Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 11 października 2017r.

Sąd Okręgowy w S., IV Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Dorota Curzydło

Sędziowie SO: Wanda Dumanowska (spr.), Elżbieta Jaroszewicz

protokolant: sekr. sąd. Kamila Wiśniewska

po rozpoznaniu w dniu 11 października 2017r., w S.

na rozprawie

sprawy z powództwa B. T. i E. D.

przeciwko W. K., J. Ż. i B. B. (1)

o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym

na skutek apelacji powódek

od wyroku Sądu Rejonowego w L.

z dnia 17 listopada 2016r., sygn. akt I C 18/16

I.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że:

1.  w zakresie punktu 1 ustala treść ksiąg wieczystych nr: (...), (...) i (...), prowadzonych przez Sąd Rejonowy w L. dla nieruchomości zabudowanej położonej w (...), gm. C. D., zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym w ten sposób, że:

a-  w księdze wieczystej nr (...), prowadzonej dla lokalu nr (...), stanowiącego odrębną nieruchomość, w dziale II udział dotychczasowego właściciela J. Ż. ustala na ½ i dopisuje nowych współwłaścicieli: E. D., córka E. i S., PESEL (...), której udział wynosi ¼ i B. T., córka E. i S., PESEL (...)., której udział wynosi ¼;

b-  w księdze wieczystej na (...), prowadzonej dla lokalu nr (...), stanowiącego odrębną nieruchomość, w dziale II udział dotychczasowych współwłaścicieli W. K. i B. B. (1) ustala po ¼ każdy oraz dopisuje nowych współwłaścicieli: E. D., córka E. i S., , PESEL (...), której udział wynosi ¼ i B. T., córka E. i S., PESEL (...)., której udział wynosi ¼;

2.  ustala treść księgi wieczystej nr (...), prowadzonej przez Sąd Rejonowy w L. dla nieruchomości gruntowej nr (...), położonej w R., gm. C. D., o obszarze 0,2467 ha, zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym w ten sposób, że: w dziale II udział dotychczasowych współwłaścicieli W. K. i B. B. (1) ustala na ½ oraz dopisuje nowych współwłaścicieli: E. D., córka E. i S., PESEL (...), której udział wynosi ¼ i B. T., córka E. i S., PESEL (...)., której udział wynosi ¼;

3.  uchyla rozstrzygnięcie o kosztach procesu zawarte w punkcie 2 i 3 zaskarżonego wyroku.

II.  uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej działki niezabudowanej nr (...), położonej w R., gm. C. D., o obszarze 1,5233 ha, dla której Sąd Rejonowy w L. prowadzi księgę wieczystą nr (...) i sprawę w tym zakresie przekazuje do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w L. pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt IV Ca 158/17

UZASADNIENIE

Powódki E. D. i B. T. wniosły, w dniu 23 czerwca 2014 roku o uzgodnienie treści ksiąg wieczystych o nr (...), prowadzonych przez V Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w L., z rzeczywistym stanem prawnym, w ten sposób, by w miejsce wpisu w dziale II księgi jako (...), W. K. i B. K. (obecnie B.) wpisać E. D. i B. T.. W uzasadnieniu wskazały, że w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku prowadzonej po ich matce S. Ż. (pierwszej żonie E. Ż. (1)) bezzasadnie przyjęto, iż nieruchomość położona R. była majątkiem odrębnym E. Ż. (1). W ocenie powódek nieruchomość ta była majątkiem wspólnym S. Ż. i E. Ż. (1). W konsekwencji zatem tylko one powinny dziedziczyć spadek po matce, a ich ojciec nie mógł dokonać darowizny tej nieruchomości na rzecz J. Ż., W. K. i B. B. (1).

Pozwani W. K., J. Ż. i B. B. (1) wnieśli o oddalenie powództwa w całości. Dodatkowo J. Ż. wniósł o przyznanie mu zwrotu kosztów dojazdu na rozprawę w niniejszej sprawie.

Wyrokiem z dnia 17 listopada 2016 roku Sąd Rejonowy w L. oddalił powództwo (punkt 1 sentencji), zasądził od powódki E. D. na rzecz pozwanego J. Ż. kwotę 74 zł tytułem zwrotu kosztów przejazdu na rozprawę w dniu 21.11.2014r. i oddalił wniosek pozwanego J. Ż. wniesiony w przedmiocie zwrotu kosztów procesu w pozostałym zakresie (punkt 2 sentencji) oraz postanowił nie obciążać stron kosztami procesu w pozostałym zakresie (punkt 3 sentencji). Z uzasadnienia tego wyroku wynika, iż został on oparty na następujących ustaleniach faktycznych:

Ojciec powódek E. D. i B. T. oraz pozwanego J. E. Ż., po zdemobilizowaniu z wojska w dniu 10 stycznia 1946 roku osiedlił się w R., gdzie jako osadnik wojskowy otrzymał gospodarstwo rolne. Związek małżeński ze S. Ż. (matką E. D. i B. T.) zawarł dnia 5 listopada 1946 roku. W. (...) (...) w dniu 9 lipca 1949 roku odebrała mu przyznane w 1946 roku gospodarstwo rolne położone w R. i wezwała go do uiszczenia opłaty w kwocie 45.000 zł za użytkowanie gospodarstwa.

Następnie E. Ż. (1) otrzymał działkę urzędniczą o łącznej powierzchni 2,25 ha wraz z połową budynku po urzędzie celnym. Fakt ten poświadczony został zaświadczeniem Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w R. z dnia 12.05.1952 roku. Wprowadzenie w posiadanie połowy budynku mieszkalnego i działki nastąpiło w dniu 2 kwietnia 1950 roku. Małżonkowie Ż. przez cały okres małżeństwa mieszkali na terenie tej nieruchomości. Zajmowali oni górną kondygnację budynku mieszkalnego.

Aktem nadania z dnia 29 sierpnia 1953 roku oznaczonym numerem (...), S. Ż. otrzymała działkę o powierzchni 0,75 ha zabudowaną domem mieszkalnym, stodołą i chlewem. Wprowadzenie w posiadanie tej nieruchomości nastąpiło dnia 5 marca 1953 roku. S. Ż. nigdy nie zajmowała tej nieruchomości. Za jej zgodą nieruchomość tą zajmował J. C. z rodziną.

Dwa lata przed śmiercią S. Ż. zachorowała się na (...). Od tego czasu z krótkimi przerwami przebywała w szpitalach i sanatoriach. W dniu 31 maja 1960 roku przebywając w Szpitalu Wojewódzkim w S. na Oddziale (...), wystąpiła do Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w B. o uregulowanie sytuacji prawnej nieruchomości, która została jej przyznana aktem nadania z dnia 29 sierpnia 1953 roku. W piśmie tym wskazywała, iż nigdy tej nieruchomości nie zajmowała i zrzeka się jej na rzecz J. C..

W związku z parcelacją nieruchomości, która miała być przeprowadzona na początku lat sześćdziesiątych, jak również obawą o przejęcie nieruchomości na rzecz (...) E. Ż. (1) również występował o uregulowanie sytuacji prawnej zajmowanej przez niego i jego rodzinę nieruchomości.

Na posiedzeniu Powiatowej Komisji Ziemskiej przeprowadzonym w dniu 15 czerwca 1961 roku, uchylono akt nadania nr (...) z dnia 29.08.1953 roku wydany na rzecz S. Ż., jako wydany bez podstawy prawnej, ponieważ nie zamieszkała ona na terenie nadanej nieruchomości. Nieruchomość tę przekazano na rzecz Państwowego Funduszu Ziemi, z przeznaczeniem do sprzedaży, zastrzegając pierwszeństwo kupna J. C., jako ją zajmującemu. Na tym samym posiedzeniu orzeczono nadanie E. Ż. (1) zajmowanego przez niego z rodziną obiektu wraz z przynależną działką pracowniczą na warunkach osadnictwa zgodnie z protokołem wprowadzenia z dnia 2 kwietnia 1950 roku. Powyższe orzeczenie nie zostało doręczone spadkodawczyni S. Ż., albowiem zmarła ona w dniu (...) roku w S..

Akt nadania E. Ż. (1) zabudowanej nieruchomości położonej w R. o obszarze łącznym 2,36 ha, wydany w wykonaniu orzeczenia Państwowej Komisji Ziemskiej z dnia 19 czerwca 1961 roku, oznaczony numerem (...)i został wydany dnia 7 września 1961 roku. Następnie w dniu 15 września 1961 roku, decyzją Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w B., wydało orzeczenie o wykonaniu aktu nadania w części dotyczącej ustalenia ceny gospodarstwa, zaś pismem z dnia 20 października 1961 roku Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w B. wystąpiło do Sądu Powiatowego w B. o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości przyznanej E. Ż. (1). Postanowieniem Sądu Powiatowego w B. z dnia 28 listopada 1961 roku założono księgę wieczystą dla przedmiotowej nieruchomości w której wpisano jako jej właściciela E. Ż. (1).

Postanowieniem Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w B. z dnia 17 listopada 1964 roku, uznano E. Ż. (1) za osadnika wojskowego co spowodowało, iż zwolniono go z obowiązku uiszczenia opłat obciążających nieruchomość.

Postanowieniem z dnia 19 listopada 1999 roku Sąd Rejonowy w L., w sprawie I Ns 259/99, stwierdzono iż spadkobiercami po S. Ż. są po jednej trzeciej części jej mąż E. Ż. (1) i jej córki E. D. oraz B. T.. Postanowienie to zostało zmienione prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego w L. z dnia 26 kwietnia 2001 roku, w sprawie I Ns 19/01, w ten sposób, iż ustalono, że spadek po S. Ż. nabyli jej mąż E. Ż. (1) oraz dzieci E. D. i B. T., każdy z nich po 1/3 części z wyłączeniem udziału spadkodawczyni w majątku objętym do chwili jej śmierci wspólnością ustawową, natomiast udział w majątku objętym do chwili śmierci spadkodawczyni wspólnością ustawową nabyły po jednej drugiej części córki zmarłej E. D. I B. T.. Z postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po S. Ż. wynika, iż w skład spadku po zmarłej nie wchodzi gospodarstwo rolne.

W dniu 10 stycznia 2000 roku E. Ż. (1) dokonał darowizny na rzecz swojego syna J. Ż. niezabudowanej działki rolnej o powierzchni 1,5233 ha, dla której założono księgę wieczystą nr (...), a na rzecz B. i W. K. niezabudowanej działki o obszarze 0,2467 ha, dla której założono księgę wieczystą nr (...). Z kolei zabudowaną nieruchomość o obszarze 700 m ² podarował na współwłasność pozwanym.

Przed Sądem Rejonowym w L. było prowadzonych wiele postępowań sądowych z udziałem stron, m.in. w przedmiocie zwrotu darowizny, uznania umowy darowizny za nieważną, działu spadku czy postępowania prowadzonego w przedmiocie wznowienia postępowania prowadzonego w przedmiocie działu spadku czy uznania umowy darowizny za nieważną. Wszystkie zakończyły się ze skutkiem negatywnym dla E. D. i B. T..

Analizując zebrany w sprawie materiał dowodowy, Sąd I instancji stwierdził, że powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie.

Sąd Rejonowy oparł się na postanowieniach dekretu z dnia 6 września 1946 roku o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze ziem odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska, który regulował sprawy dotyczące ustroju rolnego na ziemiach odzyskanych. Zauważył, że nadawanie gospodarstw rolnych, w trybie powołanego dekretu następowało w wielofazowym postępowaniu administracyjnym. Pierwszą fazę zamykał akt nadania, a drugą orzeczenie o wykonaniu aktu nadania. Akt nadania przede wszystkim wyznaczał przyszłego nabywcę określonego gospodarstwa rolnego wydzielonego albo nie wydzielonego jeszcze z większego kompleksu nieruchomości ziemskich, przyznając osadnikowi prawo objęcia tego gospodarstwa w posiadanie celem korzystania i pobierania z niego bezpłatnie pożytków. Przyznane aktem nadania prawa miały charakter osobisty, były niezbywalne i nie podlegały dziedziczeniu. W razie śmierci osoby, która uzyskała akt nadania przed otrzymaniem orzeczenia o wykonaniu aktu nadania, członkowie rodziny pozostający ze zmarłym we wspólnocie gospodarczej mieli pierwszeństwo przed wszystkimi innymi osobami do otrzymania danego gospodarstwa rolnego. Akt nadania zobowiązywał osadnika do osobistego prowadzenia gospodarstwa rolnego przy pomocy członków rodziny żyjących z nim we wspólnocie gospodarczej. Nie wywiązywanie się z tego obowiązku uzasadniało cofnięcie aktu nadania. Przejście nadanego gospodarstwa rolnego na własność osadnika następowało na podstawie orzeczenia o wykonaniu aktu nadania. W sentencji tego orzeczenia wymieniano akt nadania, osobę nabywcy wskazanego w tym akcie, gospodarstwo rolne wraz z przynależnościami oraz warunki jego nabycia. Orzeczenie to było ostatecznym aktem administracyjnym kończącym postępowanie w sprawie nadawania gospodarstw rolnych na obszarze ziem zachodnich i północnych. Po wydaniu orzeczenia o wykonaniu aktu nadania wpisywano nowo powstałe prawo własności nieruchomości ziemskiej do księgi wieczystej zgodnie z dekretem z 28.10.1947 r. o mocy prawnej ksiąg wieczystych na obszarze ziem odzyskanych i byłego W. Miasta G..

Sąd I instancji wskazał, że w realiach rozpoznawanej sprawy bezspornym pozostawało, iż orzeczeniem Państwowej Komisji Ziemskiej z dnia 15 czerwca 1961 roku cofnięto S. Ż. akt nadania gospodarstwa rolnego nr (...), które następnie przyznano J. C.. Cofnięcie aktu nadania było wynikiem tego, iż został on wydany bez żadnej podstawy prawnej. S. Ż. nigdy nie objęła w posiadanie tej nieruchomości, a zgodnie z art. 28 ust. 2 dekretu, niezastosowanie się do obowiązku prowadzenia nadanego gospodarstwa rolnego powoduje cofnięcie aktu nadania.

Sąd Rejonowy podniósł, że nieruchomość położona w R. o obszarze 2,36 ha, nadana E. Ż. (1) orzeczeniem Państwowej Komisji Ziemskiej w B. z dnia 15 czerwca 1961 roku, stanowiła majątek wspólny stron niezależnie od tego, czy nadanie nastąpiło 15 czerwca 1961 roku, jak to wynika z orzeczenia, czy też 7 września 1961 roku, jak wynika to z daty na akcie nadania. Jednakże zgodnie z treścią art. 31 dekretu z dnia 6 września 1946 rok o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańsk, przeniesienie prawa własności nadanego gospodarstwa na nabywcę następuje w drodze orzeczenia zwanego orzeczeniem o wykonaniu aktu nadania. Orzeczenie zaś w przedmiocie wykonania aktu nadania - zostało wydane w dniu 15 września 1961 roku, a zatem po dacie śmierci S. Ż.. W tym stanie rzeczy nadana E. Ż. (1) przedmiotowa nieruchomość stanowiła jego majątek odrębny i nie wchodzi ona w skład spadku po S. Ż.. Z tego też względu pozew został oddalony.

O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c. w zw. z art. 102 k.p.c. Sąd wyjaśnił, że J. Ż. wniósł o zwrócenie mu kosztów przyjazdu na rozprawę w dniu 21 listopada 2014 roku z miejscowości K. do siedziby Sądu. Bilet kolejowy na tej trasie kosztował 37 zł w jedną stronę. Sąd zasądził jedynie od powódki E. D. na rzecz pozwanego J. Ż. kwotę 74 zł tytułem kosztów procesu, na które składały się jedynie koszty dojazdu na rozprawę (37 x 2 = 74 zł podróż w dwie strony), albowiem to na skutek działania jedynie powódki E. D. (złożenie wniosku o wyłączenie sędziego, na krótko przed terminem rozprawy) rozprawa w dniu 21 listopada 2014 roku nie odbyła się. W pozostałym zakresie Sąd postanowił nie obciążać stron kosztami procesu z uwagi na sytuację finansową powódek wielokrotnie wykazywaną w oświadczeniach majątkowych składanych w niniejszej sprawie jak i również okoliczności towarzyszące sprawie w szczególności fakt, iż to przedwczesna śmierć matki powódek legła u podstaw ich oceny stanu prawnego nieruchomości w R..

Powódka E. D. zaskarżyła powyższy wyrok apelacją, domagając się jego zmiany, poprzez uwzględnienie powództwa. Skarżonemu orzeczeniu zarzuciła błędną ocenę zebranego w sprawie materiału dowodowego; nieuwzględnienie przepisów dekretu z dnia 6 września 1951 o ochronie i uregulowaniu własności osadniczych gospodarstw chłopskich na obszarze Ziem Odzyskanych; nieprzeprowadzenie dowodów z wnioskowanych przez stronę powodową dokumentów.

Powódka B. T. poparła apelację, natomiast pozwana B. B. (1) (poprzednio G.) wniosła o oddalenie apelacji.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja powódek zasługiwała na uwzględnienie.

Na wstępie wskazać należy, iż art. 382 k.p.c., nakłada na sąd II instancji obowiązek rozważenia na nowo całego zebranego w sprawie materiału oraz dokonania własnej, samodzielnej i swobodnej oceny, w tym oceny zgromadzonych dowodów (vide: uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 1998 r., II CKN 704/97 - Lex). Sąd II instancji nie ogranicza się zatem tylko do kontroli sądu I instancji, lecz bada ponownie całą sprawę, a rozważając wyniki postępowania przed sądem I instancji, władny jest ocenić je samoistnie. Postępowanie apelacyjne jest więc przedłużeniem procesu przeprowadzonego przez pierwszą instancję, co oznacza, że nie toczy się on na nowo.

Sąd odwoławczy, jako sąd merytoryczny, rozpoznając sprawę w granicach apelacji, powinien uzupełnić postępowanie dowodowe w zakresie spornych faktów mających dla sprawy istotne znaczenie, a niewyjaśnionych przez sąd pierwszej instancji (vide: uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2011 r., II PK 90/11 - Lex).

Kierując się powyższymi dyrektywami, Sąd II instancji uzupełnił postępowanie dowodowe dopuszczając dowód z aktualnych na dzień 6 października 2017r. wyciągów z ksiąg wieczystych, prowadzonych przez Sąd Rejonowy w L., oznaczonych nr: (...), (...), (...), (...) i (...), a także dokumentów zgromadzonych w aktach Urzędu Gminy w C. D., dotyczących gospodarstwa rolnego (...), których uwierzytelnione odpisy znajdują się w aktach, na k. 621-663, na okoliczność podstawy nabycia własności tegoż gospodarstwa. Sąd oddalił wniosek o przesłuchanie powódki E. D. (k. 617), mając na uwadze, że była już przesłuchiwana w charakterze strony na rozprawie w dniu 17 września 2016 roku (k. 445v i następne) a nie wskazała nowych okoliczności, na które dowód ten miałby być przeprowadzony.

Podkreślić należy, iż Sąd Rejonowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku przywołał jedynie numery 3-ch ksiąg wieczystych, wskazanych przez powódki w uzasadnieniu pozwu. Nie uwzględnił faktu, wynikającego z postanowienia wydanego przez Sąd Rejonowy w L. z dnia 29 października 2013r., w sprawie I Ns 120/12, którym dokonano wyodrębnienia(...) lokali mieszkalnych w budynku posadowionym na nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta kw nr (...). Do odłączenia nieruchomości lokalowych z tej księgi wieczystej doszło już po zawiśnięciu sporu w niniejszej sprawie. Księga (...), dla lokalu nr (...), została założona 30 marca 2015r., natomiast księga (...), dla lokalu nr (...), została założona 17 kwietnia 2015r. (vide: wyciągi z ksiąg wieczystych w aktach sprawy). Dokonane przez powódki, na rozprawie w dniu 17 listopada 2016r. sprecyzowanie roszczenia (k-445), poprzez wskazanie jakich ksiąg wieczystych ich roszczenie dotyczy, nie może być traktowane jako zmiana powództwa a Sąd winien odnieść się do żądania w zakresie wszystkich 5 ksiąg wieczystych, prowadzonych dla nieruchomości, które składały się pierwotnie na zabudowane gospodarstwo rolne o pow. 2,36 ha, położone w (...).

Zdaniem Sądu Okręgowego dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy znaczenia ma jedynie ta nieruchomość, w której posiadanie ojciec powódek E. Ż. (1) został wprowadzony w dniu 2 kwietnia 1950 roku. Znaczenia nie ma natomiast fakt posiadania nieruchomości przez E. Ż. (1) w okresie od 1946 roku, bowiem została mu ona odebrana decyzją Wojewódzkiej Komisji Kontroli (...) z dnia 9 lipca 1949 roku. Podobnie nieruchomość, która w 1953 roku została nadana matce powódek S. Ż., a która następnie, na jej wniosek, została jej odebrana decyzją Powiatowej Komisji Ziemskiej z dnia 15 czerwca 1961 roku i przekazana J. C..

W realiach rozpoznawanej sprawy po za sporem pozostawał fakt osiedlenia się E. Ż. (1) w R. w 1946 roku, a także zawarcia przez niego w dniu 5 listopada tego samego roku związku małżeńskiego ze S. Ż..

Z zebranego w sprawie materiału dowodowego wynika, że w dniu 22 listopada 1949 roku E. Ż. (1) otrzymał działkę urzędniczą o łącznej powierzchni 2,25 ha wraz z połową budynku po urzędzie celnym. Natomiast formalne wprowadzenie w posiadanie opisanego majątku nastąpiło w dniu 2 kwietnia 1950 roku, o czym świadczy protokół wprowadzenia. E. Ż. (1) starał się o wydanie mu aktu nadania ww. gospodarstwa rolnego, twierdząc, że go utracił. W marcu 1961 roku otrzymał z Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej odpowiedź odmowną. W jej treści wskazano, iż jedynym dokumentem dotyczącym rzeczonego gospodarstwa jest protokół wprowadzenia w posiadanie z dnia 2 kwietnia 1950 roku.

Z protokołu Wojewódzkiej Rady Narodowej z 15 czerwca 1961 roku wynika, ów organ postanowił nadać E. Ż. (1) gospodarstwo, w którego posiadanie wprowadzono go 2 kwietnia 1950 roku. Do formalnego wydania aktu nadania doszło w dniu 7 września 1961 roku. Powiatowa Komisja Ziemska wydała wówczas akt nadania nr (...), w oparciu o przepisy dekretu o ochronie i uregulowaniu własności osadniczych gospodarstw chłopskich na obszarze Ziem Odzyskanych z dnia 6 września 1951 roku. Orzeczenie o wykonaniu aktu nadania zostało wydane w dniu 15 września 1961 roku. Następnie na jego podstawie założono, dla tegoż gospodarstwa rolnego, księgę wieczystą.

Podstawa prawna, którą przywołano w akcie nadania nr (...) z dnia 7 września 1961r., ma rozstrzygające znaczenie w niniejszej sprawie.

Status prawny ziem na tzw. terenach odzyskanych został po raz pierwszy uregulowany dekretem z dnia 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska. Na mocy art. 25-27 tego dekretu, osobom wymienionym w art. 14, tj. obywatelom polskim, którzy przybyli na obszar Ziem Odzyskanych i do byłego W. Miasta G. w ramach akcji przesiedleńczej, wydawane były tzw. akty nadania, na mocy których osobom tym nadawano gospodarstwa rolne (działki). Nabywcami gospodarstw mogły być również te spośród osób stale zamieszkałych przed dniem 1 stycznia 1945 r. na obszarze Ziem Odzyskanych, które uzyskały lub uzyskają obywatelstwo polskie. Nabycie gospodarstwa rolnego lub działki odbywało się w trzech fazach, którym odpowiadały trzy akty administracyjne:

1.  orzeczenie zwane aktem nadania,

2.  orzeczenie (w formie odrębnej decyzji) o ustaleniu ceny nabycia i określające granice nadawanego gospodarstwa,

3.  orzeczenie o wykonaniu aktu nadania.

Uprawnienia wynikające z aktu nadania do chwili przeniesienia własności określano potocznie jako „użytkowanie”. Samo przeniesienie prawa własności nadanego gospodarstwa (działki) następowało w drodze tego ostatniego orzeczenia, zwanego orzeczeniem o wykonaniu aktu nadania. Prawomocne powyższe orzeczenie stanowiło podstawę wpisu prawa własności w księdze wieczystej (art. 31 i 32 dekretu). Nie wszyscy jednak osadnicy uzyskali orzeczenie o wykonaniu aktu nadania.

W dniu 6 września 1951 r. wydany został dekret o ochronie i uregulowaniu własności osadniczych gospodarstw chłopskich na obszarze Ziem Odzyskanych. Dekret zniósł kilkufazowy sposób nabywania gospodarstw i wprowadził jeden, wydawany przez komisje ziemskie akt nadania o charakterze deklaratoryjnym, będący poświadczeniem własności gospodarstw tych osób, które objęły je w posiadanie przed dniem 7 września 1951 r. Dekret z 1951 r. stanowił, iż wszystkie osoby, którym zostały nadane gospodarstwa rolne na obszarze ziem zachodnich i które do dnia wejścia w życie nie nabyły ich własności (nie otrzymały orzeczenia o wykonaniu aktu nadania), stały się z mocy samego prawa właścicielami tych gospodarstw (art. 1 i 2). Dekret z dnia 6 września 1951 r. nadał z mocy prawa własność ziemi tylko tym posiadaczom, którzy nie zdążyli jej uzyskać w trybie poprzednich przepisów. Tak więc charakter prawny aktów nadania i orzeczeń o ich wykonaniu, wydanych na podstawie dekretów z dnia 6 września 1946 r. i z dnia 6 września 1951 r., jest zasadniczo różny. O ile bowiem akt nadania i orzeczenie o wykonaniu aktu nadania przewidziane dekretem z 1946 r. były konstytutywnymi (a więc prawotwórczymi aktami administracyjnymi), to akt nadania przewidziany w dekrecie z 1951 r. był deklaratoryjnym aktem administracyjnym, który stwierdził tylko nabycie z mocy prawa własności gospodarstw przez posiadaczy sprzed dnia 7 września 1951 r. Innymi słowy, osoby zamieszkujące tzw. tereny odzyskane bądź stały się bowiem właścicielami gospodarstw, uzyskując prawotwórcze orzeczenie o wykonaniu aktu nadania w trybie dekretu z 1946 r., bądź - jeśli nie uzyskały statusu właściciela z uwagi na nieuzyskanie powyższego orzeczenia - zostały ex lege uwłaszczone dekretem z 1951 r.

Rozważając kwestię własnościową przedmiotowego gospodarstwa rolnego należy odwołać się do obwiązujących, w okresie trwania małżeństwa S. i E. Ż. (2), przepisów regulujących tę kwestię.

Przepis art. X dekretu z dnia 29 maja 1946 r. - Przepisy wprowadzające prawo małżeńskie majątkowe (Dz. U Nr 31, poz. 197 ze zm.) stanowi, iż prawo małżeńskie majątkowe stosuje się do powstałych po jego wejściu w życie stosunków majątkowych między małżonkami, chociażby zawarli oni małżeństwo przed tym dniem, a stosownie do jego art. XI (§ 1 i 2) małżonkowie, którzy przed dniem wejścia w życie prawa małżeńskiego majątkowego nie zawarli majątkowej umowy małżeńskiej, podlegają przewidzianemu w tym prawie ustrojowi ustawowemu dopiero po upływie roku od jego wejścia w życie. Według tej daty ocenia się stosunki majątkowe małżeńskie zależnie od czasu powstania ustroju ustawowego. Prawo majątkowe małżeńskie (dekret z dnia 29 maja 1946 r. Dz. U. Nr 31, poz. 196 ze zm.) weszło w życie w dniu 1 października 1946 r. Małżonkowie S. i E. Ż. (1) podlegali więc ustrojowi ustawowemu począwszy od 1 października 1947 r., bowiem związek małżeński zawarli 5 listopada 1946r.

Podkreślić należy, iż ustrojem ustawowym na gruncie Prawa majątkowego małżeńskiego z 1947r. był ustrój podziału dorobku przewidujący w czasie jego trwania podział majątku każdego z małżonków na majątek osobisty (określony w art. 16) i majątek dorobkowy. Zatem przedmioty nabyte w czasie jego trwania należały do majątku dorobkowego, jeżeli na mocy wyraźnego przepisu nie podlegały zaliczeniu do majątku osobistego. Z chwilą ustania tego ustroju, majątki dorobkowe obojga małżonków podlegały zsumowaniu, tworząc wspólną masę, która ulegała podziałowi po połowie między małżonkami.

Z chwilą wejścia w życie Kodeksu rodzinnego - ustawa z dnia 27 czerwca 1950 r. (Dz. U. Nr 50, poz. 308 ze zm.) ustrojem ustawowym stała się wspólność dorobku (wspólność ustawowa). Przepis art. 21 § 1 kr stanowił, że prawa majątkowe nabyte przez któregokolwiek z małżonków w czasie trwania małżeństwa i stanowiące jego dorobek są wspólnym majątkiem małżonków. Przepisy Kodeksu rodzinnego o wspólności ustawowej miały zastosowanie do istniejącego w chwili jego wejścia w życie (1 października 1950 r.) majątku dorobkowego powstałego kiedykolwiek po zawarciu związku małżeńskiego (art. XVIII ustawy z dnia 27 czerwca 1950 r. - Przepisy wprowadzające kodeks rodzinny (Dz.U. Nr 50, poz. 309).

Małżeństwo S. i E. Ż. (1) ustało w chwili śmierci S. tj. 17 lipca 1961r., zatem do oceny składników ich majątku wspólnego stosuje się przepisy wskazanego wyżej Kodeksu rodzinnego. W tym stanie rzeczy uprawniona jest ocena, że nabyte na własność pod rządami Kodeksu rodzinnego przez E. Ż. (1), pozostającego w związku małżeńskim ze S. Ż., gospodarstwo rolne nadane mu wcześniej na podstawie dekretu z dnia 6 września 1951 r. o ochronie i uregulowaniu własności osadniczych gospodarstw (…), stanowiące jego dorobek w rozumieniu art. 21 § 1 Kodeksu rodzinnego, weszło do majątku wspólnego małżonków (vide: uchwały SN z dnia 10 października 1956r., 3 CO 26/56, L.; z dnia 30 listopada 1962, II CO 12/62, OSNC 1963, nr 12, poz. 255 i z dnia 13 listopada 1962, 11I CO 2/62 (...), nr 10, poz. 217; wyrok SN z 7 lipca 2011r., II CSK 651/10, L.).

Zasadą jest, że wszystkie prawa majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa są objęte wspólnością, z wyjątkiem tych, które ustawodawca zalicza do majątku osobistego (odrębnego). Taka regulacja obowiązywała zarówno pod rządem kodeksu rodzinnego z 1950r., jak i pod rządem obecnego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Osadnik, który otrzymał akt nadania w trybie dekretu z dnia 6 września 1951 r. o ochronie i uregulowaniu własności osadniczych gospodarstw chłopskich (…) i który w chwili wejścia w życie tego dekretu posiadał gospodarstwo w sposób przewidziany w art. 2 tego dekretu, jest uważany za właściciela gospodarstwa z mocą wsteczną od dnia 7 września 1951 r. W judykaturze ugruntowany jest pogląd, który Sąd Okręgowy w składzie orzekającym w niniejszej sprawie w pełni podziale, iż okoliczność, że tytuł własności nieruchomości wchodzącej w skład gospodarstwa rolnego jest uregulowany w księdze wieczystej tylko na nazwisko jednego z małżonków nie stanowi przeszkody do ustalenia przynależności tej nieruchomości do majątku wspólnego (vide: uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 7 września 1967 r., II CR 184/67 – L.)

W realiach niniejszej sprawy nie ulega wątpliwości, że w protokole wprowadzenia w posiadanie gospodarstwa rolnego z dnia 2 kwietnia 1950r., wskazany został jedynie E. Ż. (1), mimo, że od dnia 5 listopada 1946 r. pozostawał w związku małżeńskim ze S. Ż.. Dowody zgromadzone w sprawie wskazują też, iż ojciec powódek nie dopełnił do dnia 6 września 1951 roku wymogów, od których uzależnione było nabycie własności gospodarstwa w trybie przepisów dekretu z dnia 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska. W tej sytuacji, do nabycia własności gospodarstwa doszło z mocy prawa, z dniem 7 wrześnie 1951 roku, w oparciu o przepisy dekretu z dnia 6 września 1951 roku o ochronie i uregulowaniu własności osadniczych gospodarstw chłopskich na obszarze Ziem Odzyskanych. Istotnym dla rozstrzygnięcia żądania powódek jest to, że E. Ż. (1) zarówno w dacie wprowadzenia w posiadanie gospodarstwa rolnego położonego w (...), jak i wejścia w życie dekretu z 6 września 1951r., pozostawał w związku małżeńskim ze S. Ż.. Skutkiem tego było objęciem tegoż składnika majątkowego ustawowa wspólnością małżeńską. Oznacza to, że wbrew stanowisku Sądu I instancji, matce powodów przysługiwał udział w prawie własności spornego gospodarstwa rolnego wynoszący 1/2, który wraz z jej śmiercią w dniu 17 lipca 1961 roku, wszedł do pozostawionego przez nią majątku spadkowego.

Powyższemu wnioskowi nie sprzeciwia się fakt, iż w akcie nadania nr (...), wydanym przez Państwową Komisję Ziemską, działającą za Ministerstwo Rolnictwa, w dniu 7 września 1961 roku, została wymieniony jedynie E. Ż. (1). Nie jest sprzeczne z tym wnioskiem również to, że tylko E. Ż. (1) został wpisany do orzeczenia o wykonaniu aktu nadania z dnia 15 września 1961 roku ani też fakt, iż tylko on został wpisany jako właściciel w Dziale II, założonej księgi wieczyste. Ze wskazanych wyżej przepisów dekretu z 6 września 1951r. wynika bowiem jednoznacznie, że akt nadania ma charakter deklaratoryjny, stwierdzający nabycie z mocy prawa własności gospodarstwa przez osadnika, który objął to gospodarstwo w posiadanie przed dniem 7 września 1951 roku i który nadal posiadał gospodarstwo w tej dacie. Data objęcia w posiadanie, jeżeli nastąpiło ono przed dniem 7 września 1951 roku, ani data otrzymania aktu nadania, ani data wydania orzeczenia o wykonaniu aktu nadania, nie mają znaczenia z punktu widzenia chwili nabycia własności gospodarstwa. Niezależnie bowiem od nich, osadnik, który otrzymał akt nadania czy też decyzję w trybie przywołanego dekretu, uważany był za właściciela gospodarstwa z mocą wsteczną, tj. od dnia 7 września 1951 roku. Podobnie bez znaczenia dla niniejszej sprawy pozostawał fakt, że w chwili wydania aktu nadania nr (...), a następnie w dacie wydania orzeczenie o wykonaniu rzeczonego aktu nadania czy też w dacie założenia księgi wieczystej, S. Ż. nie żyła (zmarła (...) roku).

Reasumując, stanowczo stwierdzić należy, iż nabycie własności zabudowanego gospodarstwa rolnego, położonego we wsi (...), o pow. 2,36 ha, nastąpiło z mocy prawa w dniu 7 września 1951 roku w weszło ono w skład majątku wspólnego, objętego wspólnością ustawową małżeńską, ówczesnych małżonków S. i E. Ż. (1). Jedynie na marginesie należy dodać, że postanowienie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w B. z dnia 17 listopada 1964 roku, w którym uznano E. Ż. (1) za osadnika wojskowego, miało jedynie ten skutek, iż ojca powódek zwolniono z obowiązku uiszczenia opłat obciążających nieruchomość.

W świetle powyższego, Sąd Powiatowy w B. wydając w dniu 28 listopada 1961 roku postanowienie w przedmiocie założenia księgi wieczystej dla przedmiotowej nieruchomości, winien uwzględnić fakt, iż jej właścicielem był E. Ż. (1) i spadkobiercy, zmarłej kilka miesięcy wcześniej, S. Ż..

Dla usystematyzowania należy wyjaśnić, iż zgodnie z prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego w L. z dnia 26 kwietnia 2001 roku, wydanym w sprawie I Ns 19/01, spadek po S. Ż. nabyli jej mąż E. Ż. (1) oraz dzieci E. D. i B. T., każdy z nich po 1/3 części, z wyłączeniem udziału spadkodawczyni w majątku objętym do chwili jej śmierci wspólnością ustawową, natomiast udział w majątku objętym do chwili śmierci spadkodawczyni wspólnością ustawową nabyły, po jednej drugiej (1/2) części, córki zmarłej E. D. i B. T.. Zatem powódki E. D. i B. T. nabyły udziały we współwłasności opisanego wyżej gospodarstwa rolnego, wynoszące po ¼ - każda z nich.

Dla przedmiotowego gospodarstwa rolnego założona została księga wieczysta, która aktualnie nosi nr (...) i jest prowadzona przez Sąd Rejonowy w L..

W dniu 10 stycznia 2000 roku E. Ż. (1), po uprzednim dokonaniu wyodrębnienia, dokonał darowizny na rzecz swojego syna J. Ż. niezabudowanej działki rolnej o powierzchni 1,5233 ha, oznaczonej nr (...), dla której założono księgę wieczystą nr (...) (obecnie (...)), a na rzecz B. i W. K. niezabudowanej działki o obszarze 0,2467 ha, o nr (...) dla której założono księgę wieczystą nr (...) (obecnie (...)). Z kolei zabudowaną nieruchomość o obszarze 700 m ^{( 2)}, darował na współwłasność, na rzecz J. Ż. oraz B. i W. K.. W wyniku prowadzonego przed Sądem Rejonowym w L. postępowania, w sprawie I Ns 120/13, doszło do wyodrębnienia dwóch nieruchomości lokalowych w usytuowanym na przedmiotowej nieruchomości budynku mieszkalnym. Nieruchomość lokalowa oznaczona, jako (...) (...) przypadła J. Ż. ( (...)), a B. i W. K. - oznaczona nr (...)/(...) ( (...)). Dla nieruchomości gruntowej, na której usytuowany jest budynek obejmujący ww. nieruchomości lokalowe, prowadzona jest obecnie księga wieczysta (...).

W związku z tym, że ww. rozporządzenia dokonane przez ojca powódek miały charakter nieodpłatny, nie mogły one wywołać skutków prawnych w stosunku do prawowitych współwłaścicielek (powódek). Dlatego też, w zakresie czterech ksiąg wieczystych, czyli księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości gruntowej, na której posadowiony jest dom ( (...)), dwóch ksiąg wieczystych, prowadzonych dla wyodrębnionych w tym domu lokali mieszkalnych ( (...) i (...)) oraz działki, która w chwili obecnej jest współwłasnością W. K. i B. B. (1) ( (...)), należało wpisać powódki jako współwłaścicielki w ¼ części każda z nich.

W świetle powyższego Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., orzekł jak w punktach 1 i 2 sentencji.

W trakcie trwania procesu w niniejszej sprawie, tj. 29 maja 2015r., pozwany J. Ż. sprzedał nieruchomość gruntową, stanowiącą działkę (...), objętą księgą wieczystą (...), na rzecz małżonków C. i E. P..

W postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości konieczny jest udział wszystkich osób, których prawa zostały ujawnione w dziale II ksiąg wieczystych, prowadzonych dla nieruchomości. Brak udziału w procesie jednej z takich osób nie prowadzi do nieważności postępowania, lecz oddalenia pozwu z powodu braku legitymacji (vide: uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2014 r., II CSK 254/13 – L.).

Jednak z uwagi na to, iż do przekształcenia własnościowego, co do działki nr (...), doszło w trakcie procesu, zdaniem Sądu Okręgowego, Sąd Rejonowy winien podjąć działania z urzędu.

W postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości konieczny jest udział wszystkich osób, których prawa zostały ujawnione w dziale II ksiąg wieczystych, prowadzonych dla nieruchomości (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2014 r., II CSK 254/13, L.). Jak przyjmuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym zachodzi bowiem współuczestnictwo konieczne pomiędzy osobami wpisanymi w dziale drugim księgi wieczystej, jak i osobami, które żądają ujawnienia swoich praw w tej księdze (vide: wyrok SN z dnia 23.12.1988 r., III CRN 434/88; wyrok SN z dnia 28.06.2000 r., IV CKN 71/00; wyrok SN z dnia 27.02.2002 r., III CKN 38/01 – L.).

W wyroku z dnia 17 listopada 2010r., w sprawie I CSK 67/10, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, który Sąd Okręgowy podziela w realiach sprawy, iż w sytuacji gdy w sprawie zachodzi współuczestnictwo konieczne, na sądzie pierwszej instancji, spoczywa obowiązek podjęcia odpowiednich czynności zmierzających do usunięcia ewentualnych braków w pełnej legitymacji procesowej. Zwrócić bowiem należy uwagę, iż do zmian własnościowych doszło w trakcie procesu (art. 192 kpc) a powódki nie były reprezentowane przez profesjonalnego pełnomocnika.

W myśl art. 195 § 1 k.p.c., jeżeli okaże się, że nie występują w charakterze powodów lub pozwanych wszystkie osoby, których łączny udział w sprawie jest konieczny, sąd wezwie stronę powodową, aby oznaczyła w wyznaczonym terminie osoby niebiorące udziału w taki sposób, by ich wezwanie lub zawiadomienie było możliwe, a w razie potrzeby, aby wystąpiła z wnioskiem o ustanowienie kuratora. Uchybienie dyspozycji art. 195 § 1 k.p.c. nie może być usunięte w postępowaniu odwoławczym ze względu na treść art. 391 § 1 zd. 2 k.p.c., który stanowi, że przepisy art. 194-196 i 198 k.p.c. nie mają zastosowania w postępowaniu przed sądem drugiej instancji. W rezultacie, skoro sąd ad quem jest zobowiązany wziąć pod uwagę z urzędu naruszenie art. 195 k.p.c., w ramach badania wadliwości zastosowania przez sąd pierwszej instancji przepisów prawa materialnego, a uchybienie to nie może być sanowane w postępowaniu odwoławczym, to zachodzi w takiej sytuacji przypadek nierozpoznania istoty sprawy (vide: uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2015 r., II CZ 103/14 – L.).

W realiach rozpoznawanej sprawy C. i E. P., którzy stali się właścicielami działki nr (...), w 2015r., nie zostali wezwani do udziału w sprawie, mimo iż dotyczyła ona ich praw ujawnionych w księdze wieczystej (...). Zatem, w zakresie nieruchomości objętej księgą wieczystą (...), doszło do nierozpoznania istoty sprawy, co skutkowało koniecznością uchylenia zaskarżonego wyroku w tej mierze i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania w trybie art. 386 § 4 k.p.c. W związku z powyższym orzeczono jak w punkcie 3 sentencji.

Na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 397 § 2 k.p.c., uchylono również rozstrzygnięcie o kosztach procesu zawarte w punkcie 2 i 3 sentencji zaskarżonego wyroku (punkt 4 sentencji). Dopiero bowiem rozstrzygając sprawę co do całości żądania, możliwe będzie wypowiedzenie się w zakresie kosztów procesu (art. 108 § 1 kpc), uwzględniając przy tym koszty postępowania apelacyjnego.