Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 maja 2019 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie:

Przewodniczący: SSO Cezary Klepacz (spr.)

Sędziowie: SSO Teresa Strojnowska

SSO Sławomir Buras

Protokolant: stażysta Marta Siadul

po rozpoznaniu w dniu 9 maja 2019 r. w Kielcach

na rozprawie sprawy

z powództwa J. C. (1)

przeciwko I. F.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanej

od wyroku Sądu Rejonowego w Busku-Zdroju

z dnia 5 października 2018 r., sygn.akt I C 512/17

I.oddala apelację;

II.zasądza od I. F. na rzecz J. C. (1) kwotę 1800 (jeden tysiąc osiemset) złotych tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt II Ca 280/19

UZASADNIENIE

Powód J. C. (1) domagał się zasądzenia od pozwanej I. F. kwoty 35.156,25 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 11 marca 2016 r. do dnia zapłaty tytułem zachowku.

W uzasadnieniu tego żądania powód podniósł, że spadkodawca L. C. zmarł 6 sierpnia 2012 roku jako wdowiec i nie pozostawił żadnego majątku, a do kręgu jego spadkobierców ustawowych należą dzieci: J. C. (1), J. C. (2), K. R. i I. F.. Prawomocnym postanowieniem z dnia 20 lutego 2017 r., sygn. akt I Ns 692/16, Sąd Rejonowy w Busku-Zdroju stwierdził, że spadek po L. C. nabyła w całości pozwana na podstawie testamentu notarialnego. Spadkodawca był współwłaścicielem zabudowanej nieruchomości, położonej w K. przy ulicy (...), stanowiącej działkę nr (...), na zasadzie wspólności majątkowej ze swoją pierwszą żoną F. C., która zmarła 31 października 1966 r., a spadek po niej odziedziczyli po ¼ mąż oraz dzieci: J. C. (2), J. C. (1) i K. R.. L. C. darował pozwanej w dniu 2 kwietnia 2009 roku cały należący do niego udział do ⁵/8 części we współwłasności wskazanej nieruchomości, wyzbywając się w ten sposób całego majątku i pozbawiając dzieci z pierwszego małżeństwa udziałów w spadku. Powód wskazał, że aktualna wartość przedmiotu darowizny dokonanej na rzecz pozwanej wynosi 281.250 zł., a wysokość zachowku – ¹/8 tej kwoty.

Pozwana nie uznała powództwa, twierdząc że powód nie zasługuje na to, by cokolwiek dziedziczyć po ojcu.

Wyrokiem z dnia 5 października 2018 r., sygn. akt I C 512/17, Sąd Rejonowy w Busku-Zdroju:

I.  zasądził od I. F. na rzecz J. C. (1), tytułem zachowku po L. C., kwotę 31.093,75 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 5 października 2018 r. do dnia zapłaty;

II.  oddalił powództwo w pozostałym zakresie;

III.  zniósł wzajemnie pomiędzy stronami koszty procesu;

IV.  nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa od pozwanej kwotę 2.705,60 zł, a od powoda – z zasądzonego na jego rzecz świadczenia – kwotę 368,95 zł.

Sąd ten dokonał następujących ustaleń:

Ojciec stron L. C. zmarł 6 sierpnia 2012 r. w P. i tam przed śmiercią stale zamieszkiwał. W chwili śmierci był wdowcem. Spadkodawca z małżeństwa z F. C. miał troje dzieci: powoda, J. C. (2) i K. R.,a z małżeństwa z Z. C. – córkę I. F..

L. C. aktem notarialnym z dnia 2 kwietnia 2009 r., sporządzonym w Kancelarii Notarialnej w K. przed notariuszem A. B. za nr rep. (...), darował pozwanej udział do ⁵/8 części w nieruchomości położonej w K. przy ulicy (...), stanowiącej zabudowaną domem działkę numer (...), dla której prowadzona jest księga wieczysta nr (...).

W dacie darowizny nieruchomość nie była należycie zagospodarowana, w domu znajdowały się podłogi zrobione z desek na legarach, na piętrze – płytki PCV, takie same w kuchni, a także „fartuch” z glazury; w budynku była klatka schodowa wewnętrzna. Dom wzniesiony został z cegieł wapiennych, piwnica – z kamienia, dach pokryty jest blachą. Na działce znajdował się drewniany budynek gospodarczy pokryty blachą.

Pozwana dokonała remontu domu, w szczególności wymieniła okna, wykonała centralne ogrzewanie, montując w budynku piec na węgiel, instalacje i grzejniki w miejsce uprzednio funkcjonujących pieców punktowych, wymieniła także drzwi wewnętrzne, położyła panele, nowe płytki w kuchni, przebudowała wejście na piętro, wykonując schody i dwa odrębne wejścia.

Wartość rynkowa prawa własności tej nieruchomości według stanu z daty darowizny, a cen obecnych wynosi 398.000 zł.

Sąd Rejonowy w Busku-Zdroju postanowieniem z dnia 20 lutego 2017 r., sygn. akt I Ns 692/16, stwierdził, że spadek po L. C., synu B. i A., zmarłym 6 sierpnia 2012 r. w P. i tam ostatnio zamieszkałym, nabyła w całości córka I. F., córka L. i Z., na podstawie testamentu notarialnego sporządzonego 10 sierpnia 1994 r. przed notariuszem M. A. w K., Rep. (...), otwartego i ogłoszonego w tym Sądzie 30 grudnia 2016 r.

Mając to na względzie, Sąd pierwszej instancji zważył, co następuje:

Jedynym znanym składnikiem podlegającym uwzględnieniu i doliczeniu do spadku był udział spadkodawcy do ⁵/8 części we współwłasności opisanej nieruchomości, którego wartość wynosi 248.750 zł. Z tej kwoty powodowi przysługuje zachowek w wysokości ¹/8 części (połowa wartości udziału, jaki przysługiwałby jemu przy dziedziczeniu ustawowymi), co daje kwotę 31.093,75 zł, którą zasądzono od pozwanej.

I. F. nie wykazała (a nawet nie uprawdopodobniła), by zachowanie powoda wobec ojca kwalifikowało go do pozbawienia zachowku w oparciu o zasady współżycia społecznego. Wprawdzie Sąd Najwyższy przyjmuje, że nie jest wykluczone stosowanie art. 5 k.c. do spadkowych praw podmiotowych, jednakże przepis ten winien być stosowany wyjątkowo, zważywszy że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych (tak w uzasadnieniu wyroku z dnia 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03, LEX 152889 i w uchwale z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, OSNCP 1981/12/228).

Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny poprzez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym (art. 991 k.c.).

Prawa uprawnionego do zachowku, przysługujące ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych i realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dowolnie, z pominięciem najbliższych. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy ocenie nadużycia prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku. Wskazana sprzeczność z zasadami współżycia społecznego istniałaby wówczas, gdyby w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiałoby być ocenione negatywnie.

Twierdzenia pozwanej, że ojciec chciał wydziedziczyć powoda wydają się być gołosłowne, tym bardziej, że nie wskazała ona przyczyn takiego działania, nie udowodniła, że powód nie opiekował się chorym ojcem i nie utrzymywał z nim kontaktów, a J. C. (1) zaprzeczył temu, twierdząc że nie tylko utrzymywał z ojcem kontakty, ale też wspierał go finansowo.

W sprawie nie zaistniały zatem okoliczności do oddalenia powództwa lub obniżenia zachowku w oparciu o zasady współżycia społecznego.

Odsetki od zasądzonej kwoty przyznano od dnia wyrokowania.

Strony nie wykazały, by poniosły koszty procesu, zatem wzajemnie je zniesiono w oparciu o dyspozycję art. 100 k.p.c.

O kosztach sądowych orzeczono na podstawie art. 113 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w zw. z art. 100 zdanie pierwsze k.p.c.

Apelację od tego wyroku wniosła pozwana, zaskarżając orzeczenie zawarte w punktach: I, III i IV, a w związku z tym zarzucając obrazę:

- art. 210 § 2 ¹ i art. 5 w zw. z art. 212 § 2 k.p.c. poprzez ich niezastosowanie i zaniechanie pouczenia pozwanej na rozprawie o możliwości, a przede wszystkim istocie i sposobie składania wniosków dowodowych oraz skutkach prawnych ich niezłożenia oraz o celowości ustanowienia pełnomocnika, w sytuacji gdy pozwana wyraźnie odznaczała się rażącą nieznajomością reguł postępowania, wiedzy prawniczej, nieporadnością i zaburzeniami psychicznymi, wobec czego pozbawiona została możności obrony swych praw, co doprowadziło do nieważności postępowania, o której mowa w art. 379 pkt 5 k.p.c., ewentualnie do nierozpoznania istoty sprawy w zakresie sygnalizowanego przez pozwaną zarzutu niezgodności roszczenia powoda z zasadami współżycia społecznego;

- 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie i częściowe uwzględnienie powództwa, mimo że roszczenie powoda jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego z uwagi niespełnianie przez J. C. (1) żadnych obowiązków rodzinnych i moralnych wobec ojca w ostatnich latach jego życia.

Wskazując na to, I. F. wniosła o:

- dopuszczenie dowodu z dokumentacji medycznej L. C., która miała być złożona na rozprawie, w celu ustalenia stanu zdrowia spadkodawcy przed śmiercią oraz zeznań wymienionych w apelacji świadków i stron w celu ustalenia, że powód nie spełniał obowiązków rodzinnych i moralnych wobec ojca oraz sprzeczności roszczenia powoda z zasadami współżycia społecznego;

- uchylenie wyroku w zaskarżonej części, zniesienie postępowania przed Sądem pierwszej instancji i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania, ewentualnie uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, przy pozostawieniu temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach procesu, bądź zmianę wyroku w tej części i oddalenie powództwa oraz uchylenie pkt IV w zakresie, w jakim dotyczy pozwanej, a także zasądzenie od powoda kosztów procesu za drugą instancję.

J. C. (1) wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie na jego rzecz od pozwanej kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest bezzasadna.

Pozew w rozpoznawanej sprawie został wniesiony 1 sierpnia 2017 r. (k.3), a jak wynika z dołączonych do niego: pisma z 10 marca 2016 r. (k.15), potwierdzenia jego nadania (k.17) i potwierdzenia odbioru (k.16), I. F. została wezwana przez J. C. (1) do zapłaty należnego jemu zachowku już w dniu 11 marca 2016 r.

Z kolei w dniu 22 stycznia 2018 r. pozwana otrzymała odpis pozwu i wezwanie na spotkanie informacyjne, w trybie art. 183 ⁸ § 4 k.p.c., która miało odbyć się w Sądzie Rejonowym w Busku-Zdroju dnia 15 lutego 2018 r. (k.55 i 58). Została ona również pouczona, w trybie art. 206 § 2 k.p.c., o szeregu uprawnień procesowych, m.in. o możliwości złożenia odpowiedzi na pozew, działania przed sądem przez pełnomocnika, przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów na uzasadnienie swoich wniosków (k.56-56v.). Otrzymanie tego pouczenia pozwana potwierdziła na rozprawie (k.66v.).

W piśmie procesowym z 24 stycznia 2018 r. I. F. wniosła o zmianę daty spotkania (k.59), wobec czego zarządzeniem z 31 stycznia 2018 r. wyznaczono termin rozprawy na dzień 5 marca 2018 r. (k.61).

Jak z tego wynika, I. F. wiedziała o roszczeniu J. C. (1) o zachowek po ojcu już 11 marca 2016 r., a zatem wniesienie przeciwko niej powództwa o zapłatę z tego tytułu, o czym dowiedziała się w dniu 22 stycznia 2018 r., nie mogło stanowić dla niej zaskoczenia, tym bardziej, że w wezwaniu o zapłatę zachowku zagrożono, na wypadek niewykonania tego obowiązku, skierowaniem sprawy na drogę postępowania sądowego.

Z pewnością pozwana miała wystarczająco dużo czasu, by przygotować się do sprawy, w tym skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika.

Na rozprawie w dniu 5 marca 2018 r. I. F. złożyła informacyjne wyjaśnienia, podając m.in., że ojciec chciał wydziedziczyć J. C. (1), chociaż nie potrafiła podać, z jakiej przyczyny oraz że powód nie opiekował się spadkodawcą, gdy ten był chory, a nawet nie utrzymywał z nim kontaktu, czemu J. C. (1) zaprzeczył, podając że woził ojca na badania, odwiedzał go w czasie choroby i dał mu pieniądze w kwocie 6.000 zł.

Pozwana nie zgłosiła na rozprawie żadnych wniosków dowodowych dla wykazania twierdzenia, że powodowi nie należy się zachowek, a mimo że sprawa nie została zakończona, albowiem Sąd dopuścił dowód z opinii biegłego w celu ustalenia wartości przedmiotu darowizny (k.67), nie zgłosiła też dowodów w dalszym postępowaniu.

Prawidłowo wskazał Sąd pierwszej instancji, że w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 k.c., ale ponieważ zachowek stanowi minimum zagwarantowanego udziału w spadku spadkobiercy ustawowemu, służąc urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych, pozbawić tego udziału na podstawie art. 5 k.c. można tylko w wyjątkowych sytuacjach.

Skoro instytucja zachowku stanowi wyjątek od zasady swobodnego dysponowania majątkiem przez spadkodawcę, to powołanie się przez zobowiązanego do zapłaty z tego tytułu na okoliczność, że żądanie zachowku jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego może mieć miejsce tylko w szczególnych wypadkach. Trudno uznać, że sąd miałby obowiązek pouczać stronę pozwaną, że w sprawie o zachowek może ona kwestionować żądanie powoda z powołaniem się na art. 5 k.c.

Podnieść przy tym należy, że przepis art. 5 k.p.c., którego naruszenie (w zw. z art. 212 § 2 k.p.c.) zarzuca apelacja, nie nakłada na sąd obowiązku udzielania stronom pouczeń w trakcie toczącego się postępowania, a jedynie, w razie uzasadnionej potrzeby, daje taką możliwość, by zapobiec nierówności podmiotów procesu, a ocena w tym zakresie należy do sądu (por. wyroki Sądu Najwyższego z 22 lipca 2009 r., I UK 63/09, LEX nr 529764 i z 18 sierpnia 2009 r., I UK 74/09, LEX nr 530693 oraz postanowienia z 15 września 2011 r., II CZ 53/11, LEX nr 1001289 i z 9 stycznia 2012 r., III UZ 30/11, LEX nr 1130397.

Nie można przyjąć, że w rozpoznawanej sprawie Sąd Rejonowy miał obowiązek udzielenia pozwanej stosownych pouczeń z uwagi na jej stan psychiczny (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 27 września 2012 r., III CSK 13/12, LEX nr 1224681), albowiem w toku procesu nie stwierdzono, aby I. F. cierpiała na zaburzenia psychiczne. Dopiero we wniosku z dnia 12 grudnia 2018 r. podała ona, że przebywała w (...) Centrum (...) w M.. Miało to miejsce w dniach od 24 czerwca do 22 sierpnia 2018 r. z powodu zaburzeń depresyjno-lękowych. Jak wynika z karty informacyjnej leczenia szpitalnego (k.143), pacjentka zgłosiła się wcześniej do psychiatry, a do szpitala – z powodu pogorszenia stanu psychicznego (napięcie, lęk, niepokój, zawroty głowy), przy czym w dniu przyjęcia miała zachowany kontakt i pełną orientację, bez omamów i urojeń. W trakcie leczenia uzyskano poprawę jej stanu psychicznego. Do zakończenia sprawy w instancji Sąd nie miał informacji o stanie zdrowia psychicznego pozwanej, a ten nie był tego rodzaju, by uniemożliwić świadome działanie w procesie.

Uzasadniona potrzeba udzielania pouczeń występuje wówczas, gdy czynności w procesie podejmuje osoba nieporadna lub niemająca dostatecznej znajomości prawa – udzielenie pouczenia ma zapobiec wówczas nierówności między podmiotami postępowania, ale nie może naruszać bezstronności sądu, w szczególności prowadzić – z zachwianiem elementarnych zasad procesu cywilnego – do udzielania przez sąd pomocy w skutecznej realizacji roszczeń zgłoszonych przez stronę czy zarzutów przeciwko tym roszczeniom (por. wyroki Sądu Najwyższego z 24 lutego 2011 r., III CSK 137/10, LEX nr 1084562 i z 21 marca 2013 r., II CSK 322/12, LEX nr 1314144), albowiem udzielanie przez sąd stronom występującym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego potrzebnych wskazówek co do czynności procesowych oraz pouczanie ich o skutkach prawnych tych czynności i skutkach zaniedbań nie może być rozumiane jako obowiązek zastępowania inicjatywy dowodowej stron (art. 6 k.c. i art. 232 k.p.c.).

Sąd pierwszej instancji nie naruszył wymienionych przepisów prawa procesowego ani też art. 210 § 2 ¹ k.p.c., albowiem pozwana została pouczona o treści art. 162, 207, 217, 229 i 230 k.p.c. już w wezwaniu z dnia 17 stycznia 2018 r. (k.55, 56-56v. i 58).

Ponieważ I. F. nie wykazała, że J. C. (1) nie spełniał wobec ojca żadnych obowiązków rodzinnych i moralnych w ostatnich latach jego życia, to bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 5 k.c. przez jego niezastosowanie i nieprzyjęcie, że zgłoszone roszczenie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Pominięto jako spóźnione wnioski dowodowe zgłoszone dopiero w apelacji (art. 381 k.p.c.), przy czym wniosek o dopuszczenie dowodu z dokumentacji medycznej L. C. jest bezprzedmiotowy, albowiem dokumenty takie nie zostały w ogóle złożone.

Mając to na względzie, oddalono apelację na podstawie art. 385 k.p.c.

Zgodnie z art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 108 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. zasądzono od I. F. na rzecz J. C. (1) kwotę 1.800 zł tytułem kosztów postępowania apelacyjnego – wynagrodzenia pełnomocnika będącego adwokatem, według stawki z § 2 pkt 5) w zw. z § 10 ust. 1 pkt 1) rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz. U. z 2015 roku, poz. 1800 z późn. zm.).

SSO Teresa Strojnowska SSO Cezary Klepacz SSO Sławomir Buras