek (...) w miejscowości R., gmina M..

Uczestniczka A. Ł. jest obecnie właścicielem nieruchomości złożonej z m.in. z działki (...) w miejscowości R., gmina M..

Do 9 czerwca 1995 roku nieruchomości obejmujące przedmiotowe działki stanowiły własność Skarbu Państwa. W tym dniu Skarb Państwa sprzedał nieruchomość (...) spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w K.. Nieruchomość ta obejmowała m.in. działkę (...), która w dniu 21 listopada 2008 roku została podzielona na m.in. działki stanowiące przedmiot pierwotnego wniosku.

Na powyższych działkach przebiega urządzenie infrastruktury elektrotechnicznej w postaci napowietrznej linii elektroenergetycznej 15 kV nr 13. Linia ta została wybudowana w obecnym miejscu w 2011 roku. Wcześniej na wskazanych działkach przebiegała linia, która została w 2011 roku rozebrana. Obecnie nie można stwierdzić, czy nowa linia jest w tym samym miejscu, gdzie była stara. Mapa z wskazaniem linii starej ma dokładność do 5 m. i jest to mapa topograficzna, Przy przyjętej skali jest możliwość stwierdzenia różnicy co do odległości 5 m. N. nie przekracza odległości 5 m od starej. Nie można stwierdzić z dokładnością większą niż 5 m czy linia obecnie posadowiona jest w tym samym miejscu co poprzednio usadowiona na mapie.

Z nowo wybudowanego urządzenia wnioskodawczyni korzysta w ten sposób, że oględziny dokonywane są z drogi publicznej przy wykorzystywaniu lornetek. W razie uszkodzenia linii zachodzi konieczność ich wymiany i na teren musi wjechać sprzęt, który potrzebuje drogi do objazdu po 2,4 m z każdej strony słupa.

Zarówno słupy, jak i linia napowietrzna znajdujące się obecnie na przedmiotowych działkach stanowią trwałe i widoczne urządzenia i są środkami trwałymi w majątku (...) sp. z o. o. w P.. Poprzednio posadowione słupy wraz z linią napowietrzną także stanowiły trwałe i widoczne urządzenia i były środkami trwałymi w majątku (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w P., jak i ich poprzedników prawnych.

Obecnie wnioskodawczyni korzysta z nieruchomości uczestników w zakresie wskazanym na mapie k. 360 sporządzonej przez biegłego.

(...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w P. powstała poprzez liczne przekształcenia podmiotowe różnych podmiotów, które stanowiły jej poprzedników prawnych. W 1952 roku został utworzony Zakład (...), który funkcjonował jako przedsiębiorstwo państwowe. W kolejnych latach następowały jedynie zmiany nazwy tego przedsiębiorstwa. Zarządzeniem Ministra Energetyki i Energii Atomowej z dnia 09 czerwca 1976 roku doszło do połączenia przedsiębiorstw państwowych pod nazwą Zakłady (...) oraz Zakłady (...). Zakłady wchodzące w skład powyższego przedsiębiorstwa państwowego zostały następnie zgrupowane we Wspólnocie (...) i (...) Brunatnego. Następnie Wspólnota ta została rozdzielona, a mienie przedsiębiorstw zgrupowanych w tej wspólnocie podzielone. W 1989 roku zarządzeniem Ministra Przemysłu z dnia 16 stycznia 1989 roku zostało utworzone przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą Zakład (...) w S.. Następnie został utworzony nowy podmiot pod nazwą (...) Spółka Akcyjna. Zostały do niej przekazane również składniki majątku należące do powyższego przedsiębiorstwa państwowego.

Kolejno zarządzeniem Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 09 lipca 1993 roku dokonano przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego Zakład (...) w S. w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa pod nazwą Zakład (...) Spółka Akcyjna w S.. Spółka ta wstąpiła we wszystkie prawa i obowiązki Zakładu (...) w S., z wyłączeniem praw i obowiązków przejętych przez (...) S.A. w W.. Akt notarialny w sprawie przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w ww. Spółkę został sporządzony w dniu 12 lipca 1993 roku Spółka ta została w dniu 01 września 1993 roku wpisana do rejestru handlowego. Powyższa spółka w dniu 30 listopada 1999 roku zmieniła nazwę na (...) Spółka Akcyjna w S..

W dniu 17 grudnia 2002 roku walne zgromadzenie (...) Spółki Akcyjnej w S. podjęło uchwałę w sprawie połączenia się tej spółki ze spółkami: (...) S.A. w Z., Zakładem (...) S.A. w G. W.., zakładem (...) S.A. w B., (...) S.A.. w P. poprzez przeniesienie całych majątków w/w spółek na (...) S.A. w P.. Następnie Spółka ta zmieniła nazwę na Grupa (...) Spółka Akcyjna w P., by ostatecznie w 2004 roku zmienić nazwę na (...) Spółka Akcyjna w P.. Następnie umową z dnia 30 czerwca 2007 roku zbyto zorganizowaną część przedsiębiorstwa.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy stwierdził, iż wniosek nie zasługiwał na uwzględnienie.

Wskazano, że z dniem 3 sierpnia 2008 roku weszły w życie przepisy Kodeksu cywilnego o służebności przesyłu (art. 305 ¹ -art. 305 ⁴ ), dodane przez ustawę z dnia 30 maja 2008 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731). Z mocy art. 305 ⁴ k.c. do służebności przesyłu stosuje się odpowiednio przepisy o służebnościach gruntowych, a więc m. in. art. 292 k.c. Wskazano też na przepis art. 352 k.c.

Sąd Rejonowy zważył, że służebność przesyłu, w przeciwieństwie do służebności gruntowej, nie została powiązana z nieruchomością władnącą. Ma ona na celu umożliwienie przedsiębiorcy właściwego korzystania z urządzeń, których jest właścicielem, a zatem, które wchodzą w skład jego przedsiębiorstwa (art. 551 k.c.). Ustanowienie służebności przesyłu następuje na rzecz przedsiębiorcy, a jej nabycie w drodze zasiedzenia następuje przez przedsiębiorcę, a nie na rzecz właściciela nieruchomości władnącej lub przez takiego właściciela.

Sąd Rejonowy wskazał, że kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy miały uchwały Sądu Najwyższego z dnia z 17 stycznia 2003 roku, III CZP 79/02 oraz z dnia 7 października 2008 roku, III CZP 89/08.

Zauważono, że przed dniem 3 sierpnia 2008 roku możliwe było nabycie przez zasiedzenie służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, uregulowanej po tym dniu w art. 305 ¹ -305 ⁴ k.c. Beneficjentem tej służebności - podobnie jak w obecnym stanie prawnym - mógł być jedynie przedsiębiorca, a prawo to wchodziło w skład prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym - /tak uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2008 roku, III CZP 89/08, potwierdzona w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2013 roku III CZP 18/13/.

Sąd Rejonowy zaznaczył, że wnioskodawczyni żądała stwierdzenia zasiedzenia z dniem 1 lutego 2009 roku. Oznacza to, że odnosi rozpoczęcie biegu terminu zasiedzenia od dnia następnego od uchwalenia ustawy z dnia 31 stycznia 1989 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 3, poz. 11). Wskazano, że przedsiębiorstwo państwowe, jakim był poprzednik prawny wnioskodawczyni korzystało bez tytułu prawnego z cudzej nieruchomości (państwowej). Gdy zarówno właścicielem nieruchomości obciążonej, jak i posiadaczem służebności gruntowej oraz właścicielem nieruchomości władnącej był Skarb Państwa, nie mogło w ogóle dojść do zasiedzenia służebności przesyłu, gdyż właściciel nie może nabyć przez zasiedzenie służebności gruntowej na nieruchomości stanowiącej jego własność.

Sąd Rejonowy wskazał, że bieg terminu zasiedzenia służebności polegającej na korzystaniu z linii przesyłowej znajdującej się w zarządzie przedsiębiorstwa państwowego, przebiegającej po działce stanowiącej własność Skarbu Państwa, będącej w zarządzie innej państwowej osoby prawnej, nie mógł się rozpocząć przed dniem 5 grudnia 1990 roku (poroku postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2014 roku, II CSK 551/13, lex). Do dnia 1 lutego 1989 roku obowiązywała zasada jedności mienia ogólnonarodowego (tzw. jednolitej własności państwowej), którą w sferze stosunków cywilnoprawnych wyrażał art. 128 § 1 k.c. Dopiero w art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 29 września 1990 roku o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz. 464) uregulowano, że grunty stanowiące własność Skarbu Państwa lub własność gminy (związku międzygminnego), z wyjątkiem gruntów Państwowego Funduszu Ziemi, będące w dniu wejścia w życie ustawy w zarządzie państwowych osób prawnych innych niż Skarb Państwa, stają się z tym dniem z mocy prawa przedmiotem użytkowania wieczystego; nie narusza to praw osób trzecich; uprawnienia państwowych gospodarstw rolnych do będących w dniu wejścia w życie ustawy w ich zarządzie gruntów stanowiących własność państwa reguluje odrębna ustawa. Prawo zarządu istniejące w dniu 5 grudnia 1990 roku po stronie państwowych osób prawnych w stosunku do gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa lub własność gminy (z wyjątkiem gruntów Państwowego Funduszu Ziemi) przekształciło się więc z mocy prawa z tym dniem w prawo użytkowania wieczystego w rozumieniu kodeksu cywilnego, natomiast w odniesieniu do budynków, innych urządzeń i lokali znajdujących się na tych gruntach - w prawo własności (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 1991 roku - zasada prawna - III CZP 38/91, OSNCP 1991, nr 10-12, poz. 118, i uchwała składu pięciu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11 października 1990 roku, III AZP 13/90, OSP 1991, nr 6, poz. 60). Skoro w okresie od dnia 1 lutego 1989 r do dnia 1 października 1990 roku, tj. do czasu utraty mocy przez art. 128 k.c., Zakład (...) w dalszym ciągu miał tylko w zarządzie, tj. w dzierżeniu, przedmiotowe urządzenia energetyczne, to nie był ich posiadaczem. We wskazanym okresie nie mógł biec termin zasiedzenia. W ocenie Sądu Rejonowego ewentualny bieg okresu zasiedzenia rozpoczął się nie wcześniej niż w dniu 2 października 1990 roku, z tego powodu wniosek w tym zakresie został oddalony.

Sąd Rejonowy ustalił także, że wnioskodawczyni posiada służebność odnoszącą się do urządzeń obecnie na nieruchomościach posadowionych dopiero od 2011 roku. Jak wynika z zeznań świadka R. K. oraz opinii biegłego I. nie sposób uznać, że poprzednio posadowiona na nieruchomościach linia napowietrzna była w tym samym miejscu co obecna – zmodernizowana w 2011 roku. Wnioskodawczyni potwierdziła, że taka modernizacja nastąpiła, jednak poza gołosłownym twierdzeniem nie podjęła inicjatywy dowodowej w kierunku obalenia zarzutu uczestnika. Świadek dodał, że remont linii miał polegać na wymianie słupów drewnianych na takie zbudowane z dwóch słupów betonowych; już z tego stwierdzenia wynika, że inny był zakres posiadanej przez wnioskodawczynię służebności przed 2011 rokiem (zmieniła się powierzchnia zajęta pod urządzenie). Poza tym świadek wskazywał jedynie co mu się wydaje, stwierdzając, że nowe słupy zostały postawione dokładnie na miejscu tych starych, bo takie były plany remontu – plany remontu nie zostały jednak przedłożone przez wnioskodawczynię; sam świadek osobiście nie uczestniczył w remoncie, co oznacza, że walor dowodowy jego twierdzeń jest znikomy. Uczestniczce udało się zaś wykazać, że miejsce posadowienia nowej linii nie jest tożsame z miejscem posadowienia starej linii. Przemawia za tym dowód z zeznań świadka R. K., który jest udziałowcem wnioskodawczyni i był obecny w czasie wykonywania modernizacji na nieruchomości. Zdaniem Sądu Rejonowego wnioskodawczyni nie wykazała, że korzysta z urządzeń posadowionych w danym, tym samym miejscu przez okres uzasadniający zasiedzenie służebności.

Dalej Sąd Rejonowy wskazał, że nawet przyjmując tożsamość zakresu służebności, nie upłynął jeszcze okres 30 lat od objęcia służebności w posiadania czyli od dnia 2 grudnia 1990 roku. W ocenie Sądu wnioskodawczyni posiadała służebność w złej wierze.

W tym zakresie Sąd Rejonowy zauważył, że domniemanie dobrej wiary posiadacza (art. 7 k.c.) wzruszyć może jedynie dowód, że posiadacz w chwili rozpoczęcia posiadania w zakresie odpowiadającym służebności przesyłu wiedział lub mógł się dowiedzieć o tym, że narusza prawo innej osoby. Istnienie dobrej wiary w dacie wybudowania linii elektroenergetycznej nie oznacza istnienia dobrej wiary przy korzystaniu z cudzej nieruchomości, w zakresie odpowiadającym treści służebności przesyłu, wobec każdoczesnego właściciela nieruchomości, a więc na przyszłość i trwałego ograniczenia jego właścicielskich uprawnień. Jedynie państwowe osoby prawne, które w okresie przed dniem 5 grudnia 1990 roku, w wyniku realizacji inwestycji przesyłowych, także poprzez ich poprzedników prawnych, przebiegających przez nieruchomości nie należące do przedsiębiorstwa przesyłowego, co do których wydane były decyzje administracyjne o przebiegu linii przesyłowej i pozwolenia budowlane, objęły w dobrej wierze posiadanie służebności, jako korzystanie z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści tej służebności. Jeśli decyzje administracyjne nie były wydane, obaleniu podlega domniemanie z art. 7 k.c. i przyjąć trzeba złą wiarę wnioskodawczyni, która w dniu 5 grudnia 1990 roku zaczęła posiadać służebność gruntową odpowiadającą służebności przesyłu.

Sąd Rejonowy wskazał, że nawet przyjmując, że zakres obecnego korzystania z nieruchomości uczestników przez wnioskodawczynię swoim zakresem odpowiada zakresowi sprzed 2011 roku, nie sposób uznać, że nastąpiło zasiedzenie służebności przesyłu, ponieważ nie upłynął jeszcze ustawowy termin 30 lat od rozpoczęcia posiadania służebności.

O kosztach postepowania, Sąd Rejonowy orzekł na podstawie art. 520 § 2 k.p.c.

Konsekwentnie, nieuiszczonymi kosztami sądowymi, które w toku postępowania tymczasowo poniósł Skarb Państwa obciążona została wnioskodawczyni na podstawie art. 113 ust. 1 w zw. z art. 83 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Apelację od powyższego orzeczenia złożył wnioskodawca i zaskarżając je w całości, wniósł o:

1) zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez:

- ustalenie, że wnioskodawczyni (...) Sp. z o. o. w P. nabyła z dniem 01 lutego 2009 roku przez zasiedzenie ograniczone prawo rzeczowe w postaci służebności przesyłu, polegającej na nieodpłatnym korzystaniu (w szczególności eksploatacji, dokonywaniu kontroli, przeglądów, konserwacji, modernizacji i remontów, usuwaniu awarii, wymianie urządzeń infrastruktury elektroenergetycznej, wycince ewentualnych zadrzewień i zakrzewień uniemożliwiających właściwą obsługę i eksploatację tych urządzeń, swobodnego wstępu do nich w celu wykonywania prac przyłączeniowych oraz na prawie wstępu na obciążony grunt w celu wykonywania przedmiotowych prac, a także na dystrybucji energii elektrycznej oraz na obowiązku powstrzymania się przez każdoczesnego właściciela nieruchomości obciążonej od wznoszenia budowli i upraw pod linią i obok słupów energetycznych w odległości zgodnej z obowiązującymi przepisami) z 2.182 m2 nieruchomości uczestnika postępowania (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialności Spółki komandytowo – akcyjnej w K., stanowiącej działkę gruntu nr (...), położonej w miejscowości R., gmina M., powiat (...), dla której Sąd Rejonowy w Goleniowie V Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr (...) oraz z nieruchomości uczestnika A. Ł.. stanowiącej działkę gruntu nr (...), położonej w miejscowości R., gmina M., powiat (...), dla której Sąd Rejonowy w Goleniowie V Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr (...), w części na której posadowiona jest linia napowietrzna SN 15 kV nr 13 wraz z konstrukcją wsporczą (2 stanowiska słupowe) na działce nr (...), w tym:

a. dla działki nr (...) - pas gruntu o długości 30 metrów bieżących i szerokości 4,2 m - 126 m ² powierzchni;

b. dla działki nr (...)- pas gruntu o długości 30 metrów bieżących i szerokości 4,2 m - 126 m ² powierzchni;

c. dla działki nr (...)- pas gruntu o długości 33,6 metrów bieżących i szerokości 4,2 m -141 m ² powierzchni;

d. dla działki nr (...)- pas gruntu o długości 42,6 metrów bieżących i szerokości 4,2 m — 179 m ² powierzchni;

e. dla działki nr (...)- pas gruntu o długości 383,3 metrów bieżących i szerokości 4,2 m -1.610 m ² powierzchni;

- zgodnie z opinią biegłego P. I. z dnia 28 października 2014 roku oraz opinią biegłego sądowego Z. R. z dnia 27 marca 2015 roku

2) zasądzenie od uczestników postępowania (...) Sp. z o.o. Spółka komandytowo - akcyjna oraz A. Ł. na rzecz wnioskodawczym (...) Sp. z o.o. w P. kosztów niniejszego postępowania wraz z kosztami zastępstwa procesowego według norm przepisanych - za obie instancje,

a ewentualnie

3) uchylenie zaskarżonego orzeczenia w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach procesu z uwzględnieniem kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje według norm przepisanych.

Zaskarżonemu postanowieniu zarzucono:

1) naruszenie prawa materialnego, a mianowicie:

a) art. 7 k.c. w zw. z art. 172 § 1 k.c. w zw. z art. 292 k.c. w zw. z art. 3054 k.c. poprzez jego niezastosowanie, a w konsekwencji przyjęcie, że poprzednik prawny wnioskodawczym był posiadaczem służebności w złej wierze, podczas gdy w niniejszej sprawie nie zostały przedstawione żadne dowody pozwalające na obalenie domniemania dobrej wiary w przepisie tym wyrażonego;

2) naruszenie przepisów prawa procesowego mających istotny wpływ na rozpoznanie niniejszej sprawy, tj.:

a) art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przekroczenie dyrektywy zasady swobodnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego, w szczególności poprzez przyjęcie, że wnioskodawczym posiada służebność odnoszącą się do urządzeń obecnie na nieruchomości posadowionych dopiero od 2011 roku, albowiem nie sposób w ocenie Sądu uznać, iż poprzednio posadowiona na nieruchomościach linii napowietrzna była w tym samym miejscu co obecna - zmodernizowana w 2011 roku, a tym samym, iż zakresy posiadania służebności w niniejszej sprawie są różne po i przed 2011 roku, podczas gdy w trakcie remontu nie uległo zmianie miejsce posadowienia słupów, a jedynie została wymieniona konstrukcja stanowisk słupowych, tj. w miejsce starych, drewnianych słupów posadowiono nowe z żerdziami betonowymi,

b) art. 234 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie, a w konsekwencji przyjęcie, iż poprzednik prawny wnioskodawczyni pozostawał w momencie objęcia służebności w posiadanie w złej wierze, podczas gdy po stronie wnioskodawczyni istniało domniemanie, które nie zostało przez uczestników skutecznie obalone.

W uzasadnieniu skarżący rozwinął powyższe zarzuty apelacji.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje.

Zainicjowana wywiedzioną apelacją instancyjna kontrola zaskarżonego orzeczenia wykazała potrzebę uchylenia zaskarżonego postanowienia, zniesienia postępowania w zakresie doręczenia uczestniczce postępowania odpisu postanowienia do udziału w sprawie i odpisu wniosku oraz przeprowadzenia rozprawy w dniu 25 października 2015 roku i przekazania sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania. Sąd Okręgowy doszedł bowiem do przekonania, iż w sprawie zaszła nieważność postępowania przewidziana w art. 379 pkt 5 k.p.c. – to jest pozbawienie uczestniczki postępowania możliwości obrony swych praw. Tego rodzaju uchybienie Sąd Okręgowy obowiązany jest wziąć pod rozwagę z urzędu (art. 378 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.), niezależnie od tego, czy i który z uczestników postępowania podnosi zarzut, ani od jego wpływu na treść orzeczenia.

Określając uchybienia procesowe, które sprawiają, że postępowanie jest dotknięte nieważnością, ustawodawca uwzględnił ich znaczny ciężar gatunkowy. W doktrynie przyczyny nieważności postępowania dzieli się tradycyjnie na dwie kategorie. Pierwsza, przyczyny wskazane w pkt 1-3, wiąże się z przesłankami procesowymi, a zatem z okolicznościami, których istnienie lub nieistnienie decyduje o możliwości rozpoznania w określonym postępowaniu danej sprawy przez dany sąd (vide J. Jodłowski (w:) J. Jodłowski, W. Siedlecki, Postępowanie cywilne. Część ogólna, Warszawa 1958, s. 70). Dotyczą one sądu, stron oraz przedmiotu sprawy. Druga obejmuje pozostałe przyczyny (pkt 4-6). Chodzi tu o dopuszczenie się przez sąd pierwszej instancji rażących wadliwości postępowania, skutkujących między innymi pozbawieniem strony możności obrony swych praw (art. 379 pkt 5) k.p.c.). Zawarte w tym przepisie sformułowanie jest bardzo ogólne. Określenie możliwych wchodzących w rachubę sytuacji pozostawione zostało dorobkowi judykatury.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego pierwotnie przyjmowano, iż pozbawienie strony możliwości obrony przysługujących jej praw, prowadzące do nieważności postępowania, polega na odjęciu jej w postępowaniu sądowym, wbrew jej woli, całkowitej możności podejmowania, albo świadomego zaniechania czynności procesowych zmierzających do ochrony jej sfery prawnej (vide orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1961 roku, 3 CR 953/60, Nowe Prawo 1963 nr 1, s. 117 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1966 roku, II PR 371/65, OSNCP 1966 Nr 10, poz. 172). Pogląd ten doznał modyfikacji w nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego, które stoi na stanowisku, że pozbawienie strony możności obrony swych praw w rozumieniu art. 379 pkt 5 k.p.c. nie należy wiązać wyłącznie z sytuacją całkowitego wyłączenia strony od udziału w postępowaniu. Zachodzi ona także wówczas, gdy z powodu uchybienia przez sąd przepisom postępowania, strona wbrew swojej woli została faktycznie pozbawiona możliwości obrony swoich praw w jego istotnej części, jeżeli skutków tego uchybienia nie można było usunąć przed wydaniem orzeczenia w danej instancji i to bez względu na to, czy takie działanie strony mogłoby mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia (vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 2005 roku, IV CSK 84/10, LEX nr 621352, z dnia 4 marca 2009 roku, IV CSK 468/08, LEX nr 515415, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2000 roku, III CKN 416/98, OSNC 2000 nr 12, poz. 220, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2002 roku, V CKN 1057/00, LEX nr 55517, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2004 roku, III CK 226/02, LEX nr 163995). Z przedstawionych poglądów wynika, że wstępnym warunkiem omawianej nieważności postępowania są uchybienia formalne sądu, w wyniku których strona pozbawiona zostaje możności brania udziału w sprawie oraz zgłoszenia twierdzeń faktycznych, wniosków dowodowych i zarzutów.

Sąd winien więc zbadać czy w następstwie procesowych uchybień nastąpiło na istotnym etapie procesu wyłączenie zasady dyspozycyjności strony i stwierdzić, czy wadliwość ta występowała już do końca postępowania w danej instancji. Trzeba więc zauważyć, że przesłanką nieważności postępowania, ze względu na pozbawienie strony możności obrony swych praw, jest wykazanie związku przyczynowego między naruszeniem przepisu prawa a tym pozbawieniem, nieistotne jest natomiast, czy z czyjejkolwiek winy oraz przez kogo prawo zostało naruszone (vide orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 1 października 1937 roku, C III 509/37, Zb. O. 1938, nr 325).

Według art. 214 k.p.c. rozprawa ulega odroczeniu, jeżeli sąd stwierdzi nieprawidłowość w doręczeniu wezwania albo gdy nieobecność strony jest wywołana nadzwyczajnym wydarzeniem lub inną znaną sądowi przeszkodą, której nie można przezwyciężyć. Sformułowanie tego przepisu, a zwłaszcza użycie formy rozprawa ulega odroczeniu, czyni oczywistym wniosek, że odroczenie rozprawy następuje z urzędu, jeżeli nieobecność wezwanej strony (lub jej pełnomocnika, a także interwenienta ubocznego i prokuratora oraz innych uczestników postępowania) została spowodowana jedną z przyczyn określonych w przepisie, w tym między innymi nieprawidłowością w doręczeniu stronie wezwania.

Zgodnie z art. 149 § 2 k.p.c. o posiedzeniach jawnych zawiadamia się strony i osoby zainteresowane przez wezwanie lub ogłoszenie podczas posiedzenia, przy czym stronie nieobecnej na posiedzeniu jawnym należy zawsze doręczyć wezwanie na następne posiedzenie, a wezwanie powinno być doręczone co najmniej na tydzień przed posiedzeniem, zaś w wypadkach pilnych termin ten może być skrócony do trzech dni. W myśl art. 135 § 1 k.p.c. doręczenia dokonuje się w mieszkaniu, w miejscu pracy, lub tam gdzie się adresata zastanie. Jeżeli stroną jest osoba fizyczna doręczenia dokonuje się tej osobie (art. 133 § 1 k.p.c.). Stosownie zaś do art. 139 § 1 k.p.c. w razie niemożności doręczenia pisma bezpośrednio adresatowi lub w sposób określony w art. 138 k.p.c., pismo przesłane za pośrednictwem operatora pocztowego należy złożyć w placówce pocztowej tego operatora, a doręczane w inny sposób - w urzędzie właściwej gminy, a zawiadomienie o tym należy umieścić na drzwiach mieszkania adresata lub w oddawczej skrzynce pocztowej. Jednak podstawowym warunkiem skuteczności takiego zastępczego doręczenia jest, aby adresat mieszkał pod wskazanym adresem. Doręczenie przewidziane w art. 139 § 1 k.p.c. oparte jest bowiem na domniemaniu, że pismo sądowe dotarło do rąk adresata i że w ten sposób doręczenie zostało dokonane prawidłowo.

Analiza akt sprawy wskazuje, że w toku postępowania, na podstawie art. 510 § 2 k.p.c. do udziału w sprawie wezwana została uczestniczka postępowania A. Ł. (k. 445). Zarządzeniem z dnia 7 września 2015 roku zarządzono zawiadomić nową uczestniczkę postepowania A. Ł. o kolejnym terminie rozprawy, której nakazano doręczyć wyciąg z protokołu z postanowieniem oraz odpis wniosku wraz z załącznikami oraz pouczeniem, że przysługuje jej wgląd w akta. Nadto zobowiązano uczestniczkę do złożenia odpowiedzi na wniosek (k.446). Zarządzenie wykonano 18 września 2015 roku. W zawiadomieniu wskazano adres uczestniczki: ul. (...), (...)-(...) S.. Adres ten wskazał wnioskodawca w piśmie z dnia 15 czerwca 2015 roku (k.413). Adres ten widnieje na adresowej stronie przesyłki (k. 466a) oraz formularzu elektronicznego potwierdzenia odbioru (k. 536).

Sąd Rejonowy na rozprawie w dniu 26 października 2015 roku uznał, że uczestniczka A. Ł. została o terminie rozprawy zawiadomiona prawidłowo w sposób zastępczy.

W ocenie Sądu Okręgowego doręczenie odpisu postanowienia o wezwaniu do udziału w sprawie wraz z odpisem wniosku i zawiadomieniem o terminie rozprawy, nie zostało jednak dokonane uczestniczce w prawidłowy sposób.

Zgodnie z art. 139 § 1 k.p.c. w razie niemożności doręczenia w sposób przewidziany w artykułach poprzedzających, pismo przesłane za pośrednictwem operatora pocztowego w rozumieniu ustawy z dnia 23 listopada 2012 roku - Prawo pocztowe należy złożyć w placówce pocztowej tego operatora, a doręczane w inny sposób - w urzędzie właściwej gminy, umieszczając zawiadomienie o tym w drzwiach mieszkania adresata lub w oddawczej skrzynce pocztowej ze wskazaniem gdzie i kiedy pismo pozostawiono, oraz z pouczeniem, że należy je odebrać w terminie siedmiu dni od dnia umieszczenia zawiadomienia. W przypadku bezskutecznego upływu tego terminu, czynność zawiadomienia należy powtórzyć.

Szczegółowe zasady doręczenia przesyłek sądowych określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie szczegółowego trybu i sposobu doręczania pism sądowych w postępowaniu cywilnym z dnia z dnia 12 października 2010 roku (Dz.U. Nr 190, poz. 1277 ze zm.).

Stosownie do § 8 ust. 2 rozporządzenia, jeżeli osoba uprawniona nie zgłosi się po odbiór przesyłki złożonej w placówce pocztowej operatora w terminie, o którym mowa w § 7 ust. 3, placówka pocztowa operatora sporządza powtórne zawiadomienie o możliwości jej odbioru oraz zaznacza dokonanie powtórnego zawiadomienia na adresowej stronie niedoręczonej przesyłki adnotacją „awizowano powtórnie dnia” i podpisem i przechowuje przesyłkę przez okres siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia powtórnego zawiadomienia. Stosownie do § 10 przesyłkę niepodjętą placówka pocztowa operatora opatruje na stronie adresowej adnotacją „nie podjęto w terminie” oraz odciskiem datownika i wraz z formularzem potwierdzenia odbioru odsyła sądowi wysyłającemu niezwłocznie po upływie ostatniego dnia do odbioru przesyłki.

W § 11 uregulowano, że jeżeli do doręczenia przesyłki nie doszło, w razie odmowy przyjęcia przesyłki, a także jeżeli przesyłki nie można doręczyć z powodów określonych w art. 136 § 2 i art. 139 § 3 Kodeksu postępowania cywilnego, doręczający dokonuje adnotacji o przyczynie niedoręczenia przesyłki na formularzu potwierdzenia odbioru, umieszcza datę i składa swój podpis.

Dalsze przepisy - § 13a i następne regulują kwestię elektronicznego potwierdzenia odbioru. Zgodnie z § 13a ust. 1 Rozporządzenia, jeżeli warunki techniczne sądu wysyłającego oraz operatora na to pozwalają, formularz potwierdzenia odbioru, o którym mowa w § 2 ust. 2, ma postać elektroniczną i jest przekazywany za pomocą systemu teleinformatycznego służącego do obsługi elektronicznego formularza potwierdzenia odbioru sądu wysyłającego (ust. 1).W przypadku, o którym mowa w ust. 1, na stronie adresowej przesyłki umieszcza się napis: „Polecona-e”. Do przesyłki nie dołącza się formularza potwierdzenia odbioru, o którym mowa w § 2 ust. 2. Sąd wysyłający uzyskuje informacje o doręczeniu wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego (ust. 2). W elektronicznym formularzu potwierdzenia odbioru umieszcza się wszelkie wpisy, adnotacje i zaznaczenia, które zgodnie z rozporządzeniem podlegają umieszczeniu na formularzu potwierdzenia odbioru oraz na stronie adresowej przesyłki. Odcisku datownika nie umieszcza się. Doręczający składa podpis w sposób określony w § 13c ust. 2 (ust. 3).

Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na występująca w niniejszej sprawie niezgodność danych zawartych na kopercie, w której zawarta była przesyłka i danych zawartych w elektronicznym formularzu potwierdzenia odbioru.

Z powyższych przepisów wynika, że informacje zawarte w elektronicznym formularzu potwierdzenia odbioru powinny być takie same, jak te umieszczone na stronie adresowej przesyłki.

W przedmiotowej sprawie natomiast w elektronicznym formularzu zwrotnego potwierdzenia odbioru umieszczono adnotację: „Nie doręczona, gdyż adresat odmówił przyjęcia” (k.536), natomiast na stronie adresowej przesyłki widnieje adnotacja: „Adresata nie zastano w domu” (k.466a). Już ta okoliczność podważa prawidłowość doręczenia i wiarygodność adnotacji umieszczonych przez pracownika operatora pocztowego, za pośrednictwem którego dokonywano doręczenia.

Nadto nie jest możliwe zweryfikowanie, czy w sprawie zostały zachowane terminy pomiędzy drugą awizacją a datą zwrotu przesyłki do nadawcy. W tym przypadku również zachodzą niezgodności pomiędzy danymi zawartymi na adresowej stronie przesyłki a danymi zawartymi w formularzy elektronicznego potwierdzenia odbioru. W tym pierwszym przypadku wskazano następujące daty: pierwsze awizo- 22.09.15 roku, drugie awizo- 30.09.15 roku; nie podjęto w terminie 08.10.15 roku, przy czym data 08.10.15 roku jest o tyle nieczytelna, że pozostawia wątpliwości, czy nie jest to data 06.10.15 roku Wątpliwości tych nie usuwa treść formularza elektronicznego potwierdzenia odbioru, gdzie zgodnie z § 13a ust. 3 ww. Rozporządzenia powinny być umieszczone te same wpisy, co umieszczone na stronie adresowej przesyłki. Na formularzu elektronicznego potwierdzenia odbioru zapisano bowiem: pierwsze awizo- 22.09.2015 roku 14:21, drugie awizo- 06.10.2015 roku 9:37, zwrot- 19.10.2015 roku 16:27. Powyższe dane w zakresie daty drugiego awiza i daty zwrotu są zupełnie różne w tych dwóch przypadkach. Nie można zatem zweryfikować, które daty są prawidłowe i czy doszło do prawidłowej awizacji.

W świetle stwierdzonych niezgodności, doręczenie przesyłki sądowej nie mogło zostać uznane za prawidłowe. Oznacza to, że sąd pierwszej instancji powinien był odroczyć rozprawę, która odbyła się w dniu 26 października 2015 roku, z uwagi na nieprawidłowe doręczenie zawiadomienia o terminie rozprawy uczestniczce postępowania. Sąd pierwszej instancji tego nie uczynił. Biorąc pod uwagę, że była to rozprawa, na której przeprowadzono postepowanie dowodowe i poprzedzała ona wydanie orzeczenia w tej sprawie, stwierdzić należało, że poprzez zaniechanie odroczenia rozprawy, która bezpośrednio poprzedzała wydania orzeczenia w sprawie, Sąd Rejonowy w istocie pozbawił możności obrony swych praw uczestniczkę postępowania A. Ł.. Uczestniczka nie miała bowiem możliwości udziału w rozprawie i postępowaniu dowodowym przeprowadzonym na tym posiedzeniu. Co więcej, wadliwość doręczenia uczestniczce postępowania przesyłki pocztowej oznaczała, że nie otrzymała ona także w sposób skuteczny odpisu wniosku i tym samym nie mogła się zapoznać z jego treścią oraz przedstawić swoje stanowisko w sprawie. Na marginesie zaznaczyć trzeba, że sąd pierwszej instancji w ogóle zaniechał doręczenia uczestniczce postępowania innych pism procesowych niż odpis wniosku. Z przepisu art. 198 § 1 zdanie ostatnie k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. wynika natomiast, że istnieje obowiązek doręczenia osobom wezwanym odpisów wszystkich pism procesowych i załączników. W rozpoznawanej sprawie doszło do naruszenia tego przepisu, gdyż sąd pierwszej instancji zaniechał doręczenia uczestniczce postępowania odpisów wszystkich pism procesowych złożonych w toku postępowania przez wnioskodawcę i drugiego z uczestników postępowania, ograniczając się do nakazania doręczenia wyłącznie odpisu wniosku. To naruszenie miało o tyle istotne znaczenie, że w tych pismach wnioskodawca i uczestniczka postępowania przedstawiali istotne dla rozstrzygnięcia sprawy twierdzenia i dowody, a ponadto w toku postępowania wnioskodawca zmienił żądanie wniosku. Z tego względu zaniechanie doręczenia uczestniczce postępowania odpisów powyższych pism w powiązaniu z wadliwym doręczeniem jej zawiadomienia o terminie rozprawy w istocie pozbawiało uczestniczki postępowania możliwości obrony swych spraw.

Okoliczność tę Sąd Okręgowy miał obowiązek wziąć pod uwagę z urzędu, niezależnie od tego, że stwierdzona nieważność nie dotyczyła osoby, która złożyła środek zaskarżenia.

Mając na uwadze powyższe, na podstawie art. 386 § 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. konieczne było uchylenie zaskarżonego postanowienia, zniesienia postępowania w zakresie doręczenia uczestniczce postępowania odpisu postanowienia o wezwaniu do udziału w sprawie i odpisu wniosku i w zakresie przeprowadzenia rozprawy w dniu 25 października 2015 roku oraz przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.

Z tego względu orzeczono jak w sentencji.

SSO Tomasz Sobieraj SSO Małgorzata Grzesik SSO Sławomir Krajewski