Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 grudnia 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSA Mirosław Godlewski

Sędziowie: SSA Jolanta Wolska

SSO del. Beata Michalska (spr.)

Protokolant: st. sekr. sądowy Kamila Tomasik

po rozpoznaniu w dniu 13 grudnia 2013 r. w Łodzi

sprawy M. M.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w T.

o przeniesienie odpowiedzialności za zobowiązania z tytułu składek,

na skutek apelacji wnioskodawczyni

od wyroku Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim

z dnia 8 października 2012 r., sygn. akt: V U 793/12,

uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie w całości i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w Piotrkowie Trybunalskim do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt III AUa 536/13

UZASADNIENIE

W dniu 9 lipca 2012r. M. M. wniosła odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w T. z 21 maja 2012r. stwierdzającej, że odwołująca, jako rozwiedziony małżonek, jest odpowiedzialna za zobowiązania byłego męża J. M. w łącznej kwocie 6 037,71 zł. z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne i Fundusz Pracy za okres od października 2010r. do maja 2011r. wraz z odsetkami za zwłokę liczonymi na dzień 27 lipca 2011r.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wnosił o jego oddalenie, powołując się na treść art.110§1 ustawy z 29 sierpnia 1997r. Ordynacja podatkowa. Nadto podniósł, że podjęte wobec płatnika składek czynności egzekucyjne nie przyniosły rezultatu.

Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim wyrokiem z 8 października 2012r., w sprawie VU 793/12 oddalił odwołanie .

Powyższe orzeczenie zostało wydane w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i prawne:

Odwołująca M. M. zawarła związek małżeński z J. M. 16 października 2004r. Małżeństwo zostało następnie rozwiązane wyrokiem rozwodowym Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim z 5 lipca 2011r. w sprawie IC (...), który uprawomocnił się 27 lipca 2011r. W wyroku rozwodowym nie orzeczono o podziale majątku wspólnego.

Jak ustalił Sąd Okręgowy, małżonkowie nie zawierali małżeńskich umów majątkowych. W czasie trwania małżeństwa istniała między nimi wspólność ustawowa , która ustała z dniem uprawomocnienia się wyroku rozwodowego . J. M. prowadził działalność gospodarczą od 6 września 2003r. do 20 stycznia 2004r. i od 16 października 2006r. Z tego tytułu był zobowiązany do opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne i Fundusz Pracy. Wobec nieopłacania składek w terminie powstało zadłużenie na koncie płatnika za okres od października 2010r. do maja 2011r. w łącznej kwocie 16 298,20 zł. Jak ustalił Sąd I instancji, podjęte przez ZUS czynności egzekucyjne wobec dłużnika nie dały pozytywnych rezultatów. Od lutego 2011r. prowadzone jest administracyjne postępowanie egzekucyjne w zbiegu z egzekucją sądową. W wyniku przeprowadzonych czynności na konto ZUS wpłynęła jednorazowo w marcu 2011r. kwota 392,07 zł. Zgodnie z informacją z Centralnej Ewidencji Pojazdów i Kierowców z 24 czerwca 2011r. oraz pismem Ministerstwa Sprawiedliwości z 23 stycznia 2012r. dłużnik nie posiada na terenie kraju majątku ruchomego i nieruchomości. Postępowanie o ustalenie stanu majątkowego dłużnika nie zostało przeprowadzone, ponieważ J. M. nie zareagował na wezwanie ZUS z 19 maja 2011r.

W toku postępowania wyjaśniającego organ rentowy pismem z 24 stycznia 2012r. wezwał byłą żonę płatnika M. M. do dostarczenia w terminie dwóch tygodni potwierdzenia rozdzielności majątkowej oraz dokumentu stwierdzającego wysokość wartości przypadającego na nią udziału w majątku wspólnym. W odpowiedzi na wezwanie M. M. pismem z 13 lutego 2012r. poinformowała ZUS, że nie zawierała z mężem małżeńskich umów majątkowych. Zaskarżoną decyzją z 21 maja 2012r. ZUS stwierdził, że M. M., jako rozwiedziony małżonek, jest odpowiedzialna za zobowiązania byłego męża J. M. z tytułu:

- składek na ubezpieczenie społeczne za okres od listopada 2010r. do maja 2011 r. wraz z odsetkami za zwłokę liczonymi na 27 lipca 2011 r. ( dzień uprawomocnienia się wyroku rozwodowego) w kwocie 3 650,33zł.

-składek na ubezpieczenie zdrowotne za okres od października 2010r. do maja 2011r. wraz z odsetkami za zwłokę liczonymi na 27 lipca 2011r. w kwocie 2 016,43zł.

- składek na Fundusz Pracy za okres od października 2010r. do maja 2011 r. w kwocie 370,95zł., tj. w łącznej kwocie 6 037,71zł.

W uzasadnieniu stanu prawnego Sąd Okręgowy powołał art. 31 i 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych z 3 października 1998r. (t.j. Dz.U. z 2009r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) w związku z art. 110§1 ustawy z 29 sierpnia 1997r. Ordynacja podatkowa ( Dz.U. z 2005r., Nr 8 , poz. 60 ze zm.). Zgodnie z art. 110 § l Ordynacji podatkowej w zw. z art. 31 i 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych rozwiedziony małżonek płatnika składek odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z byłym małżonkiem za zaległości składkowe z tytułu zobowiązań powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej, jednakże tylko do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym. Odpowiedzialność, o której mowa w art. 110 §1, nie obejmuje jedynie odsetek za zwłokę oraz kosztów egzekucyjnych powstałych po dniu uprawomocnienia się orzeczenia o rozwodzie. J. M., jako osoba prowadząca działalność gospodarczą , był płatnikiem składek na ubezpieczenie społeczne w rozumieniu art. 4 ustęp 2 s.u.s. Jak podkreślił Sąd I instancji, okoliczność ta nie była pomiędzy stronami sporna, podobnie jak wysokość zaległości z tytułu nieopłacenia składek na ubezpieczenia społeczne, zdrowotne i Fundusz Pracy oraz fakt ich powstania w trakcie trwania pomiędzy odwołującą a płatnikiem składek małżeńskiej wspólności ustawowej . W ocenie Sądu I instancji, M. M., jako rozwiedziona małżonka płatnika , stosownie do treści art. 110§ l cyt. ustawy, odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z byłym małżonkiem za zaległości składkowe z tytułu zobowiązań powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej do wysokości wartości przypadającego jej udziału w majątku wspólnym.

Jak podkreślił Sąd Okręgowy, ZUS nie jest zobligowany do dochodzenia należności w pierwszej kolejności od płatnika składek, a dopiero w przypadku bezskuteczności egzekucji - w stosunku do rozwiedzionego małżonka. Przepis art. 110§1 cyt. ustawy wprowadza solidarną odpowiedzialność płatnika składek z rozwiedzionym małżonkiem. W przypadku gdy kilka osób odpowiada solidarnie za to samo zobowiązanie, wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych . Wg Sądu I instancji, organ rentowy jest uprawniony do dochodzenia od odwołującej zaległości składkowych byłego męża nawet z wyłączeniem tego ostatniego, co wynika z treści art. 366 k.c. W przypadku spłaty zobowiązania, odwołującej będzie przysługiwał regres w stosunku do byłego małżonka na podstawie art. 376 k.c. Ponadto Sąd Okręgowy uznał, że w przypadku gdyby dług przewyższał jej udział w majątku wspólnym, może żądać ograniczenia egzekucji do wysokości tego udziału, ale zarzuty te mogą być skuteczne dopiero na etapie postępowania egzekucyjnego.

W ocenie Sądu Okręgowego zbędnym dla rozstrzygnięcia sprawy było ustalanie, od kiedy płatnik pracuje i jakie osiąga wynagrodzenie, o co wnosiła odwołująca. Tym bardziej, że ZUS w lipcu 2012r. dokonał już zajęcia wynagrodzenia J. M. z tytułu zatrudnienia w (...) H. W. w B. oraz wszczął egzekucję przeciwko płatnikowi, która obecnie w wyniku zbiegu egzekucji została przekazana do prowadzenia Komornikowi Sądowemu w B.. Uznając w rezultacie odwołanie M. M. za bezzasadne Sąd Okręgowy na podstawie art.477 ¹⁴§1 k.p.c. orzekł o jego oddaleniu.

Apelację od wyroku w terminie złożyła M. M., zaskarżając wyrok w całości. Wyrokowi zarzuciła naruszenie prawa materialnego art.110 §1 ustawy Ordynacja podatkowa w zw. z art.31 i 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przez niewłaściwe zastosowanie i ustalenie odpowiedzialności odwołującej się za zaległości składkowe byłego męża powstałe w okresie, kiedy nastąpił faktyczny rozkład pożycia między małżonkami. W uzasadnieniu apelacji podniesiono, że wszelkie więzy gospodarcze między małżonkami ustały z dniem 26 grudnia 2010r., kiedy J. M. definitywnie wyprowadził się od żony. W tej sytuacji była żona nie powinna odpowiadać za zobowiązania męża powstałe w okresie, gdy nie miała żadnego wpływu na ich powstanie, jak też nie miała wpływu na decyzje płatnika podejmowane w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą . W konkluzji swojego stanowiska apelująca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie odwołania .

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja M. M. odniosła skutek , aczkolwiek niezależnie od podniesionych w niej zarzutów z powodu stwierdzonej z urzędu przesłanki nieważności postępowania . Stosownie bowiem do art. 378 § 1 k.p.c. Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji, w granicach zaskarżenia zobowiązany jest jednak brać z urzędu pod uwagę nieważność postępowania. Przyczyny powodujące nieważność postępowania wymienia art. 379 k.p.c., który w pkt 5 wskazuje na pozbawienie strony możności obrony swych praw, jako okoliczność powodującą tę nieważność. Stosownie do treści art. 477 ¹¹ k.p.c. stronami w postępowaniu z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych są: ubezpieczony, inna osoba, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja, organ rentowy oraz zainteresowany. Zainteresowanym zaś jest ten, czyje prawa lub obowiązki zależą od rozstrzygnięcia sprawy. Zainteresowany nie jest adresatem decyzji i nie musiał brać udziału w postępowaniu przed organem rentowym. Jego prawa lub obowiązki zależą jednak od ostatecznego wyniku sprawy i dlatego sąd wzywa go do udziału w postępowaniu z urzędu lub na wniosek. W niniejszej sprawie status zainteresowanego winien mieć płatnik składek J. M.. Przy czym w orzecznictwie konsekwentnie wyrażany jest pogląd, że także niewezwanie przez sąd zainteresowanego do udziału w postępowaniu powoduje nieważność tego postępowania ( por. uchwała Sądu Najwyższego z 29 lipca 1998 r., III ZP 20/98, OSNAPiUS 1998, Nr 23, poz. 690, a także wyroki Sądu Najwyższego z 3 października 1996 r., II URN 36/96, OSNP 1997, Nr 9, poz. 156, i z 8 grudnia 2000 r., II UKN 128/00, OSNP 2002, Nr 15, poz. 368).

Przedmiotem rozpoznania przez Sąd I instancji było odwołanie M. M. od decyzji ZUS stwierdzającej jej odpowiedzialność za zobowiązania byłego męża J. M. z tytułu zaległych składek na ubezpieczenie społeczne , zdrowotne i Fundusz Pracy, powstałych w trakcie trwania małżeńskiej wspólności ustawowej. Podstawą odpowiedzialności byłego małżonka jest art.110§1 ustawy z 29 sierpnia 1997r. Ordynacja podatkowa ( Dz.U. z 2005r., Nr 8 , poz. 60 ze zm.). Zgodnie z powołanym przepisem rozwiedziony małżonek podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z byłym małżonkiem za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej, jednakże tylko do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym. Odpowiedzialność solidarna odwołującej i jej byłego małżonka oznacza, że Zakład ma jedną wierzytelność względem obydwu byłych małżonków, lecz z dwóch różnych tytułów: świadczenia ubezpieczonego oraz świadczenia rozwiedzionego małżonka (art. 110 Ordynacji podatkowej). Uiszczenie przez jednego z nich zaległych składek skutkować będzie zwolnieniem drugiego z obowiązku świadczenia i nastąpi wygaśnięcie zobowiązania. Do relacji występujących między dłużnikami , jak słusznie wskazał Sąd I instancji, należy stosować normę art. 366 § 1 k.c. , a treść stosunku prawnego występującego pomiędzy nimi w procesie oznaczona jest jako współuczestnictwo materialne (art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.).

Z powołanego art.110§1 Ordynacji podatkowej wynikają trojakiego rodzaju ograniczenia w zakresie odpowiedzialności odwołującej M. M.. Po pierwsze, odpowiada tylko za zaległości byłego męża z tytułu zobowiązań powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej. Po drugie, ograniczony jest zakres przedmiotowy tej odpowiedzialności. Nie odpowiada za odsetki za zwłokę i koszty egzekucyjne powstałe po dniu uprawomocnienia się orzeczenia o rozwodzie. Po trzecie, odpowiedzialność rozwiedzionego małżonka ograniczona jest kwotowo. Wysokość egzekwowanych od niego zobowiązań nie może przewyższać wartości jego udziału w majątku wspólnym, niezależnie od tego, jak duże jest zadłużenie płatnika składek. W rezultacie w niniejszej sprawie przedmiotem postępowania jest zarówno wysokość zadłużenia płatnika składek powstałego w czasie trwania małżeńskiej wspólności ustawowej, jak też ustalenie, czy kwota zadłużenia, którą obciążono odwołującą się, nie przekracza wartości jej udziału w majątku wspólnym. Przy czym ustalenia Sądu co do wysokości majątku wspólnego byłych małżonków i wysokości ich udziałów niewątpliwie mają istotny wpływ na prawa lub obowiązki każdego z tych małżonków. W tym miejscu warto zauważyć ,że zaskarżona decyzja nie rozstrzyga wskazanej wyżej przesłanki odpowiedzialności M. M., tj. czy wysokość zobowiązań z tytułu zaległych składek byłego męża nie przekracza jej udziału w majątku wspólnym. Jak wynika jednak z akt ZUS, organ rentowy pismem z 24 stycznia 2012r. wezwał odwołującą do dostarczenia w terminie dwóch tygodni potwierdzenia rozdzielności majątkowej , jak też do złożenia dokumentu stwierdzającego wysokość wartości przypadającego jej udziału w majątku wspólnym. W odpowiedzi na to wezwanie M. M. pismem z 13 lutego 2012r. poinformowała ZUS, że nie zawierała z mężem małżeńskich umów majątkowych oraz nie zajęła stanowiska co do wysokości przypadającego jej udziału w majątku wspólnym, co może wskazywać , że nie ma co do tego sporu . Kwestia ta nie była też przedmiotem postępowania przed Sądem Okręgowym, ani treścią zarzutów apelacji. Tym niemniej przy ponownym rozpoznaniu sprawy koniecznym jest ostateczne rozstrzygnięcie, czy ustalona w zaskarżonej decyzji wysokość zadłużenia, którą obciążono odwołującą się, nie przekracza wartości przypadającego jej udziału w majątku wspólnym. Warto przypomnieć w tym miejscu, że podział majątku wspólnego (a zatem i ustalenie jego wartości) może nastąpić bądź w umowie zawartej między małżonkami (art. 46 k.r. i o. w zw. z art. 1037 § 1 k.c.) bądź na mocy orzeczenia sądu po przeprowadzeniu stosownego postępowania. Umowa o podział majątku wspólnego zawarta między małżonkami (byłymi małżonkami) albo orzeczenie sądu mają zasadnicze znaczenie dla ustalenia składników majątku wspólnego i jego wartości. Nie wyklucza to jednak potrzeby przeprowadzenia postępowania dowodowego w tym zakresie przez organy orzekające o odpowiedzialności podatkowej (bądź z tytułu składek) byłego małżonka na podstawie art. 110 Ordynacji podatkowej, jeśli skład i wartość majątku wspólnego z daty powstania zobowiązań podatkowych ( składkowych ) powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej jest inny aniżeli w dacie umowy o podział majątku wspólnego lub orzeczenia sądu w tym przedmiocie, bądź jak w niniejszej sprawie – brak zarówno umowy, jak i orzeczenia sądu. Potrzeba przeprowadzenia takiego postępowania musi być oceniana na tle konkretnego stanu faktycznego (por. wyrok NSA z 8 kwietnia 2011r., I FSK 927/10).

Uwzględniając powyższe rozważania, należy przyjąć, że płatnik składek J. M. ma status zainteresowanego w sprawie z odwołania byłej małżonki od decyzji ZUS stwierdzającej jej odpowiedzialność za zaległości składkowe płatnika, powstałe w czasie trwania ich małżeństwa, a wydanej na podstawie art.110 Ordynacji podatkowej . Zakres postępowania sądowego zakreślony przedmiotem zaskarżonej decyzji przesądza o tym, że rozstrzygnięcie Sądu ma bezpośredni wpływ na prawa i obowiązki płatnika składek. Zgodnie bowiem z treścią zaskarżonej decyzji oraz art.110§1 cyt. ustawy Sąd musi przesądzić nie tylko o treści zobowiązania odwołującej się , ale też o wysokości wartości udziałów byłych małżonków w majątku wspólnym, co ma z kolei wpływ na sytuację majątkową małżonka, którego decyzja bezpośrednio nie dotyczy .

Ponieważ zainteresowany w sprawie J. M. nie został wezwany do udziału w postępowaniu, nie ulega wątpliwości, iż doszło do pozbawienie tej strony możności obrony jej praw , co skutkuje nieważnością postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.). Stwierdzenie nieważności postępowania wymaga zawsze uchylenia zaskarżonego wyroku, zniesienia postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu (art. 386 § 2 k.p.c.), co następuje bez potrzeby, a nawet możliwości weryfikowania zasadności zarzutów podniesionych w apelacji. Stąd też przy ponownym rozpoznaniu niniejszej sprawy Sąd Okręgowy powinien wezwać do udziału w sprawie J. M. i następnie ponownie przy udziale zainteresowanego rozpoznać odwołanie M. M. od zaskarżonej decyzji organu rentowego, przeprowadzając postępowanie dowodowe w niezbędnym zakresie.

W tym stanie rzeczy, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 2 k.p.c. i art.108 §2 k.p.c. orzekł , jak w sentencji wyroku.

Przewodniczący: Sędziowie: