Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 10 marca 2005 r.
II PZP 2/05
Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera
(sprawozdawca), Andrzej Wasilewski.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniew-
skiego, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 10 marca 2005 r. sprawy z powództwa
Przedsiębiorstwa Usługowo-Produkcyjnego K. Spółki z o.o. w B. przeciwko Grzego-
rzowi G. o zapłatę, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Okrę-
gowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bydgoszczy postanowieniem z dnia
18 listopada 2004 r. [...]
„Czy art. 6 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków
podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych (Dz.U. z
1993 r. Nr 103, poz. 472) ma zastosowanie także do pracownika, który podjął naukę
w szkole wyższej bez skierowania pracodawcy, w miejsce postanowień łączącej go z
pracodawcą umowy (klauzuli autonomicznej), przewidującej mniej korzystne - od
przewidzianych w powyższym przepisie - postanowienia odnoszące się do obowiąz-
ku zwrotu przez tego pracownika opłat za naukę poniesionych przez pracodawcę ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Przepis § 6 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej oraz Mini-
stra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i
warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego do-
rosłych ( Dz.U. Nr 103, poz. 472 ze zm. ) nie ma zastosowania do pracownika,
który podjął naukę w szkole wyższej bez skierowania pracodawcy.
U z a s a d n i e n i e
2
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
budzące poważne wątpliwości powstało w następującym stanie sprawy. Pozwany był
zatrudniony u powoda od 1 marca 1999 r. jako handlowiec. Oprócz umowy o pracę
strony zawarły 1 marca 1999 r. umowę, zgodnie z którą powód zobowiązał się uła-
twić pozwanemu kształcenie w Wyższej Szkole Bankowej w T. przez okres wynika-
jący z programu nauczania, czyli przez okres 3 lat i opłacać czesne wynoszące 310
zł miesięcznie. Zgodnie z § 3 umowy pozwany zobowiązał się do przepracowania u
powoda dwóch lat po ukończeniu nauki w szkole wyższej, a w przypadku niedopeł-
nienia tego obowiązku z powodu: 1) wcześniejszego rozwiązania przez pracownika
umowy o pracę za wypowiedzeniem, 2) rozwiązania przez pracodawcę umowy o
pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika, 3) rozwiązania umowy o pracę za po-
rozumieniem stron - do zwrotu całości poniesionych przez pracodawcę kosztów
związanych z nauką pracownika (czesnego). Następnie, 27 września 2000 r. strony
zawarły aneks do umowy z 1 marca 1999 r., na mocy którego pracodawca zobowią-
zał się ułatwić pracownikowi kształcenie przez kolejny okres 2,5 roku na uzupełniają-
cych studiach magisterskich w Wyższej Szkole Handlu i Finansów Międzynarodo-
wych w W. i opłacać czesne w wysokości 2.600 zł semestralnie. Pozostałe warunki
umowy - w tym § 3 - pozostały bez zmian. W okresie studiów pozwanego w Wyższej
Szkole Bankowej powód opłacił za pozwanego - od marca 1999 r. do czerwca 2000
r. - czesne w łącznej kwocie 5.250 zł. W okresie studiów pozwanego w Wyższej
Szkole Handlu i Finansów Międzynarodowych powód opłacił za pozwanego - od
września 2000 r. do sierpnia 2001 r. - czesne w łącznej kwocie 12.863 zł. W dniu 28
listopada 2002 r. pozwany złożył ofertę rozwiązania umowy o pracę za porozumie-
niem stron. Powód wyraził na to zgodę. Umowa została rozwiązana 15 stycznia 2003
r. za porozumieniem stron.
Po rozwiązaniu umowy o pracę powód - już jako były pracodawca pozwanego
- wniósł o zasądzenie od swego byłego pracownika kwoty 16.176 zł z ustawowymi
odsetkami od 19 marca 2003 r. Kwotę roszczenia głównego stanowiła równowartość
kosztów poniesionych przez powoda z tytułu opłat (czesnego) za naukę pozwanego
w obydwu szkołach wyższych w latach 1999 - 2001. W ocenie strony powodowej,
pozwany powinien zwrócić tę kwotę pracodawcy na podstawie § 3 łączącej strony
dodatkowej umowy z 1 marca 1999 r., określającej wzajemne prawa i obowiązki
stron w przedmiocie ułatwienia i dofinansowania przez pracodawcę kształcenia pra-
cownika w szkołach wyższych, skoro pozwany nie przepracował u powoda okresu
3
dwóch lat po ukończeniu nauki na uczelni, a do rozwiązania umowy o pracę doszło
za porozumieniem stron. Pozwany wniósł o oddalenie powództwa, powołując się na
nieważność § 3 punktu 3 łączącej go z powodem umowy (klauzuli autonomicznej) z 1
marca 1999 r. o finansowaniu przez pracodawcę kosztów nauki pracownika. Twier-
dził, że to postanowienie umowne - jako mniej korzystne dla pracownika od unormo-
wania zawartego w § 6 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków
podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych (Dz.U. Nr
103, poz. 472 ze zm.) - jest nieważne z mocy art. 18 k.p. w związku z art. 9 k.p., a w
jego miejsce powinien znaleźć zastosowanie § 6 ust. 2 tego rozporządzenia.
Wyrokiem z 7 kwietnia 2004 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Bydgoszczy zasą-
dził od pozwanego na rzecz powoda 11.176 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 19
marca 2003 r. do dnia zapłaty i oddalił powództwo w pozostałej części.
Sąd Rejonowy przyjął, że z art. 103 k.p. nie wynika zakaz zawarcia umowy
dotyczącej podnoszenia kwalifikacji pracownika o takiej treści, jaką nadały tej umo-
wie strony, a zatem powód mógł się domagać zwrotu kosztów nauki pozwanego w
zakresie uzupełniających studiów magisterskich w Wyższej Szkole Handlu i Finan-
sów Międzynarodowych, natomiast w odniesieniu do kosztów nauki w Wyższej
Szkole Bankowej doszło do przepracowania przez pozwanego całego karencyjnego
okresu dwóch lat po ukończeniu nauki w tej szkole, a zatem pracodawcy nie przysłu-
guje roszczenie o zwrot tych kosztów.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bydgoszczy, rozpo-
znając apelację wniesioną przez pozwanego, uznał, iż rozstrzygnięcie sprawy zależy
od wyjaśnienia zagadnienia prawnego budzącego poważne wątpliwości, które przed-
stawił Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. Zagadnienie to dotyczy
rozstrzygnięcia kwestii: czy § 6 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej
oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie za-
sad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego do-
rosłych (powoływanego w dalszym ciągu jako: rozporządzenie) ma zastosowanie
także do pracownika, który podjął naukę w szkole wyższej bez skierowania praco-
dawcy, w miejsce postanowień łączącej go z pracodawcą umowy (klauzuli autono-
micznej), przewidującej mniej korzystne - od przewidzianych w powyższym przepisie
- postanowienia odnoszące się do obowiązku zwrotu przez tego pracownika opłat za
naukę poniesionych przez pracodawcę.
4
Źródłem wątpliwości Sądu Okręgowego stało się porównanie treści § 3 dodat-
kowej umowy zawartej przez strony procesu 1 marca 1999 r. z treścią § 6 ust. 1 i ust.
2 rozporządzenia z 12 października 1993 r. Sąd zwrócił uwagę, że przepisy tego roz-
porządzenia wprowadzają dwie kategorie pracowników podnoszących kwalifikacje
zawodowe. Pierwsza obejmuje pracowników, którzy naukę w szkole podejmują na
podstawie skierowania pracodawcy („zakładu pracy"), druga natomiast pracowników
podejmujących naukę bez takiego skierowania (§ 4 i § 5 rozporządzenia). W ocenie
Sądu Okręgowego, pozwany pracownik należy do drugiej z tych kategorii, wobec
braku skierowania go przez pracodawcę do pobierania nauki w szkole wyższej. Zda-
niem Sądu Okręgowego, pozwany bezzasadnie dopatrywał się źródeł skierowania go
przez pracodawcę do podjęcia nauki w szkołach wyższych w samym tylko fakcie za-
warcia umowy z 1 marca 1999 r., normującej wzajemne prawa i obowiązki stron
związane z ułatwieniem i finansowaniem przez pracodawcę nauki pracownika. We-
dług Sądu istota zagadnienia prawnego budzącego poważne wątpliwości wynika
stąd, że zgodnie z § 3 tej umowy pozwany zobowiązał się do przepracowania u po-
woda dwóch lat po ukończeniu nauki, a w przypadku niedopełnienia tego obowiązku,
między innymi z powodu rozwiązania umowy o pracę za porozumieniem stron, do
zwrotu całości poniesionych przez pracodawcę kosztów nauki (czesnego) określo-
nych w § 1 umowy, przy czym wysokość podlegających zwrotowi kosztów podnosze-
nia kwalifikacji miała podlegać proporcjonalnemu zmniejszeniu w stosunku do okresu
przepracowanego po ukończeniu podnoszenia kwalifikacji. Powyższe postanowienie
umowy (§ 3), przewidujące obowiązek zwrotu kosztów czesnego w przypadku roz-
wiązania umowy o pracę za porozumieniem stron, odbiega na niekorzyść pracownika
od unormowania zawartego w § 6 ust. 2 rozporządzenia. Przepis ten przewiduje bo-
wiem po stronie pracownika obowiązek zwrotu kosztów poniesionych przez praco-
dawcę na jego naukę (w wysokości proporcjonalnej do czasu pracy po ukończeniu
nauki lub czasu pracy w czasie nauki) wyłącznie w przypadku: 1) rozwiązania sto-
sunku pracy za wypowiedzeniem przez pracownika, 2) rozwiązania stosunku pracy
przez pracodawcę bez wypowiedzenia z winy pracownika, 3) wygaśnięcia stosunku
pracy z powodu porzucenia pracy. Zdaniem Sądu Okręgowego, uznać przy tym na-
leży, że omawiany przepis (§ 6 ust. 2 rozporządzenia) ma niewątpliwie charakter
normy bezwzględnie stosowanej (iuris cogentis). Za tego rodzaju kwalifikacją prze-
mawia bowiem stanowcze brzmienie tego przepisu oraz przewidziana w jego treści
dolegliwa dla pracownika sankcja w postaci obowiązku zwrotu kosztów poniesionych
5
na jego naukę przez pracodawcę. Wątpliwości budzi jednak -, w ocenie Sądu - czy
przepis § 6 ust. 2 rozporządzenia ma zastosowanie tylko we wzajemnych relacjach
pomiędzy pracodawcą a pracownikiem podejmującym naukę w szkole na podstawie
skierowania pracodawcy, czy także we wzajemnych relacjach pracodawcy i pracow-
nika podejmującego naukę bez takiego skierowania. Źródłem tej wątpliwości jest -
zdaniem Sądu - brzmienie § 6, który wprawdzie w ust. 1 wyraźnie odnosi się tylko do
pracownika, o którym mowa w § 4 ust. 1 (czyli podejmującego naukę w szkole na
podstawie skierowania), ale już w ust. 2 saowi jedynie o pracowniku, który otrzymał
od „zakładu pracy” (pracodawcy) świadczenia, o których mowa w § 4. Nie budzi wąt-
pliwości Sądu Okręgowego to, że w obu powyższych przypadkach strony stosunku
pracy powinny uregulować swe wzajemne prawa i obowiązki w odrębnej umowie
(klauzuli autonomicznej). Obowiązek zawarcia tego rodzaju umowy nałożony został
na pracodawcę i pracownika podejmującego naukę na podstawie skierowania (§ 6
ust. 1 rozporządzenia). Zdaniem Sądu, w przypadku pracownika, podejmującego
naukę w szkole bez skierowania pracodawcy, który zawarł z pracodawcą umowę, o
której mowa wyżej, wykładnia § 6 ust. 2 rozporządzenia może prowadzić w dwóch
kierunkach. Pierwszy z nich prowadziłby do konkluzji, że przepis ten nie znajduje
zastosowania do tej kategorii pracowników. W konsekwencji, w oparciu o zasadę
swobody umów wyrażoną w art. 3531
k.c., uznać należałoby za ważne i wiążące po-
stanowienie § 3 łączącej strony umowy, zgodnie z którym pozwany obowiązany jest
zwrócić powodowi poniesione przez niego koszty nauki w szkole wyższej także w
sytuacji rozwiązania stosunku pracy za porozumieniem stron. Za tego rodzaju wy-
kładnią mogłoby przemawiać - Sądu Okręgowego - korzystniejsze (dla pracownika)
ukształtowanie przepisami rozporządzenia uprawnień pracownika podejmującego
naukę na podstawie skierowania pracodawcy, w stosunku do uprawnień pracownika,
który takiego skierowania nie uzyskał (co wynika z porównania treści § 4 ust. 2 z
treścią § 5 ust. 1 rozporządzenia). Sąd wskazał, że także ściśle ujęta wykładnia języ-
kowa § 6 rozporządzenia mogłaby sugerować, iż ust. 2 może być stosowany wyłącz-
nie do pracowników wskazanych w ust. 1 tego przepisu. Z drugiej jednak strony
twierdzić można- na co wskazał Sąd Okręgowy - że § 6 ust. 2 rozporządzenia powi-
nien być stosowany do obu wskazanych wcześniej kategorii pracowników. Argu-
mentu za przyjęciem tego kierunku wykładni poszukiwać można- w ocenie Sądu -
przede wszystkim w podstawowej zasadzie prawa pracy, za którą uznaje się zasadę
równych praw pracowników wyrażoną w art. 112
k.p., zgodnie z którą mają oni równe
6
prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych obowiązków. Według takiego
ujęcia problemu pobieranie przez pracownika nauki na podstawie skierowania pra-
codawcy bądź bez takiego skierowania uznane być musi za cechę niemającą zna-
czenia dla zastosowania wobec pracownika unormowania § 6 ust. 2 rozporządzenia,
zaś za prawnie relewantny dla zastosowania tej normy także do pracowników pobie-
rających naukę bez skierowania uznany powinien być element podobieństwa sytuacji
obu kategorii pracowników, podobieństwa wynikającego z samego faktu pobierania
nauki w szkole za zgodą pracodawcy i na warunkach określonych w klauzuli auto-
nomicznej. W opinii Sądu, za tym kierunkiem wykładni przemawiać też może konse-
kwencja, z jaką prawodawca używa w ust. 2, 3 i 4 § 6 rozporządzenia słowa „pra-
cownik”, bez dodatkowego doprecyzowania, że chodzi w tych przepisach tylko o pra-
cownika, o którym mowa w § 4 ust. 1 rozporządzenia. Zdaniem Sądu Okręgowego,
regulacje przewidziane w tych przepisach dotyczą kwestii na tyle istotnych dla praw
pracownika (chodzi o sytuacje, w których obowiązek zwrotu kosztów nie powstaje
mimo rozwiązania stosunku pracy), że z uwagi na swój gwarancyjny charakter po-
winny być one stosowane do wszystkich pracowników, do których odnoszą się prze-
pisy rozporządzenia. Według Sądu, wykładnia celowościowa prowadzi w tym przy-
padku do jednoznacznych wniosków o objęciu unormowaniem § 6 ust. 2, 3 i 4 także
pracowników pobierających naukę bez skierowania pracodawcy.
Sąd Okręgowy opowiedział się za drugim z wyżej przedstawionych kierunków
wykładni, zwracając jednocześnie uwagę, że w doktrynie podniesiono już postulat
ujęcia normy prawnej § 6 ust. 4 rozporządzenia w kategoriach przepisów gwarancyj-
nych, które powinny być stosowane także do klauzul autonomicznych, na podstawie
art. 18 k.p. (por. glosę M. Włodarczyk do wyroku Sądu Najwyższego z 13 październi-
ka 1999 r., l PKN 292/99, OSNAPiUS 2001 nr 4, poz. 112). Według Sądu Okręgowe-
go, powyższy kierunek wykładni § 6 ust. 2 rozporządzenia prowadziłby zatem do
uznania za nieważną z mocy prawa (art. 18 k.p.) tej części § 3 łączącej strony
umowy z 1 marca 1999 r. (klauzuli autonomicznej), która rozszerza katalog zdarzeń
dotyczących rozwiązania bądź wygaśnięcia stosunku pracy, przy których wystąpieniu
pracownik zobowiązany jest do zwrotu pracodawcy poniesionych przez niego kosz-
tów nauki. Rozszerzenie tego katalogu jest niewątpliwie mniej korzystne dla pozwa-
nego pracownika od unormowania z § 6 ust. 2 rozporządzenia.
Występujący przez Sądem Najwyższym Prokurator Prokuratury Krajowej
wniósł o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź przeczącą na postawione pytanie.
7
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione zagadnienie prawne dotyczy wykładni przepisów rozporządze-
nia Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12
października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodo-
wych i wykształcenia ogólnego dorosłych. Rozporządzenie to wydane zostało na
podstawie art. 103 § 1 k.p., który w chwili jego opublikowania przewidywał, że w za-
kresie ustalonym w drodze rozporządzenia przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej i
Ministra Edukacji Narodowej po porozumieniu z ogólnokrajową organizacją między-
związkową zakład pracy ułatwia pracownikom uzupełnienie wykształcenia oraz pod-
noszenie kwalifikacji zawodowych. Obecnie art. 103 k.p. stanowi, że w zakresie i na
warunkach ustalonych, w drodze rozporządzenia, przez Ministra Edukacji Narodowej
oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej pracodawca ułatwia pracownikom podnosze-
nie kwalifikacji zawodowych. Od nowelizacji Kodeksu pracy z 1996 r. treść upoważ-
nienia z art. 103 k.p. została ograniczona do określenia ułatwień, które pracodawca
powinien zapewnić pracownikom podnoszącym kwalifikacje zawodowe.
Rozporządzenie wydane na podstawie delegacji ustawowej z art. 103 k.p. do-
tyczy kształcenia osób dorosłych. Rozróżnia kształcenie w formach szkolnych (roz-
dział 2, § 3 - § 7) w szkołach wszystkich szczebli (w tym w szkołach wyższych - § 3)
oraz kształcenie, dokształcanie i doskonalenie w formach pozaszkolnych (rozdział 3 ,
§ 8 - § 17). W rozpoznawanej sprawie chodzi o wykładnię przepisów dotyczących
kształcenia w formach szkolnych (w szkole wyższej).
Rozporządzenie reguluje dwa sposoby odbywania nauki w szkole przez osobę
dorosłą pozostającą w stosunku pracy - na podstawie skierowania pracodawcy (roz-
porządzenie wydane przed 1996 r. nadal używa określenia „na podstawie skierowa-
nia zakładu pracy” - § 4) oraz bez takiego skierowania (§ 5). W przypadku obu tych
sposobów podjęcia nauki w szkole przepisy rozporządzenia przewidują dla pracow-
nika różnego rodzaju ułatwienia: urlop szkoleniowy (płatny i bezpłatny), dodatkowy
urlop szkoleniowy, zwolnienie z części dnia pracy (płatne lub bezpłatne), oraz świad-
czenia dodatkowe, w tym zwrot kosztów przejazdu, zakwaterowania i wyżywienia,
pokrycie kosztów podręczników i innych materiałów szkoleniowych, a także pokrycie
opłat za naukę pobieranych przez szkołę. W przypadku podjęcia nauki na podstawie
skierowania pracodawcy część wymienionych ułatwień ma charakter obligatoryjny, w
8
razie odbywania nauki bez skierowania pracodawcy wszelkie świadczenia praco-
dawcy mają charakter fakultatywny.
Wymagające rozważenia, w związku z koniecznością udzielenia odpowiedzi
na wątpliwości prawne Sądu Okręgowego, przepisy rozporządzenia mają następują-
cą treść normatywną. Według § 4, pracownikowi, który podejmuje naukę w szkole na
podstawie skierowania zakładu pracy, przysługują urlop szkoleniowy i zwolnienia z
części dnia pracy w wymiarach określonych w § 7, płatne według zasad obowiązują-
cych przy obliczaniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy (ust. 1), zakład pracy
może przyznać pracownikowi, o którym mowa w ust. 1, dodatkowe świadczenia, a w
szczególności: 1) zwrócić koszty przejazdu, zakwaterowania i wyżywienia na zasa-
dach obowiązujących przy podróżach służbowych na obszarze kraju, o ile nauka
odbywa się w innej miejscowości niż miejsce zamieszkania i miejsce pracy pracow-
nika, 2) pokryć koszty podręczników i innych materiałów szkoleniowych, 3) pokryć
opłaty za naukę, pobierane przez szkołę, 4) udzielić dodatkowego urlopu szkolenio-
wego (ust. 2), w przypadku powtarzania semestru (roku) nauki z powodu niezado-
walających wyników w nauce zakład pracy może odmówić udzielania świadczeń, o
których mowa w ust. 1 i 2, przez okres powtarzania semestru (roku) nauki (ust. 3).
Nie ulega wątpliwości, że cały § 4 dotyczy pracownika podejmującego naukę na
podstawie skierowania pracodawcy.
Z kolei według § 5, pracownikowi podejmującemu naukę w szkole bez skiero-
wania zakładu pracy może być udzielony bezpłatny urlop i zwolnienie z części dnia
pracy bez zachowania prawa do wynagrodzenia w wymiarze ustalonym na zasadzie
porozumienia pomiędzy zakładem pracy i pracownikiem; zakład pracy może też po-
kryć pracownikowi koszty związane z nauką, o których mowa w § 4 ust. 2 pkt 1-3
(ust. 1), okres bezpłatnego urlopu, o którym mowa w ust. 1, wlicza się do okresu za-
trudnienia w zakładzie pracy w zakresie wszelkich uprawnień wynikających z Ko-
deksu pracy (ust. 2). Nie może budzić wątpliwości, że § 5 dotyczy pracownika po-
dejmującego naukę bez skierowania pracodawcy.
Wreszcie przytoczyć należy treść § 6, ponieważ o ten przepis w istocie chodzi
w rozpoznawanej sprawie. Zgodnie z § 6 ust. 1, zakład pracy zawiera z pracowni-
kiem, o którym mowa w § 4 ust. 1, umowę określającą wzajemne prawa i obowiązki
stron. Według § 6 ust. 2, pracownik, który otrzymał od zakładu pracy świadczenia, o
których mowa w § 4, i w trakcie nauki lub po jej ukończeniu w terminie określonym w
umowie, nie dłuższym niż 3 lata: 1) rozwiąże stosunek pracy za wypowiedzeniem, 2)
9
z którym zakład rozwiąże stosunek pracy bez wypowiedzenia z jego winy, 3) którego
stosunek pracy wygaśnie wskutek porzucenia pracy - jest obowiązany do zwrotu
kosztów poniesionych przez zakład pracy na jego naukę w wysokości proporcjonal-
nej do czasu pracy po ukończeniu nauki lub czasu pracy w czasie nauki, chyba że
zakład pracy odstąpi od żądania zwrotu kosztów w części lub w całości. Stosownie
do § 6 ust. 3, pracownik, który otrzymał od zakładu pracy świadczenia, o których
mowa w § 4, jest obowiązany, na wniosek zakładu pracy, do zwrotu kosztów tych
świadczeń w części lub całości, jeżeli bez uzasadnionych przyczyn przerwie naukę w
szkole lub jej nie podejmie. Wreszcie § 6 ust. 4 przewiduje, że pracownik nie ma
obowiązku zwrotu kosztów, o których mowa w ust. 2, mimo rozwiązania stosunku
pracy, jeżeli zostało ono spowodowane: 1) szkodliwym wpływem wykonywanej pracy
na zdrowie pracownika, stwierdzonym orzeczeniem lekarskim wydanym w trybie od-
rębnych przepisów, w razie gdy zakład pracy nie przeniósł go do innej pracy odpo-
wiedniej ze względu na stan zdrowia i kwalifikacje zawodowe w terminie wskazanym
w orzeczeniu lekarskim, 2) brakiem możliwości dalszego zatrudnienia ze względu na
inwalidztwo lub utratę zdolności do wykonywania dotychczasowej pracy, 3) przepro-
wadzeniem się pracownika do innej miejscowości w związku ze zmianą miejsca za-
trudnienia małżonka, 4) przeprowadzeniem się pracownika do innej miejscowości ze
względu na zawarcie związku małżeńskiego z osobą zamieszkałą w tej miejscowo-
ści.
Przytoczona treść § 6 rozporządzenia, z której pozwany wyprowadza wniosek
o niezgodności z prawem § 3 łączącej go z powodem umowy o finansowanie przez
pracodawcę kosztów nauki pracownika w szkole wyższej, wskazuje, że przepis ten
dotyczy wyłącznie pracowników podejmujących naukę w szkole na podstawie skie-
rowania pracodawcy. Wniosek taki wynika przede wszystkim z treści § 6 ust. 1 wy-
raźnie podkreślającego, że chodzi o pracownika, o którym mowa w § 4 ust. 1, czyli o
pracownika, który podejmuje naukę w szkole na podstawie skierowania pracodawcy
(zakładu pracy). Przedmiotem regulacji § 6 jest określenie treści umowy zawieranej
przez strony stosunku pracy w przypadku skierowania pracownika do podjęcia nauki
w szkole. Z takim pracownikiem pracodawca zawiera (musi zawrzeć) umowę okre-
ślającą wzajemne prawa i obowiązki stron, której przedmiot (zakres przedmiotowy,
treść) określają § 4 i § 6.
Z pracownikiem podejmującym naukę na podstawie skierowania pracodawcy
powinna być zawarta umowa określająca wzajemne prawa i obowiązki stron. Posta-
10
nowienia takiej umowy powinny mieścić się w ramach określonych rozporządzeniem,
uwzględniając minimalny standard ochrony pracownika wynikający z jego przepisów.
W stosunku do takiej umowy, zawartej pomiędzy stronami stosunku pracy, której
przedmiotem jest określenie praw i obowiązków stron w związku ze skierowaniem
pracownika do podjęcia nauki w szkole, jako czynności prawnej uzupełniającej
umowę o pracę (klauzuli autonomicznej), doktryna prawa pracy formułuje postulat
stosowania zasady korzystności przewidzianej w art. 18 k.p., co oznacza, że umowa
taka nie może być mniej korzystna dla pracownika niż to wynika z przepisów rozpo-
rządzenia.
W przypadku umowy zawartej z pracownikiem, który sam zdecydował o podję-
ciu nauki w szkole - bez skierowania przez pracodawcę - nie obowiązują te zasady.
Rozporządzenie nie reguluje bowiem jej treści. Umowa taka - przewidująca ułatwie-
nia dla pracownika związane z podjęciem przez niego nauki w szkole, jednak bez
skierowania przez pracodawcę - jest oparta o zasadę swobody umów (art. 3531
k.c.
w związku z art. 300 k.p.), zgodnie z którą strony zawierające umowę mogą ułożyć
stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały
się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.
Zawarcie umowy o takiej treści, jaką ustaliły strony, przewidując w § 3 obowią-
zek przepracowania przez pracownika u pracodawcy, który poniósł koszty jego nauki
w szkole w postaci uiszczenia czesnego, dwóch lat po ukończeniu nauki w szkole
wyższej, a w przypadku niedopełnienia tego obowiązku z powodu, między innymi
rozwiązania umowy o pracę za porozumieniem stron - obowiązek zwrotu całości lub
proporcjonalnej części poniesionych przez pracodawcę kosztów związanych z nauką
pracownika (czesnego), nie sprzeciwia się ani naturze stosunku prawnego wykre-
owanego tą umową, ani ustawie - w szczególności Kodeksowi pracy - ani zasadom
współżycia społecznego. Postanowienie umowne będące przedmiotem analizy nie
kłóci się z podstawowymi zasadami prawa pracy. Pracodawca powinien ułatwiać
pracownikowi podnoszenie kwalifikacji zawodowych, co wynika zarówno z podsta-
wowych zasad prawa pracy (art. 17 k.p.), jak i ze szczegółowych regulacji dotyczą-
cych obowiązków pracodawcy (art. 94 pkt 6 k.p.), jednak - wbrew przekonaniu wielu
pracowników - mimo imperatywnego sformułowania obowiązku ułatwiania pracowni-
kom podnoszenia kwalifikacji zawodowych, pracodawca nie ma obowiązku stwarza-
nia warunków do uzyskania określonych kwalifikacji (por. wyrok Sądu Najwyższego z
25 maja 2000 r., I PKN 657/99, OSNAPiUS 2001 nr 22, poz. 660, z glosą E. Engel-
11
Babskiej OSP 2002 nr 6, poz. 89), w tym obowiązku ponoszenia kosztów edukacji
pracownika. Do pracodawcy należy „ułatwianie" podnoszenia kwalifikacji, przez co
należy rozumieć nieodmawianie bez uzasadnionych przyczyn zgody na korzystanie z
wybranej przez pracownika formy kształcenia oraz tworzenie pozytywnej atmosfery
wobec uczących się pracowników. Pracodawca może wyrazić zgodę na kształcenie
się pracownika (także w czasie pracy), jednak z żadnych przepisów nie wynika obo-
wiązek pracodawcy ponoszenia w takiej sytuacji kosztów zdobywania przez pracow-
nika wykształcenia.
Przyjęciu, że § 6 ust. 2 rozporządzenia dotyczy jedynie pracowników pobiera-
jących naukę w szkole na podstawie skierowania pracodawcy, nie sprzeciwiają się
względy aksjologiczne, a mianowicie przyczyny wprowadzenia dystynkcji między
pracownikiem skierowanym przez pracodawcę do podnoszenia kwalifikacji w drodze
pobierania nauki w szkole (także szkole wyższej) oraz pracownikiem, który sam de-
cyduje o podnoszeniu swoich kwalifikacji i zdobywaniu wyższego wykształcenia. Pra-
codawca zwykle kieruje pracownika do podjęcia nauki w szkole, gdy chodzi o pod-
wyższenie kwalifikacji (zdobycie formalnych kwalifikacji, uzyskanie odpowiednich
uprawnień) związanych z pracą już wykonywaną przez danego pracownika lub prze-
widywaną dla niego do wykonywania. W takiej sytuacji mogą być nałożone na praco-
dawcę większe obowiązki związane z ponoszeniem kosztów podjęcia przez pracow-
nika nauki w szkole. Dotyczy to między innymi dobrowolnego przyjęcia na siebie
przez pracodawcę obowiązku pokrycia kosztów czesnego i ograniczonej możliwości
odzyskania tych kosztów w razie rozwiązania stosunku pracy przed upływem okre-
ślonego czasu od chwili zakończenia przez pracownika nauki w szkole (§ 6 ust. 2
rozporządzenia). Takich obowiązków (rygorów, ciężarów) nie ma w przypadku podję-
cia przez pracownika nauki bez skierowania pracodawcy.
Umowa dotycząca zasad ułatwiania pracownikowi podnoszenia kwalifikacji
zawodowych, którą mogą, choć nie muszą, zawrzeć strony stosunku pracy w razie
podjęcia przez pracownika nauki w szkole, może przewidywać sfinansowanie przez
pracodawcę kosztów nauki pracownika (pokrycie opłat za naukę pobieranych przez
szkołę - § 4 ust. 2 pkt 3 rozporządzenia) w zamian za „odpracowanie” tych kosztów
przez pracownika przez pewien czas. Ponoszenie kosztów nauki pracownika jest
dobrowolnym, wynikającym z umowy, świadczeniem pracodawcy, któremu odpo-
wiada wzajemne świadczenie pracownika - przyjęte również dobrowolnie - polegają-
ce bądź na „odpracowaniu” tych kosztów (pozostawaniu w stosunku pracy przez pe-
12
wien czas po zakończeniu nauki), bądź zwróceniu ich pracodawcy w całości lub w
części proporcjonalnej do czasu pracy po zakończeniu nauki. Tego rodzaju ukształ-
towanie wzajemnych relacji stron jest uczciwe i nie może być uznane za sprzeczne z
zasadami współżycia społecznego i dobrymi obyczajami. Nie kłóci się również z za-
sadą dobrowolności świadczenia pracy - pracownik może w każdej chwili podjąć
swobodną decyzję, oceniając co jest dla niego korzystniejsze - czy „odpracowanie”
poniesionych przez pracodawcę kosztów kształcenia (opłat za naukę pobieranych
przez szkołę), czy zwrócenie tych kosztów pracodawcy (w całości lub w odpowiedniej
części, proporcjonalnej do czasu, jaki pozostał jeszcze do „odpracowania”). Wyższe
kwalifikacje uzyskane dzięki pomocy pracodawcy stwarzają pracownikowi lepszą po-
zycję na rynku pracy. To on sam decyduje, czy warunki zatrudnienia u innego (no-
wego) pracodawcy są na tyle korzystniejsze od dotychczasowych, aby kompenso-
wały rozstanie się z dotychczasowym pracodawcą (w wyniku wypowiedzenia umowy
o pracę lub rozwiązania tej umowy na mocy porozumienia stron), co może się wiązać
z koniecznością zwrotu w całości lub części kosztów poniesionych przez dotychcza-
sowego pracodawcę na jego naukę, czy też korzystniejszym rozwiązaniem jest po-
zostanie w dotychczasowym zatrudnieniu aż do czasu upływu okresu „odpracowania”
tych kosztów przewidzianego w umowie. Okres pracy u dotychczasowego pracodaw-
cy, zwalniający pracownika od obowiązku zwrotu poniesionych przez pracodawcę
kosztów nauki w razie rozwiązania stosunku pracy, nie powinien być zbyt długi. Na-
leży go skonfrontować z czasem trwania nauki i kosztami poniesionymi przez praco-
dawcę. Gdyby miało się okazać, że pracodawca poniósł nieznaczne koszty w
związku z podjęciem przez pracownika nauki w szkole, a przewidziany umową okres
pozostania pracownika w stosunku pracy po zakończeniu nauki jest istotnie długi,
wówczas można byłoby takie postanowienie umowne oceniać w kategoriach prze-
słanek nieważności czynności prawnej (art. 58 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Należy
w związku z tym zwrócić uwagę na przewidziane umową proporcjonalne zmniejsze-
nie obowiązku pracownika zwrotu poniesionych przez pracodawcę kosztów opłat po-
bieranych przez szkołę (czesnego) w stosunku do czasu przepracowanego po za-
kończeniu nauki.
Skoro pracownik może podjąć świadomą decyzję, czy pozostać w dotychcza-
sowym stosunku pracy i w ten sposób uniknąć konieczności zwrócenia pracodawcy
poniesionych przez niego kosztów nauki, czy też rozwiązać stosunek pracy, z czym
będzie się wiązał obowiązek zwrotu tych kosztów, to nie można oceniać będącego
13
przedmiotem analizy postanowienia umownego jako niezgodnego z prawem
(zwłaszcza prawem pracy) lub zasadami współżycia społecznego. Zwykle w związku
z uzyskaniem wyższego wykształcenia otwierają się przed pracownikiem nowe, lep-
sze możliwości podjęcia zatrudnienia - lepiej płatnej pracy. Pracownik inicjuje więc
rozwiązanie stosunku pracy - czy to wypowiadając umowę o pracę, czy to składając
ofertę rozwiązania umowy za porozumieniem stron (jak to miało miejsce w rozpo-
znawanej sprawie) - zwykle w tym celu, aby podjąć pracę u innego pracodawcy,
która bardziej mu odpowiada niż praca dotychczasowa (ze względu na korzystniejsze
warunki zatrudnienia, wyższe wynagrodzenie, możliwość rozwoju i awansu zawodo-
wego, zaspokojenie własnych ambicji, zainteresowań itd.). Z kolei pracodawca,
świadcząc pomoc finansową pracownikowi w postaci pokrywania opłat za naukę po-
bieranych przez szkołę, oczekuje od pracownika, że po uzyskaniu wyższego wy-
kształcenia będzie on lepiej wykonywał swoje obowiązki pracownicze, a zatem bę-
dzie pracownikiem bardziej przydatnym dla pracodawcy. Jeżeli to oczekiwanie nie
zostaje zrealizowane - ponieważ pracownik podejmuje decyzję o zmianie pracodaw-
cy i wypowiada dotychczasową umowę o pracę albo występuje z ofertą jej rozwiąza-
nia za porozumieniem stron - pracodawca ma prawo domagać się zwrotu (w całości
lub w części) „zainwestowanych” w pracownika kosztów jego edukacji, wpływającej
na podwyższenie kwalifikacji. Nie można bowiem tracić z pola widzenia faktu, że pra-
cownik odchodzi od dotychczasowego pracodawcy z lepszymi (wyższymi) kwalifika-
cjami uzyskanymi dzięki wsparciu finansowemu tego pracodawcy, czyli dzięki za-
awansowanej realizacji przez pracodawcę obowiązku ułatwiania pracownikowi pod-
noszenia jego kwalifikacji zawodowych (art. 17 k.p. i art. 94 pkt 6 k.p.).
Zbliża to umowę zawartą przez strony stosunku pracy w sytuacji, o jakiej sta-
nowi § 5 rozporządzenia, do umów o cywilnoprawnym charakterze, w których strony
mogą swobodnie kształtować swoje prawa i obowiązki. Cywilnoprawny charakter
umów dotyczących finansowania przez pracodawcę na przykład kosztów odbywania
aplikacji radcowskiej potwierdził Sąd Najwyższy w wyrokach z 18 kwietnia 1980 r., IV
PR 63/80, Służba Pracownicza 1980 nr 12, poz. 68 oraz z 28 lipca 1999 r., I PKN
180/99, OSNAPiUS 2000 nr 21, poz. 789, przyjmując możliwość zastrzeżenia w ta-
kiej umowie świadczenia przemiennego (w postaci sumy pieniężnej) pracownika w
razie rozwiązania przez niego umowy o pracę przed upływem uzgodnionego terminu.
Umowy dotyczące ułatwienia pracownikowi podjęcia nauki w szkole - bez skierowa-
nia pracodawcy - mogą być swobodnie kształtowane przez strony (art. 3531
k.c. w
14
związku z art. 300 k.p.), ponieważ ich treść nie jest regulowana przez przepisy § 4 i §
6 rozporządzenia z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podno-
szenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych.
Nie można się zgodzić z poglądem Sądu Okręgowego, że pobieranie przez
pracownika nauki na podstawie skierowania pracodawcy i bez takiego skierowania
nie ma znaczenia dla zastosowania wobec pracownika § 6 ust. 2 rozporządzenia,
ponieważ za prawnie relewantny dla zastosowania tej normy także w odniesieniu do
pracowników pobierających naukę bez skierowania uznany powinien być element
pewnego podobieństwa sytuacji obu kategorii pracowników. Otóż, w samej tezie
Sądu Okręgowego wskazuje się jedynie na pewne podobieństwo, a nie tożsamość
sytuacji pracowników pobierających naukę w szkole na podstawie skierowania pra-
codawcy i bez takiego skierowania. Z punktu widzenia obowiązków pracodawcy jest
istotna różnica między obydwoma sposobami kształcenia w formach szkolnych. Skie-
rowanie oznacza, że to pracodawcy zależy na osiągnięciu przez pracownika określo-
nego wykształcenia lub kwalifikacji. W przypadku podjęcia przez pracownika nauki w
szkole bez skierowania pracodawca wyraża jedynie neutralną zgodę na znoszenie
pewnych niedogodności związanych z podnoszeniem kwalifikacji przez pracownika.
W pierwszym przypadku - zdobycie wykształcenia jest potrzebne, konieczne albo
tylko pożądane przez pracodawcę - ze względu na stanowisko, jakie pracownik zaj-
muje, charakter jego pracy, powierzone mu obowiązki pracownicze albo przewidy-
wane (planowane) zmiany w strukturze zatrudnienia. W drugim - zdobywanie wy-
kształcenia zaspokaja przede wszystkim własne aspiracje pracownika, co jest godne
aprobaty, ale odbywa się przede wszystkim w interesie pracownika, w celu polep-
szenia jego szans na zdobycie zatrudnienia na trudnym rynku pracy. Te różnice uza-
sadniają odmienne potraktowanie obydwu kategorii pracowników pobierających
naukę w szkole, kształcących się na podstawie skierowania pracodawcy (§ 4 i § 6
rozporządzenia) i kształcących się bez takiego skierowania (§ 5 rozporządzenia).
Z powyższych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści przedstawio-
nej w sentencji.
========================================