Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 września 2018 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący:SSA Dorota Markiewicz (spr.)

Sędziowie:SA Marzanna Góral

SO del. Elżbieta Wiatrzyk-Wojciechowska

Protokolant: sekr. sądowy Marta Puszkarska

po rozpoznaniu w dniu 20 września 2018 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa R. C.

przeciwko (...) W.

o odszkodowanie

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 17 lutego 2017 r., sygn. akt I C 457/16

I.  oddala apelację,

II.  nie obciąża powoda obowiązkiem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego na rzecz pozwanego.

Elżbieta Wiatrzyk-Wojciechowska Dorota Markiewicz Marzanna Góral

Sygn. akt I ACa 609/17

UZASADNIENIE

Powód R. C. wniósł o zasądzenie od (...) W. kwoty 242.000 zł tytułem odszkodowania za poniesioną szkodę w wysokości możliwej do uzyskania przez powoda bonifikaty odpowiadającej 55% wartości rynkowej lokalu mieszkalnego mieszczącego się przy ulicy (...) w W..

Uzasadniając swe żądanie, powód wskazał, iż na podstawie decyzji z dnia 3 czerwca 1987 r. uzyskał przydział lokalu mieszkalnego nr (...) zlokalizowanego w W. przy ulicy (...). W dniu 16 października 2001 r. Zarząd Dzielnicy Ś. Gminy W. podjął uchwałę nr (...), na mocy której lokale mieszkalne znajdujące się w budynku przy ulicy (...) w W. przeznaczono do sprzedaży. Powód w dniu 10 grudnia 2009 r. skierował do Urzędu Dzielnicy Ś. (...) W. oświadczenie w przedmiocie woli nabycia lokalu mieszkalnego mieszczącego się przy ulicy (...) w W.. Urząd Dzielnicy Ś. (...) W. w odpowiedzi na oświadczenie powoda pismami z dnia 22 lutego 2011 r. oraz 13 maja 2011 r. poinformował powoda, iż ze względu na dysponowanie innymi nieruchomościami, czyli możliwość zaspokojenia swoich potrzeb mieszkaniowych, powód nie ma roszczenia o nabycie zajmowanego lokalu mieszkalnego zgodnie z ustawą z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2010 r., nr 102, poz. 651 ze zm.) oraz uchwałami Rady (...) W. w sprawie sprzedaży, zamiany i nabywania lokali mieszkalnych w domach wielolokalowych. Powód w dniu 13 grudnia 2012 r. po raz drugi wystąpił do (...) W. z wnioskiem o sprzedaż zajmowanego lokalu. Pismem z dnia 14 marca 2013 r. Urząd Dzielnicy Ś. (...) W. poinformował powoda o odmowie sprzedaży lokalu z uwagi na pozostawanie właścicielem nieruchomości, zgodnie z § 6 pkt 3 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W. (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 239, poz. 8502 oraz Dz. Urz. Woj. Maz. z dnia 23 kwietnia 2012 r., poz. 3583). Stanowisko to zostało podtrzymane przez Zastępcę Burmistrza Dzielnicy Ś. (...) W. pismem z dnia 16 kwietnia 2013 r. Następnie powód podniósł w piśmie z dnia 9 października 2015 r., iż prawomocnym wyrokiem Wojewódzki Sąd Administracyjny w W. z dnia 19 września 2013 r., sygn. akt: I SA/Wa 60/13, stwierdził nieważność § 6 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W. oraz zawnioskował kolejny raz o sprzedaż zajmowanego przez niego lokalu mieszkalnego. W odpowiedzi z dnia 21 października 2015 r. Urząd (...) W. poinformował powoda o możliwości sprzedaży lokalu bez prawa skorzystania z bonifikat określonych w Uchwale nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W. oraz w art. 68 ust. 1 i ust. 1 b ustawy o gospodarce nieruchomościami, z uwagi na orzeczenie Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 17 czerwca 2014 r.

Powód podnosił, iż gdyby § 6 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W., nie obowiązywał w dacie skierowania wniosku o nabycie lokalu, tj. w dniu 13 grudnia 2012 r., miałby możliwość nabycia lokalu przy zastosowaniu bonifikaty. Na skutek odmowy pozwanej, w oparciu o nieważny § 6 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W., powód został pozbawiony możliwości skorzystania z bonifikaty i w rezultacie nie ma możliwości nabycia lokalu ze względu na brak środków finansowych do nabycia lokalu bez bonifikaty.

Pozwane (...) W. wniosło o oddalenie powództwa, wskazując, iż lokal mieszkalny znajdujący się w W. przy ul. (...) stanowi własność pozwanego i nie jest przeznaczony do sprzedaży. Ponadto pozwany zaznaczył, iż powód wielokrotnie był informowany o przeznaczeniu lokalu do sprzedaży, m. in. na podstawie uchwał nr 1057/98 Zarządu Dzielnicy Ś. z dnia 8 grudnia 1998 r. (wykaz nr (...)), nr (...) z dnia 16 października 2001 r. (wykaz nr (...)) oraz pismem z dnia 22 listopada 2004 r. z prośbą o złożenie oświadczenia woli o nabyciu lokalu oraz potwierdzenia uregulowania zaległości czynszowych. Jednak w żadnej sytuacji powód nie wyraził woli nabycia lokalu w zakreślonym terminie. W wyniku złożenia przez powoda pisma z dnia 23 stycznia 2008 r. wraz z chęcią nabycia lokalu, pozwany przygotował lokal do sprzedaży, a po złożeniu przez powoda oświadczenia woli nabycia lokalu i potwierdzenia wpłaty kosztów jego wyceny, ustalono, iż powód jest właścicielem określonych nieruchomości, co wyłącza możliwość nabycia lokalu. Na skutek kolejnego pisma powoda z dnia 13 grudnia 2012 r. poinformowano powoda, iż w związku z § 6 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W., zbyciu nie podlegają lokale na rzecz najemców będących właścicielami nieruchomości. Pismem z dnia 5 października 2015 r. pełnomocnik powoda wnioskował o sprzedaż lokalu, a następnie został poinformowany, iż lokal znajdujący się przy ulicy (...) w W. znajduje się w planie sprzedaży, lecz ze względu na wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 17 czerwca 2014 r. stwierdzający nieważność § 4 pkt 5, § 7 i § 12 ust. 2 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W., nie ma możliwości zastosowania bonifikaty przy sprzedaży lokalu.

Pozwany wskazał, iż to on jest właścicielem lokalu i decyduje o przeznaczeniu lokalu do sprzedaży. Powód ze względu na brak roszczenia o nabycie lokalu nie może skutecznie dochodzić odszkodowania z tytułu utraconych korzyści z uwagi na brak możliwości nabycia lokalu z bonifikatą. Ze względu na brak prawa podmiotowego po stronie powoda, brak też rzeczywistej szkody, a zasądzenie zgodnie z żądaniem powoda, spowodowałoby po jego stronie bezpodstawne wzbogacenie. Brak pomiędzy stronami stosunku zobowiązaniowego, na mocy którego pozwany byłby zobligowany do zbycia lokalu na rzecz powoda. Pozwany zaznaczył również, iż powód w przeszłości miał wielokrotnie możliwość nabycia lokalu, z czego nie skorzystał. Ponadto powód nie wykazał, iż w przypadku uzyskania bonifikaty rzeczywiście nabyłby lokal oraz że dysponuje wystarczającymi środkami finansowymi, tym bardziej, iż wniósł o zwolnienie od kosztów sądowych.

W piśmie z dnia 26 września 2016 r. powód ponownie przywołał wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w W. z dnia 19 września 2013 r., sygn. akt: I SA/Wa 60/13, stwierdzający nieważność § 6 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W., w przedmiocie wyłączenia najemców o charakterze podmiotowym uniemożliwiającym skorzystanie z prawa pierwszeństwa w nabyciu na własność lokalu. Powód podtrzymał swoje dotychczasowe stanowisko w sprawie, wskazując iż wskutek odmowy przez pozwanego nabycia lokalu z uwagi na treść § 6 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W., został pozbawiony faktycznej możliwości nabycia lokalu, gdyż stracił na dzień wniesienia powództwa możliwość skorzystania z bonifikaty. Gdyby uznany za nieważny § 6 uchwały nie obowiązywał w dacie skierowania wniosku o nabycie lokalu mieszkalnego z dnia 13 grudnia 2012 r., powód uzyskałby możliwość nabycia lokalu wraz z prawem uzyskania bonifikaty. Wskazał również, iż jednostki samorządu terytorialnego nie mogą swobodnie dysponować nieruchomościami, lecz zgodnie z regulacjami zawartymi w ustawie o gospodarce nieruchomościami. Powód przywołał wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego określający moment aktualizacji pierwszeństwa do nabycia nieruchomości, tj. gdy jednostka samorządu terytorialnego ogłosi zamiar sprzedaży. Podniósł również, iż strona pozwana błędnie wskazała, iż na chwilę obecną lokal nie znajduje się w planie sprzedaży.

Wyrokiem z dnia 17 lutego 2017 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił powództwo i obciążył powoda kosztami procesu.

Zdaniem Sądu powód oparł swoje żądanie na nieistniejącym w tym stanie faktycznym prawie podmiotowym. Wedle Sądu Okręgowego powodowi wbrew jego twierdzeniom nie przysługiwało roszczenie o nabycie lokalu mieszkalnego mieszczącego się przy ulicy (...) w W., a w związku z tym nie mógł ponieść jakiejkolwiek szkody. Własność przedmiotowego lokalu należy jedynie do pozwanego, a w związku z tym to pozwanemu przysługują wszelkie przymioty związane z prawem własności. Pozwany może skutecznie decydować o przeznaczeniu lokalu i może nim rozporządzać. Powodowi nigdy nie przysługiwało takie prawo w związku z lokalem przy ulicy (...) w W.. W ocenie Sądu Okręgowego na mocy Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W., mógł on ewentualnie dysponować prawem pierwszeństwa do nabycia lokalu, które to prawo nie jest oparte na prawie podmiotowym ani na roszczeniu. Niezbędne dla realizacji uprawnienia dotyczącego pierwszeństwa nabycia lokalu jest spełnienie przesłanki w postaci przeznaczenia przez gminę (sprzedającego właściciela) lokalu do sprzedaży i złożenie przez uprawnionego oświadczenia o woli nabycia lokalu, bez czynienia przez niego jakichkolwiek zastrzeżeń (bezwarunkowe jednostronne oświadczenie woli) na warunkach wskazanych przez sprzedającego. W takim dopiero układzie (sprzężeniu aktów woli obu stron) powstałoby po stronie powoda roszczenie o zawarcie umowy kupna sprzedaży przedmiotowego lokalu.

W związku z brakiem po stronie powoda roszczenia brak również sytuacji wymagającej ochrony prawnej, a tym samym brak powstałej szkody w oparciu o podniesiony przez powoda art. 417 ¹ k.c. czy inny jakikolwiek rodzący odpowiedzialność odszkodowawczą.

Powód swoje żądanie o odszkodowanie opierał na szkodzie majątkowej w postaci utraty możliwości uzyskania bonifikaty do nabycia lokalu mieszkalnego. Sąd podkreślił, że art. 361 k.c. wyznacza jedynie tzw. granice kompensacji szkody majątkowej. W orzecznictwie szkodę definiuje się jako "uszczerbek w prawnie chronionych dobrach majątkowych wyrażający się w różnicy pomiędzy stanem tych dóbr, jaki istniał i jaki następnie mógłby, w ramach normalnej kolei rzeczy się wytworzyć, a stanem, jaki powstał na skutek zdarzenia wywołującego zmianę, polegającą na uszczupleniu aktywów lub zwiększeniu pasywów" (wyrok Sądu Najwyższego z 11.02.2003 r., I CKN 6/01). Wedle Sądu Okręgowego w przedmiotowym stanie faktycznym nie występuje klasyczna szkoda w znaczeniu damnum emergens czy lucrum cessans, lecz pojawia się szkoda ewentualna. Należy przez nią rozumieć utratę szansy uzyskania pewnej korzyści majątkowej. Różnica pomiędzy szkodą ewentualną, a lucrum cessans wyraża się w tym, że w przypadku lucrum cessans założenie utraty korzyści jest niemal pewne, a w przypadku szkody ewentualnej prawdopodobieństwo utraty korzyści jest zdecydowanie mniejsze. Ponadto szkoda ewentualna nie podlega naprawieniu.

Szansą w rozumieniu tak pojętej szkody wobec stanu faktycznego jest możliwość uzyskania bonifikaty. Utrata możliwości uzyskania bonifikaty do nabycia lokalu jest w ocenie Sądu w zaistniałej sytuacji szkodą ewentualną. Powód, gdyby nie zaistniały inne przyczyny przewidziane w § 6 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W., wyłączające możliwość nabycia lokalu, miałby szansę uzyskania bonifikaty, a w konsekwencji nabyłby lokal znajdujący się przy ulicy (...) w W.. W ten sposób stan majątkowy powoda zostałby powiększony w rzeczywistości o wartość uzyskanej bonifikaty, a więc kwotę, której powód nie musiał wydać ze swoich osobistych zasobów majątkowych, przy czym stałby się także właścicielem wykupionego lokalu. Sąd podkreślił, iż brak okoliczności przemawiających za twierdzeniem, iż przy braku przyczyn wyłączających możliwości nabycia lokalu przewidzianych w § 6 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W., pozwany przeznaczyłby lokal do sprzedaży. Z uwagi na prawo podmiotowe, jakim jest własność, brak zarówno po stronie powoda jak i osób trzecich, roszczenia o żądanie rozporządzenia lokalem w postaci jego sprzedaży. Zdaniem Sądu brak również podstaw do stwierdzenia, iż powód w przypadku uzyskania możliwości nabycia lokalu wraz z zastosowaniem bonifikaty, posiadałby wystarczające środki finansowe pozwalające na spełnienie świadczenia wzajemnego, jakim jest w umowie sprzedaży zapłata określonej sumy pieniężnej, nawet przy uzyskanej bonifikacie. Powód w pozwie wniósł o zwolnienie od kosztów sądowych ze względu złą sytuację materialną niepozwalającą na samodzielne pokrycie kosztów procesu, co poddaje w wątpliwość twierdzenie powoda, że wraz z uzyskaną bonifikatą byłby w stanie nabyć lokal za środki pozostające w jego dyspozycji. Sąd podkreślił, że przepisy dotyczące odpowiedzialności odszkodowawczej zarówno z czynu niedozwolonego czy z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, nie przewidują naprawienia szkody w formie ewentualnej.

Pozwany jako jednostka samorządu terytorialnego wykonuje zadania zlecone z zakresu administracji publicznej i zadanie własne. Jednym z wielu zadań własnych, zgodnie z art. 75 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej jak i art. 7 ust. 1 pkt 7 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. 2016, poz. 446), który stanowi, iż zaspokojenie zbiorowych potrzeb wspólnoty samorządowej należy do zadań własnych gminy, jest zapewnienie tym mieszkańcom warunków mieszkaniowych, którzy wobec przyczyn niezależnych nie są w stanie własnym działaniem takowych sobie zapewnić. Zdaniem Sądu Okręgowego błędnym jest przeświadczenie, iż gmina czy inna jednostka samorządu terytorialnego będzie spełniała swą rolę w postaci zapewnienia zasobów mieszkaniowych swojej wspólnocie samorządowej, a jednocześnie dokonywała sprzedaży lokali pozostających jej własnością po cenie niższej niż wartość rynkowa wraz z dopłatami w postaci bonifikat. Zatem konfrontując roszczenie powoda wobec zadań spoczywających na pozwanym, a także z faktem, iż powód pozostaje właścicielem nieruchomości gruntowej i zabudowanej, które stanowią aktywa w jego stanie majątkowym pozwalające na nabycie lokalu mieszkalnego, Sąd stwierdził, iż żądanie możliwości zakupu lokalu należącego do pozwanego, a więc przedmiotu pochodzącego ze środków mieszkańców tego miasta, prowadziłoby do wzbogacenia powoda, przy czym tak ujęte roszczenie należy rozpatrywać również w płaszczyźnie art. 5 k.c. jako sprzecznego z zasadami współżycia społecznego.

O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 k.p.c.

W apelacji od wyroku powód zarzucił:

1.  nierozstrzygnięcie sprawy co do istoty wskutek zaniechania zbadania merytorycznej podstawy dochodzonego przez powoda roszczenia, tj. art. 417 ¹ § 1 k.c. w związku z art. 417 § 1 k.c. przez błędne przyjęcie, że powodowi nigdy nie przysługiwało prawo wykupu przedmiotowego lokalu mieszkalnego, podczas gdy w przedmiotowej sprawie nie istnieją materialnoprawne przesłanki niweczące roszczenia powoda,

2.  naruszenie przepisów prawa procesowego mające wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, tj.:

a/ art. 227 k.p.c. w związku z art. 217 k.p.c. w związku z art. 244 k.p.c. i art. 248 k.p.c. polegające na oddaleniu wniosku dowodowego zgłoszonego przez powoda w pozwie o udostępnienie akt postępowania prowadzonego pod sygnaturą (...) oraz przeprowadzenie dowodu z dokumentów z akt tej sprawy, w szczególności wniosku powoda z dnia 10 grudnia 2009 r. oraz z dnia 13 grudnia 2012 r. o sprzedaż przedmiotowego lokalu, a także o udostępnienie na potrzeby niniejszego postępowania akt lokalowych prowadzonych dla przedmiotowego lokalu, w tym w szczególności decyzji z dnia 3 czerwca 1987 r. o przydziale tego lokalu i uchwały nr (...) Zarządu Dzielnicy Ś. Gminy W. z dnia 16 października 2001 r., podczas gdy dowód ten miał istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy w zakresie okoliczności faktycznych objętych niniejszym postępowaniem,

b/ art. 227 k.p.c. w związku z art. 217 k.p.c. w związku z art. 278 k.p.c. polegające na oddaleniu wniosku dowodowego powoda zgłoszonego w pozwie o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego sądowego z zakresu wyceny nieruchomości, mimo że zmierzał on do ustalenia istotnych okoliczności dla rozstrzygnięcia, a w szczególności wykazania wartości rynkowej nieruchomości lokalowej nr (...) usytuowanej przy ul. (...) w W., która stanowiła podstawę do ustalenia wysokości szkody (uszczerbku w majątku) powoda,

c/ art. 227 k.p.c. w związku z art. 217 k.p.c. i w związku z art. 299 k.p.c. polegające na oddaleniu wniosku dowodowego powoda zgłoszonego w pozwie o przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron, podczas gdy dowód ten miał istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy w zakresie okoliczności faktycznych objętych niniejszym postępowaniem,

d/ art. 224 § 1 k.p.c. i art. 236 k.p.c. poprzez przedwczesne zamknięcie rozprawy bez przeprowadzenia wniosków dowodowych powoda zgłoszonych w pozwie,

e/ art. 328 § 2 k.p.c. poprzez niewyjaśnienie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia i niewskazanie ustalonych faktów, które sąd uznał za udowodnione, niewskazanie przyczyn, dla których Sąd I instancji oddalił wnioski dowodowe powoda zgłoszone w pozwie, a także przez brak wskazania, na jakich dowodach opiera rozstrzygnięcie, przez co uzasadnienie wyroku nie spełnia przesłanek kompletności uzasadnienia, o których mowa w art. 328 § 2 k.p.c.,

f/ art. 328 § 2 k.p.c. oraz art. 233 § 1 k.p.c. polegające na tym, że uzasadnienie wyroku oraz ustalenia Sądu I instancji są wewnętrznie sprzeczne, niekonsekwentne i dowolne, bowiem ustalenia poczynione przez Sąd I instancji wskazują, że:

- powodowi nigdy nie przysługiwało prawo/roszczenie o nabycie przedmiotowego lokalu, natomiast w ostatnim akapicie uzasadnienia Sąd I instancji wskazuje, iż roszczenia powoda należy rozpatrywać na płaszczyźnie art. 5 k.c. jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a w istocie nie wiadomo, czy Sąd I instancji uznał, że prawo/roszczenie o nabycie przedmiotowego lokalu powodowi przysługiwało czy też nie przysługiwało,

- powód nie udowodnił, że w dacie składania wniosków o nabycie przedmiotowego lokalu mieszkalnego z dnia 10 grudnia 2009 r., z dnia 13 grudnia 2012 r. oraz z dnia 9 października 2015 r. nie posiadał środków finansowych na zakup lokalu przy jednoczesnym stwierdzeniu w uzasadnieniu wyroku, iż powód posiada aktywa w swoim stanie majątkowym pozwalające na nabycie innego lokalu mieszkalnego,

g/ art. 232 zd. 1 k.p.c. w związku z art. 6 k.c. poprzez uznanie, iż powód nie udowodnił, że w przypadku uzyskania w dacie składania wymienionych wniosków możliwości nabycia przedmiotowego lokalu wraz z zastosowaniem bonifikaty posiadałby wystarczające środki finansowe pozwalające na spełnienie świadczenia wzajemnego, jakim jest w umowie sprzedaży zapłata określonej sumy pieniężnej, podczas gdy powód na rozprawie w dniu 3 lutego 2017 r. stwierdził, iż prowadził działalność gospodarczą, a tym samym uzyskiwał dochody i w dacie składania wniosków o nabycie przedmiotowego lokalu posiadał środki finansowe, a ponadto pozostawał właścicielem nieruchomości w postaci działki w G., gmina J., powiat (...), województwo (...), o powierzchni 0,19 ha oraz prawa własności ½ udziału w nieruchomości o powierzchni 0,67 ha,

h/ art. 230 k.p.c. polegające na jego niezastosowaniu i uznaniu, iż powód w dacie składania wymienionych wniosków o nabycie przedmiotowego lokalu wraz z bonifikatą nie posiadał środków finansowych, podczas gdy pozwany na żadnym etapie postępowania nie zakwestionował powyższego, co winno kwalifikować uznanie przez Sąd I instancji faktu posiadania przez powoda w dacie składania tych wniosków o nabycie tego lokalu środków finansowych za przyznany,

i/ art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie dowolnej, a nie swobodnej oceny dowodów i wyprowadzenie z materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie wniosków z niego niewynikających i uznanie, że złożony wraz z pozwem wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych ze względu na złą sytuację materialną podaje w wątpliwość twierdzenia powoda, że wraz z uzyskaną bonifikatą posiadałby środki finansowe i byłby w stanie nabyć przedmiotowy lokal mieszkalny, podczas gdy z wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych wynika sytuacja materialna powoda na dzień jego złożenia, a nie na datę składania wymienionych wniosków o nabycie lokalu mieszkalnego,

j/ art. 233 § 1 k.p.c. poprzez uznanie sprzeczne z zasadami logiki, rozumowania i doświadczenia życiowego, iż w stanie faktycznym przedmiotowej sprawy nie występuje klasyczna szkoda w znaczeniu lucrum cessans, podczas gdy utracone korzyści obejmują tę część majątku poszkodowanego, o którą jego aktywa się nie powiększyły, a skutek ten nastąpiłby, gdyby nie zdarzenie sprawcze, za które odpowiedzialność została przypisana oznaczonemu podmiotowi, co jednoznacznie wskazuje, iż odmowa przez pozwanego możliwości nabycia przedmiotowego lokalu (a tym samym utrata przez powoda możliwości uzyskania bonifikaty) na podstawie regulacji § 6 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r., następnie uznanej wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w W. z dnia 19 września 2013 r., sygn.. akt I SA/Wa 60/13 za nieważną, spowodowała powstanie szkody w majątku powoda poprzez brak możliwości uzyskania bonifikaty, a co za tym idzie, jest to szkoda w znaczeniu utraconych korzyści,

3.  naruszenie prawa materialnego, tj.:

a/ art. 361 § 1 i 2 k.c. poprzez błędną jego wykładnię i uznanie, iż w stanie faktycznym przedmiotowej sprawy nie występuje klasyczna szkoda w znaczeniu lucrum cessans, a szkoda ewentualna, która nie podlega naprawieniu, podczas gdy utracone korzyści obejmują tę część majątku poszkodowanego, o którą się jego aktywa nie powiększyły, a skutek ten nastąpiłby, gdyby nie zdarzenie sprawcze, za które odpowiedzialność została przypisana oznaczonemu podmiotowi, co jednoznacznie wskazuje, iż odmowa przez pozwanego możliwości nabycia przedmiotowego lokalu mieszkalnego na podstawie regulacji § 6 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r., następnie uznanej wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w W. z dnia 19 września 2013 r., sygn.. akt I SA/Wa 60/13 za nieważną, spowodowała powstanie szkody w majątku powoda w znaczeniu utraconych korzyści,

b/ art. 417 § 1 k.c. w związku z art. 417 ^{( 1)} § 2 k.c. poprzez jego niezastosowanie pomimo tego, że w przedmiotowej sprawie szkoda powoda powstała na skutek wydania przez Radę (...) W. w dniu 15 grudnia 2011 r. Uchwały nr (...) uznanej wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w W. z dnia 19 września 2013 r., sygn.. akt I SA/Wa 60/13 za nieważną,

c/ art. 34 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2010 r., nr 102, poz. 651 ze zm.) poprzez uznanie, że powodowi nigdy nie przysługiwało prawo/roszczenie nabycia przedmiotowego lokalu mieszkalnego, podczas gdy powód spełnił wszystkie przesłanki wskazane w art. 34 w/w ustawy,

d/ art. 5 k.c. poprzez jego błędne zastosowanie i stwierdzenie, iż co do zasady roszczenie powoda znajduje swoje uzasadnienie w istniejącej podstawie prawnej, jednakże w przedmiotowej sprawie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, co powoduje oddalenie powództwa, podczas gdy w niniejszej sprawie, mając na uwadze wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w W. z dnia 19 września 2013 r., sygn.. akt I SA/Wa 60/13 uchylający § 6 powołanej wyżej Uchwały Rady (...) W., a także wyrok Sądu Rejonowego dla W. w W. z dnia 25 października 2012 r., sygn.. akt I C 637/12, w którym Sąd stwierdził, iż powód nie jest w stanie zaspokoić potrzeb mieszkaniowych bez pomocy (...) W., należy uznać, że powodowi przysługiwało słuszne i zgodne z zasadami współżycia społecznego prawo/roszczenie i nabycie zajmowanego przedmiotowego lokalu.

Wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie powództwa o zapłatę ewentualnie o uchylenie wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Ponadto na podstawie art. 380 k.p.c. wniósł o rozpoznanie postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 3 marca 2017 r. oddalającego wnioski dowodowe powoda zgłoszone w pozwie w zakresie:

- wystąpienia przez Sąd I instancji do Urzędu (...) W. o udostępnienie akt postępowania prowadzonego pod sygnaturą (...) oraz przeprowadzenie dowodu z dokumentów z akt tej sprawy, w szczególności wniosku powoda z dnia 10 grudnia 2009 r. oraz z dnia 13 grudnia 2012 r. o sprzedaż przedmiotowego lokalu, a także o udostępnienie na potrzeby niniejszego postępowania akt lokalowych prowadzonych dla przedmiotowego lokalu, w tym w szczególności decyzji z dnia 3 czerwca 1987 r. o przydziale tego lokalu i uchwały nr (...) Zarządu Dzielnicy Ś. Gminy W. z dnia 16 października 2001 r.,

- dopuszczenia i przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego sądowego z zakresu wyceny nieruchomości na okoliczność wartości rynkowej nieruchomości lokalowej nr (...) usytuowanej przy ul. (...) w W.,

- dopuszczenia i przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron

poprzez jego zmianę i dopuszczenie zawnioskowanych dowodów oraz ich przeprowadzenie.

Pozwany wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługuje na uwzględnienie.

Nietrafny jest zarzut nierozpoznania istoty sprawy. Sąd Okręgowy, analizując podstawę faktyczną żądania powoda, dokonał oceny jego zasadności. Finalnie uznał, że powodowi nie przysługiwało żadne prawo podmiotowe ani roszczenie skuteczne względem pozwanego, a dotyczące przedmiotowego lokalu, którego naruszenie mogłoby spowodować szkodę w majątku skarżącego. Niezadowolenie powoda z wyniku rozważań Sądu I instancji nie może być utożsamiane z nierozpoznaniem przez ten Sąd istoty sprawy.

Bezzasadne są również zarzuty naruszenia prawa procesowego, w tym dotyczące przebiegu postępowania dowodowego. Okoliczności faktyczne w niniejszej sprawie, w tym przydział lokalu na rzecz powoda jako najemcy, treść uchwały pozwanego oraz korespondencji stron, nie były sporne. Skarżący nie zgłosił zresztą zastrzeżeń co do ustaleń faktycznych poczynionych przez Sąd Okręgowy (kolejnych wniosków powoda o wykup lokalu i sposobu ich załatwienia przez pozwanego), które są prawidłowe i Sąd Apelacyjny przyjmuje je za własne. Status powoda jako najemcy lokalu również nie jest sporny.

Z uwagi na strukturę uzasadnienia zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny podkreśla, że ustalenia faktyczne w niniejszej sprawie są następujące:

Na podstawie decyzji z dnia 3 czerwca 1987 r. powód uzyskał przydział lokalu mieszkalnego nr (...) zlokalizowanego w W. przy ulicy (...). W dniu 16 października 2001 r. Zarząd Dzielnicy Ś. Gminy W. podjął uchwałę nr (...), na mocy której lokale mieszkalne znajdujące się w budynku przy ulicy (...) w W. przeznaczono do sprzedaży. Powód w dniu 10 grudnia 2009 r. skierował do Urzędu Dzielnicy Ś. (...) W. oświadczenie w przedmiocie woli nabycia lokalu mieszkalnego mieszczącego się przy ulicy (...) w W.. Urząd Dzielnicy Ś. (...) W. w odpowiedzi na oświadczenie powoda pismami z dnia 22 lutego 2011 r. oraz z dnia 13 maja 2011 r. poinformował powoda, iż ze względu na dysponowanie innymi nieruchomościami, czyli możliwość zaspokojenia swoich potrzeb mieszkaniowych, powód nie ma roszczenia o nabycie zajmowanego lokalu mieszkalnego zgodnie z ustawą z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2010 r., nr 102, poz. 651 ze zm.) oraz uchwałami Rady (...) W. w sprawie sprzedaży, zamiany i nabywania lokali mieszkalnych w domach wielolokalowych. Powód w dniu 13 grudnia 2012 r. po raz drugi wystąpił do (...) W. z wnioskiem o sprzedaż zajmowanego lokalu. Pismem z dnia 14 marca 2013 r. Urząd Dzielnicy Ś. (...) W. poinformował powoda o odmowie sprzedaży lokalu z uwagi na pozostawanie właścicielem nieruchomości, zgodnie z § 6 pkt 3 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W. (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 239, poz. 8502 oraz Dz. Urz. Woj. Maz. z dnia 23 kwietnia 2012 r., poz. 3583). Stanowisko to zostało podtrzymane przez Zastępcę Burmistrza Dzielnicy Ś. (...) W. pismem z dnia 16 kwietnia 2013 r. Następnie powód podniósł w piśmie z dnia 9 października 2015 r., iż prawomocnym wyrokiem Wojewódzki Sąd Administracyjny w W. z dnia 19 września 2013 r., sygn. akt: I SA/Wa 60/13, stwierdził nieważność § 6 Uchwały nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W. oraz zawnioskował kolejny raz o sprzedaż zajmowanego przez niego lokalu mieszkalnego. W odpowiedzi z dnia 21 października 2015 r. Urząd (...) W. poinformował powoda o możliwości sprzedaży lokalu bez prawa skorzystania z bonifikat określonych w Uchwale nr (...) Rady (...) W. z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zasad obrotu lokalami mieszkalnymi (...) W. oraz w art. 68 ust. 1 i ust. 1 b ustawy o gospodarce nieruchomościami, z uwagi na orzeczenie Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 17 czerwca 2014 r.

W tym stanie rzeczy bezprzedmiotowe i skutkujące wyłącznie przedłużeniem postępowania byłoby żądanie akt wskazanego przez powoda postępowania prowadzonego przez pozwanego oraz akt lokalowych. Trafnie także Sąd Okręgowy nie uwzględnił wniosku powoda o dopuszczenie dowodu z przesłuchania stron. Dowód ten ma charakter akcesoryjny i jest przeprowadzany wówczas, gdy po zakończeniu postępowania dowodowego okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia nie zostały wyjaśnione w sposób dostateczny. W niniejszej sprawie – pomijając już niesprecyzowanie tezy dowodowej w tym względzie przez zawodowego pełnomocnika procesowego skarżącego – taka sytuacja nie powstała. Jak bowiem wyżej zaznaczono, okoliczności faktyczne sprawy nie były sporne. Nie było zatem potrzeby przesłuchania stron, a w istocie powoda, bowiem kluczowa dla rozstrzygnięcia była ocena kwestii prawnych, a do niej przesłuchanie stron nie mogło nic wnieść.

Jeśli zaś chodzi o dowód z opinii biegłego, miałby on znaczenie jedynie wówczas, gdyby roszczenie powoda okazało się usprawiedliwione co do zasady. Dopiero wówczas aktualizowałaby się konieczność określenia wysokości szkody poniesionej przez powoda. Ponieważ jednak Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że taka szkoda nie powstała, bezprzedmiotowe było badanie wartości lokalu zajmowanego przez powoda. Sąd Apelacyjny podziela to przekonanie, o czym poniżej.

Z tych przyczyn nie było uzasadnienia dla zmiany postanowienia dowodowego Sądu Okręgowego.

Nie zasługuje na podzielenie zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., bowiem może on być skuteczny jedynie wówczas, gdy w następstwie wad konstrukcyjnych uzasadnienia orzeczenie nie poddaje się kontroli instancyjnej. W analizowanej sprawie taka sytuacja nie ma miejsca – pisemne motywy zaskarżonego wyroku, jakkolwiek zawierają fragmenty odnoszące się do zagadnień całkowicie pobocznych, jak np. kondycja materialna powoda, pozwalają na prześledzenie rozumowania Sądu Okręgowego.

Kwestia posiadania przez powoda środków finansowych na zakup lokalu z bonifikatą bądź bez niej jest irrelewantna prawnie wobec nieistnienia roszczenia powoda o wykup lokalu, a tym bardziej jakiegokolwiek prawa podmiotowego, z którego naruszenia mógłby wywodzić żądanie odszkodowania. Jakkolwiek Sąd Okręgowy odnosił się do sytuacji materialnej powoda, a także przywołał art. 5 k.c., stanowiło to jedynie wzmocnienie jego argumentacji o braku podstawy prawnej żądania pozwu. W konsekwencji zarzuty naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., art. 232 k.p.c. i art. 6 k.c. są chybione.

Zgodnie z art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami w przypadku zbywania nieruchomości osobom fizycznym i prawnym pierwszeństwo w ich nabyciu, z zastrzeżeniem art. 216a, przysługuje osobie, która spełnia jeden z następujących warunków:

1) przysługuje jej roszczenie o nabycie nieruchomości z mocy niniejszej ustawy lub odrębnych przepisów, jeżeli złoży wniosek o nabycie przed upływem terminu określonego w wykazie, o którym mowa w art. 35 ust. 1; termin złożenia wniosku nie może być krótszy niż 6 tygodni, licząc od dnia wywieszenia wykazu;

2) jest poprzednim właścicielem zbywanej nieruchomości pozbawionym prawa własności tej nieruchomości przed dniem 5 grudnia 1990 r. albo jego spadkobiercą, jeżeli złoży wniosek o nabycie przed upływem terminu określonego w wykazie, o którym mowa w art. 35 ust. 1; termin złożenia wniosku nie może być krótszy niż 6 tygodni, licząc od dnia wywieszenia wykazu;

3) jest najemcą lokalu mieszkalnego, a najem został nawiązany na czas nieoznaczony.

Zgodnie zaś z ust. 4 z tegoż przepisu osoby, o których mowa w ust. 1 pkt 3, zawiadamia się na piśmie o przeznaczeniu nieruchomości do zbycia oraz o przysługującym im pierwszeństwie w nabyciu tej nieruchomości, pod warunkiem złożenia wniosków o nabycie w terminie określonym w zawiadomieniu. Termin ten nie może być krótszy niż 21 dni od dnia otrzymania zawiadomienia. Osoby, o których mowa w ust. 1 i ust. 6, korzystają z pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości, jeżeli złożą oświadczenie, że wyrażają zgodę na cenę ustaloną w sposób określony w ustawie (ust.5).

Prawo pierwszeństwa w nabyciu lokalu nie jest oparte na prawie podmiotowym lub roszczeniu, lecz na zakazie dysponowania nieruchomością w sposób naruszający prawo pierwszeństwa. Nie stanowi ekspektatywy maksymalnie ukształtowanej, bowiem jej powstanie wymaga sprecyzowania essentialia negotii umowy sprzedaży i złożenia oświadczenia woli najemcy o akceptacji tych warunków.

Jak wyjaśnił Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 15 stycznia 2014 r., I OSK 2269/13 (LEX nr 1567654), pierwszeństwo do nabycia nieruchomości aktualizuje się wówczas, gdy jednostka samorządu terytorialnego ogłosi swój zamiar sprzedaży nieruchomości. Zatem dopiero wtedy osoby, o których mowa w art. 34 ust. 1 pkt 1-3 u.g.n., korzystają z pierwszeństwa, jeżeli w terminie określonym w wykazie (art. 35 ust. 2 pkt 12) złożą oświadczenie, że wyrażają zgodę na cenę ustaloną zgodnie z przepisami ustawy. A zatem tylko wówczas przysługuje im uprawnienie do nabycia z pierwszeństwem, zajmowanych na podstawie bezterminowych umów najmu lokali.

W stanie faktycznym przedmiotowej sprawy strony nie uzgodniły istotnych warunków umowy sprzedaży lokalu, w tym przede wszystkim ceny, za jaką lokal miał zostać sprzedaży. Bezspornym było, że w zawiadomieniach nie została ustalona ani cena sprzedaży lokalu ani termin zawarcia umowy. Cena miała być ustalona w drodze wyceny przez rzeczoznawcę. Sporządzenie takiej wyceny było także koniecznym elementem sporządzenia przez strony protokołu uzgodnień, który stanowiłby podstawę do zawarcia umowy notarialnej sprzedaży lokalu. Wskazane warunki nie zostały spełnione. Nie został sporządzony protokół uzgodnień. Nadto powód nie dochował terminu na złożenie oświadczenia o zamiarze wykupu lokalu.

Zgodnie z jednolitym stanowiskiem judykatury z art. 34 ust. 1 pkt 3 u.g.n. nie wynika roszczenie najemcy o wykup lokalu mieszkalnego ani obowiązek Skarbu Państwa albo jednostki samorządu terytorialnego zawarcia stosownej umowy (zob. np. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 1992 r., III CZP 62/92, OSNCP 1992, Nr 12, poz. 214; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2000 r., V CKN 180/00, LEX nr 52749; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2003 r., III CKN 857/00, LEX nr 78855; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2005 r., II CK 248/2005, LEX nr 346047, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2015 r., I CSK 928/14, LEX nr 1973553).

Pierwszeństwo, o którym mowa w art. 34 ust. 1 i 6 u.g.n., należy bowiem odróżnić od prawa pierwokupu, odkupu i wykupu, które odmiennie zostały uregulowane w innych przepisach. Według uchwały Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 1992 r., III CZP 62/92, OSNCP 1992, nr 12, poz. 214, pierwszeństwo polega przede wszystkim na eliminacji innych podmiotów ubiegających się o tę samą rzecz. Przyznanie przez art. 34 ust. 1 u.g.n. pierwszeństwa w nabyciu określonym osobom nie powoduje, że osoby te mają roszczenie o nabycie jakichkolwiek nieruchomości od Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków. Samo pierwszeństwo nie daje bowiem podstaw do wytoczenia powództwa o nakazanie złożenia oświadczenia woli, jeśli właściciel nie wyraża woli zbywania nieruchomości (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2003 r., III CKN 857/00, LEX nr 78855, oraz wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 13 sierpnia 1998 r., I SA 485/98, LEX nr 44670, i wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku z dnia 24 lipca 2008 r., II SA/Gd 359/08, LEX nr 511483).

W konsekwencji słusznie ocenił Sąd Okręgowy w Warszawie (przy czym – wbrew twierdzeniu skarżącego uczynił to w sposób stanowczy), że po stronie powoda nie powstało roszczenie o wykup przedmiotowego lokalu. Zarzut naruszenia art. 34 u.g.n. jest więc chybiony. Skoro bowiem pozwany nie skierował do powoda oferty zawarcia umowy sprzedaży, zawierającej jej essentialia negotii, nie mogło też dojść do jej przyjęcia, a tym samym powodowi nie służyło skuteczne uprawnienie do żądania wykupu lokalu.

Brak jest też normy prawnej ograniczającej prawo własności pozwanego, którego granice wyznacza art. 140 k.c., w ten sposób, że jest on obowiązany na warunkach wskazanych jednostronnie przez najemcę sprzedać mu lokal przeznaczony do sprzedaży. W szczególności nie sposób wywieść takiego ograniczenia z zadań pozwanego jako jednostki samorządu terytorialnego w zakresie zaspokajania potrzeb mieszkaniowych mieszkańców – takowe w przypadku powoda zostały zaspokojone poprzez zawarcie z nim umowy najmu lokalu komunalnego. Czym innym jest natomiast oblig wyzbycia się własności komunalnej.

Skoro powód nie miał roszczenia o wykup lokalu, a tym bardziej żadnego prawa podmiotowego z tym związanego, okoliczność, że nie doszło do nabycia przez niego tegoż lokalu z bonifikatą, nie mogła stanowić zdarzenia sprawczego szkody w jego mieniu. Nie doszło bowiem do naruszenia jego prawa podmiotowego.

Przywołana wyżej uchwała Rady (...) W., podważona następnie orzeczeniem sądu administracyjnego, również nie stanowiła źródła jego szkody, ponieważ czy to w warunkach jej obowiązywania, czy bez niej, powód nie dysponował wspomnianym roszczeniem. Nie zaktualizowały się więc przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej określone w art. 417 k.c. i art. 417 ¹ k.c.

Trafna była też konstatacja Sądu pierwszej instancji, że w przypadku powoda można co najwyżej rozważać istnienie szkody ewentualnej, nie zaś szkody w postaci utraconych korzyści. Ta druga wchodzi w rachubę, gdy istnieje prawdopodobieństwo graniczące z pewnością, że przy braku zdarzenia szkodzącego owe korzyści weszłyby do majątku powoda. Tymczasem samo prawo pierwszeństwa, wobec poprzestania przez pozwanego na zawiadomieniu o zamiarze sprzedaży lokalu, bez dalszych działań zmierzających do sformułowania oferty sprzedaży, nie wystarcza dla przyjęcia, że powód nabyłby lokal z przywoływaną przez niego bonifikatą.

Uwagi Sądu Okręgowego na temat art. 5 k.c. istotnie mogły być mylące dla powoda, bowiem dla jego zastosowania w pierwszej kolejności wymagane jest istnienie prawa podmiotowego po stronie osoby, która ma go nadużywać. Jednak analiza stanowiska Sądu I instancji wskazuje, że w ten sposób ocenił on bezwarunkowe żądanie wykupu lokalu od jednostki samorządu terytorialnego, abstrahując od przysługiwania bądź nieprzysługiwania powodowi stosownego uprawnienia.

Z tych względów Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji wyroku na mocy art. 385 k.p.c. oraz art.102 k.p.c. W ocenie Sądu Apelacyjnego za zastosowaniem odstępstwa od zasady odpowiedzialności za wynik procesu przemawiały okoliczności sprawy, tj. zastosowanie wobec powoda przepisów prawa miejscowego, które zostały następczo wzruszone jako niezgodne z prawem powszechnie obowiązującym, co mogło wywołać u powoda subiektywne przekonanie o zasadności jego żądania.

Elżbieta Wiatrzyk-Wojciechowska Dorota Markiewicz Marzanna Góral